Yeni Kaledoniyada etirazlar (2024)

Yeni Kaledoniyada etirazlar (fr. Émeutes de 2024 en Nouvelle-Calédonie) — Fransa Dənizaşırı Bölgələr Birliyinin inzibati ərazilərindən biri olan Yeni Kaledoniyada 2024-cü ilin 13 may tarixindən etibarən başlamış etirazlar. Hadisələr Yeni Kaledoniyanın Fransanın nəzarətindən çıxıb, müstəqil dövlət olması fonunda başlamışdır.

Yeni Kaledoniyada etirazlar
Tarix	13 may 2024 – davam edir
Yeri	Yeni Kaledoniya
Səbəbi	Yeni Kaledoniyada seçicilərin sayını artırmaq üçün Fransa Konstitusiyasına dəyişiklik etmək barədəki qərar
Vəziyyəti	Davam edir
Münaqişə tərəfləri
Etirazçılar İddia edilən dəstək: Azərbaycan (rədd edildi) Türkiyə (rədd edildi)  Vanuatu  Fransa  Yeni Kaledoniya GIGN Anti-etirazçılar
Tərəflərin qüvvəsi
~9.000 Yeni Kaledoniya etirazçısı 1.700 hərbi personal
İtkilər
7 ölü 300+ yaralı 200+ şəxs həbs edilib bilinmir
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

13 may tarixində başlamış etirazların əsas səbəbi isə Fransa tərəfinin Yeni Kaledoniyada tətbiq etməyi planlaşdırdığı səsvermə islahatları ilə bağlıdır. Belə ki, Fransa hökuməti Yeni Kaledoniyada son 10 ildə məskunlaşmış şəxslərin lokal səsvermələrdə iştirak etməsinə imkan verən qanunu qəbul etməyi planlaşdırmış və bu da yerli əhalinin etirazlarına səbəb olmuşdur.

1998-ci ildə ölkənin paytaxtında imzalanmış Numea razılaşmasına görə seçkilərdə yalnız ada sakinləri və ya onların nəsillərindən gələn şəxslər iştirak edə bilərdilər. Etirazçılar hesab edirlər ki, mövcud dəyişiklik Yeni Kaledoniyanın gələcəkdə müstəqil olması yollarını tamamilə bağlayır və Fransanın xarici maraqlarına hesablanıb. Yeni Kaledoniyada 2018, 2020 və 2021-ci illərdə keçirilmiş Fransanın tərkibindən çıxmaq, müstəqil olmaqla bağlı referendumda əhalinin böyük əksəriyyəti Fransa Dənizaşırı Bölgələr Birliyinin tərkibində qalmağa səs vermişdir.

Müstəqillik tərəfdarları ifadə edirlər ki, 2020 və 2021-ci ildəki referendum məqsədli şəkildə COVID-19 pandemiyasının geniş yayıldığı dövrdə baş tutub və sözügedən nəticələr yerli xalqın iradəsini əks etdirmir. 13 may tarixində başlamış iğtişalar əvvəlkilərdən etirazçıların kütləvi formada silahdan istifadə etməsi ilə fərqlənir. Belə ki, 13 may və 16 may tarixlərində ikisi jandarm əməkdaşı olmaqla beş nəfər öldürülüb. Digər 64 polis əməkdaşı isə yaralanıb. Hadisələri törətməkdə ittiham olunan beş müstəqillik tərəfdarı hadisənin ilk günündə həbs edilib.

Fransa adadakı nəzarəti bərpa etmək məqsədilə Fransa Silahlı Qüvvələrinin xüsusi təyinatlarıdan ibarət bölməsini adaya göndərib. Fransanın Daxili İşlər Naziri Jerar Darmanin əraziyə əlavə polis qüvvələrinin göndərildiyini və ümumilikdə 36 nəfərin həbs edildiyini açıqlayıb.

Fransa Azərbaycan Yeni Kaledoniyanın daxili siyasətinə müdaxilədə ittiham edib. Kaledoniyanın müstəqillik tərəfdarlarından bəzi liderləri Azərbaycanla sövdələşiblər, bu, danılmazdır, — bu ölkənin daxili işlər naziri Jerald Darmanen bildirib. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Fransa rəsmisinin dediklərini növbəti əsassız fikirlər adlandırıb.

Arxa plan

Yeni Kaledoniyanın coğrafi mövqeyi.

Yeni Kaledoniya, Sakit okeanın cənub-qərbində yerləşən Fransa Dənizaşırı Bölgələr Birliyinin inzibati ərazilərindən biridir. Əhalinin 44%-ni yerli kanaklar, 34%-ni isə fransız kökənli, kaldoklardan təşkil olunub. Yerdə qalan kiçik bölüm isə əsasən Fransa Polineziyası bölgəsindən gəlmiş polineziyalılardan ibarətdir. 1946-cı ildə əldə olunmuş razılığa əsasən Yeni Kaledoniya Fransa torpağı kimi tanınıb və adanın Fransa parlamentinin hər iki palatasında nümayəndələri mövcuddur. Fransa Prezidenti adanın rəsmi dövlət başçısıdır. Yeni Kaledoniyada müdafiə və daxili təhlükəsizlik və xarici əlaqələr kimi məsələlər Fransa tərəfindən idarə edilməkdədir.

1998-ci ildə ada paytaxtı olan Numeada imzalanmış razılaşmaya əsasən Fransa tərəfindən Yeni Kaledoniyanın muxtariyyət haqqı tanınmışdır və adanın ümumi bir kollektiv olaraq Fransa hüquq sistemi daxilində fəaliyyət göstərməsinə icazə verilmişdir. Razılaşma Yeni Kaledoniyanın müstəqillik yolunu bağlamırdı, müqavilədə qeyd olunmuşdur ki, adada müstəqilliklə bağlı üç dəfə referendum keçirilə bilər və həmin referendumlarda səsvermə hüququ yalnız yerli kanaklara və 1998-ci ildən əvvəl adada məskunlaşmış şəxslərə şamil edilirdi.

Dondurulmuş elektorat

1998-ci ildə imzalanmış müqavilədə adada yaşayan bütün əhaliyə referendumlarda iştirak etmək hüququ tanınmamışdır. Belə ki, adada yaşayan və qeydiyyatı olan şəxslər Fransa Prezidenti və Milli Assambleya üçün olan seçkilərdə iştirak etmək hüququna sahib olsalar da, adanın müstəqillik məsələsi ilə bağlı keçirilməli olan referendumlarda səsvermə hüququ olan vətəndaşların sayı məhdudlaşdırılmışdır. Müqaviləyə görə yalnız kanak xalqının nümayəndələri və yaxud 1998-ci ildən əvvəlki 10 il müddətində adada məskunlaşmış şəxslərin sözügedən referendumlarda iştirak etmək hüququ vardı.

Müqavilədə belə bir bəndin göstərilməsi Fransadan gəlmiş və adada məskunlaşanları, eləcə də, Uollis və Futuna kimi ərazilərdən gələrək Yeni Kaledoniyada yaşayan Fransa vətəndaşlığı olan şəxsləri faktiki olaraq referendumlarda iştirak etmək hüququnu əlindən alırdı. 1999-cu ildəki referendum zamanı 8.000, 2009-cu ildə 18.000 və 2023-cü ildəki sonuncu səsvermə zamanı isə 42.000 nəfər şəxsin iştirakı ilə referendumlar baş tutmuşdur.

2023-cü ildə baş tutmuş sonuncu referendumda adada yaşamasına və Fransa vətəndaşlığının olmasına baxmayaraq seçkilərdə iştirak etmək hüququ olmayan şəxslərin sayı 178 min nəfər yaxın olmuşdur. Həmin şəxslər ifadə etmək üçün fransız mətbuatı tez-tez dondurulmuş elektorat ifadəsindən edib.

1999-cu ildə Fransa Konstitusiya Şurasının adada 10 il yaşamaq və sonra referendumda iştirak etmək tələbini ləğv etmək istəməsindən sonra sabiq Fransa Prezidenti Jak Şirak 2007-ci ildə Fransa Konstitusiyasında dondurulmuş elektorat qaydasını geri qaytarmağa nail olmuşdur.

Müstəqillik referendumlarından sonrakı vəziyyət

1998-ci ildə əldə olunmuş razılaşmasının bəndlərinə uyğun olaraq Yeni Kaledoniyanın yerli əhalisi hesab olunan kanakların və 1998-ci ildən əvvəlki 10 il müddətində adada məskunlaşmış şəxslərin 3 dəfə müstəqilliklə bağlı referendum keçirmək hüquqları vardı. 1999, 2020 və 2021-ci illərdə keçirilmiş seçkiləri zamanı səsvermə hüququ olan şəxslərin mütləq əksəriyyəti Fransanın tərkibində qalmaqla bağlı səs verib. 2021-ci ildəki seçkilər müstəqillik tərəfdarlarının əksəriyyəti tərəfindən boykot edilib. Kanak xalqının nümayəndələri və digər müstəqillik tərəfdarları 2021-ci ildəki referendumu boykot etməklə həmin seçkilərin nəticələrini tanımadıqlarını açıqlamışdılar.

2023-cü ilin 26 dekabr tarixində Dövlət Şurası 1998-ci ildə qəbul edilmiş və adada yaşayan onminlərlə şəxsi seçkilərdəki iştirakdan məhrum edən qaydaları ümumilik və seçki hüququnun bərabərliyi prinsiplərindən uzaq hesab edərək tənqid etmişdir.

Reaksiyalar

Beynəlxalq

• Azərbaycan: 16 mayda Fransanın daxili işlər naziri Gerald Darmanin "France 2" telekanalına verdiyi açıqlamada Azərbaycanı hadisələrə qarışmaqda ittiham etdi. Həmçinin Fransanın Ermənistana verdiyi hərbi yardıma qarşılıq olaraq Azərbaycanın Yeni Kaledoniyada qarışıqlıq çıxardığını iddia etməsinin, eləcə də Azərbaycanın bu hadisələrə qarışmasının "xəyal" olmadığını dedi. Ardınca müstəqillik tərəfdarlarını Bakı ilə razılığa gəlməkdə ittiham etdi. Azərbaycan 2023-cü ilin iyulunda Fransa Dəniz Aşırı Bölgələr Birliyinin əraziləri olan Martinik, Fransa Qvineyası, Yeni Kaledoniya və Fransa Polineziyasından nümayəndələri Bakıda keçirilən konfransa dəvət etmiş və məqsədi "Fransız anti-kolonializm hərəkətləri" dəstəkləmək olan "Bakı Təşəbbüs Qrupu" yaradılmışdır.
• Avstraliya: Avstraliyanın xarici işlər naziri Penni Vonq 16 mayda Yeni Kaledoniyadakı avstraliyalıları "yüksək dərəcədə ehtiyatlı olmağa" çağırdı. Vonq 18 mayda ərazidə yaşayan Avstraliya vətəndaşlarını təxliyə etmək üçün Fransa, Yeni Kaledoniya və Yeni Zelandiya səlahiyyətliləri ilə birlikdə işlədiyini təsdiqlədi.
• Yeni Zelandiya: Yeni Zelandiyanın xarici işlər naziri Vinston Peters hadisələr səbəbindən Yeni Kaledoniyaya baş tutacaq səfərini ləğv etdi.
• Türkiyə: Türkiyənin sözügedən hadisələrə qarışdığına dair yayılan iddialara cavab olaraq hökumət İngiltərə mərkəzli xəbər saytı olan "Middle East Eye"ə açıqlamasında bildirdi ki, "Ankaranın Türkiyədən minlərlə kilometr uzaqda olan bir yerdə çaxnaşma çıxarmaq kimi niyyətinin olduğunu düşünmək gülməlidir."

İstinadlar

1. "France accuses Azerbaijan of fomenting political violence in New Caledonia". Euronews. 17 May 2024. 17 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 17 May 2024.
2. Molinié, William. "Nouvelle-Calédonie : terrain de jeu des services secrets turcs et azerbaïdjanais". . 19 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 16 May 2024.
3. "French report blames Turkey for interference in New Caledonia unrest". Middle East Eye (ingilis). 2024-05-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-05-18.
4. "About New Caledonia". New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade (ingilis). 14 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 14 May 2024.
5. "REPLAY. Violences en Nouvelle-Calédonie : le bilan humain est passé cinq morts, Gabriel Attal annonce un millier de forces de sécurité supplémentaires en cours de déploiement". Nouvelle-Calédonie la 1ère (fransız). 2024-05-16. 18 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-05-17.
6. "En direct, émeutes en Nouvelle-Calédonie : Gérald Darmanin annonce l'arrivée de renforts" [Live, riots in New Caledonia: Gérald Darmanin announces the arrival of reinforcements]. Le Monde.fr (fransız). 16 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 16 May 2024.
7. Mazzoni, Julien. "New Caledonia riots: parts of territory 'out of state control', French representative says". The Guardian (ingilis). 17 May 2024. ISSN 0261-3077. 17 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 17 May 2024.
8. Livingstone, Helen. "New Caledonia imposes curfew after day of violent protests against constitutional change". The Guardian (ingilis). 14 May 2024. ISSN 0261-3077. 17 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 14 May 2024.
9. Kaminov, Liza. "Pro-independence protests in French territory of New Caledonia turn violent". France 24 (ingilis). 14 May 2024. 14 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 14 May 2024.
10. "Explainer: What sparked New Caledonia's deadly civil unrest?". . 16 May 2024. 16 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 17 May 2024.
11. Wéry, Claudine. "Nouvelle-Calédonie : la controverse sur le gel du corps électoral continue" [New Caledonia: the controversy over the freezing of the electorate continues]. Le Monde (fransız). 20 January 2005. ISSN 1950-6244. 14 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 14 May 2024.
12. "Dégel du corps électoral calédonien : 12 clés pour comprendre le projet de loi constitutionnelle" [Thawing of the New Caledonian electorate: 12 keys to understanding the draft constitutional law]. Nouvelle-Calédonie la 1ère (fransız). . 26 March 2024. 13 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 14 May 2024.
13. "Révisions constitutionnelles de février 2007" [Constitutional Law No. 2007-237 of February 23, 2007 amending Article 77 of the Constitution Electoral body of New Caledonia]. (fransız). 14 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 14 May 2024.
14. "Nouvelle-Calédonie : Gérald Darmanin accuse l'Azerbaidjan d'ingérence" [New Caledonia: Gérald Darmanin accuses Azerbaijan of interfering]. Le Monde (fransız). 16 May 2024. 16 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 16 May 2024.
15. "Azerbaijan Rejects 'Baseless' French Claims Of Interference In New Caledonia". . Agence France-Presse. 16 May 2024. 16 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 16 May 2024.
16. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; ABC Australia 17 May 2024 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
17. "Australia's fresh travel warning for New Caledonia after state of emergency declared". . . 16 May 2024. 18 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 19 May 2024.
18. "Australians trapped in New Caledonia amid riots urged to exercise 'high degree of caution'". . . 18 May 2024. 18 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 19 May 2024.
19. "Winston Peters cancels New Caledonia visit amid violent unrest". . 14 May 2024. 14 May 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 17 May 2024.
20. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; MEE adlı istinad üçün mətn göstərilməyib