Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Xoca Əli Təbrizi - Mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan məşhur şahmatçı.
 | |
|---|---|
| Xoca Əli Təbrizi əş-Şətrənci | |
| Ölkə | |
| Doğum tarixi | XIV əsrin sonu |
| Doğum yeri | Təbriz |
| Vəfat tarixi | XV əsrin əvvəlləri |
Həyatı
Xoca Əli Təbrizi əş-Şətrənci XIV əsrin sonu və XV əsrin əvvəllərində tanınmış şahmatçı olmuşdur. Onun doğum və ölüm illəri məlum deyil. Tarixçilərin və arxeoloji qazıntıların göstərdiyinə görə, şahmat Azərbaycanda hələ qədim zamanlardan məlum olub. XII əsr tarixçisi sözlərinə əsasən, VII-VIII əsrlərdə bu oyun burada geniş yayılmışdı.
İslamın qəbul olunmasından və Azərbaycanın Ərəb Xilafətinə daxil olmasından sonra burada Gəncə, Naxçıvan, Şamaxı, Ərdəbil və Təbriz kimi iri şəhərlər sürətlə inkişaf edir. Həmin şəhərlərdə elm, incəsənət və sənətkarlıq yayılır və intişar tapır. Bu zaman şahmat, dama və nərd kimi oyunlar da böyük kütləvilik qazanır, peşəkar şahmatçılar yetişir. Ədəbi və tarixi mənbələrə görə, Azərbaycanın ilk belə şahmatçısı XII əsrdə bütün Yaxın və Orta Şərqdə məşhurlaşmış idi. Azərbaycanın dahi şair və mütəfəkkirlərindən Məhsəti Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi də şahmatla məşğul olmuşlar. Onların əsərlərindən də məlum olur ki, XI-XIV əsrlərdə Azərbaycanda böyükdən kiçiyə, qadından kişiyə qədər hamı şahmat oynamağı bacarırmış.
Orta əsr təzkirələrində hər hansı bir dahi şəxsiyyətin poeziya, xəttatlıq, yaxud rəssamlıq sahəsində ustalığı qeyd olunarkən eyni zamanda onun şahmatçılıq bacarığından da danışılır. Görkəmli Azərbaycan miniatürçüsü və şairi Sadıq bəy Əfşarın "Məcmə-ül-xəvas" adlı təzkirəsində bildirilir ki, onun ustadı istedadlı rəssam böyük və kiçik şahmat taxtalarında adi və gözübaqlı şəkildə ustalıqla oynayırmış. Tanınmış İran alimi Məhəmmədəli Tərbiyətin "" kitabında orta əsr təzkirələrindən götürülmüş bir neçə belə fakt gətirilir. XVI əsr şairi Əbdi Şirvaninin həyat tarixçəsində bildirilir ki, o, görkəmli söz ustası olsa da, şahmatda tez-tez məğlubiyyətə uğrayırmış. Lakin onun yaşıdı, görkəmli şair və alim Çələbi bəyin tərcümeyi-halında onun digər üstün cəhətləri ilə birlikdə yaxşı şahmat oynamaq bacarığı da xüsusi qeyd olunur.
Xoca Əli Təbrizi haqqında nisbətən bütöv məlumatı XVI əsrin tanınmış tarixçisi "Həbib-üs-siyər" adlı əsərindən ala bilirik. Xandəmirin sözlərinə görə, o, Əmir Teymurun nəhəng imperiyasında ən yaxşı şahmatçı sayılır və hamı onu məğlubedilməz bir oyunçu kimi tanıyırdı. Özü də deyilənə görə, Xoca Əli gözü bağlı vəziyyətdə eyni zamanda dörd lövhədə uğurla yarışa bilirdi. (Belə bir ehtimal var ki, gözü bağlı vəziyyətdə şahmat və nərd oynamaq təcrübəsi dəvə karvanlarında uzun müddətli səyahətlər zamanı yaranıb.)
Xoca Əli fenomenal yaddaş sahibi olub. O, bütün Quranı və bir çox ədəbi əsərləri əzbərdən bilirdi. Səmərqənddə Teymurun sarayına düşdükdən sonra Xoca Əli "Əş-Şətrənci" ləqəbini qəbul edir və bu adla şahmat tarixinə düşür. Yeri gəlmişkən qeyd olunmalıdır ki, böyük sərkərdə və dövlət xadimi Əmir Teymurun özü də şahmatın inkişafı üçün çox işlər görmüşdü.
Görkəmli şahmat tarixçisi Q. Morrey 1913-cü ildə nəşr olunan "Şahmat tarixi" adlı əsərində yazır: "Teymurun əsas rəqibi məşhur şahmatçı və şahmat məsələlərinin tərtibçisi Əli Şətrənci idi. O, Teymura şahmat məsələlərinin tərtibində kömək edirdi. Teymurun başqa bir rəqibi blits ustası Ələddin Təbrizi idi." Mənbələrdə göstərilir ki, Əli Təbrizi sarayda özünün ən küclü rəqibi sayılan məşhur ərəb coğrafiyaşünası və tarixçisi Şəhabəddin əl-Xvafiyəni həmişə məğlub edirmiş. Xandəmirin yazdığına görə, Əli Təbrizi sarayda "şahmatbazlar dəstəsi" deyilən bir qrup yaratmışdı və ona rəhbərlik edirdi. Bu dəstəyə o vaxtın məşhur şahmat ustalarından Xoca Əbdülvahab Təbrizi, Xoca Yusif Nəccar, usta Şəmsəddin Kazeruni və başqaları daxil idilər. Bu, görünür, şahmat tarixində qeydə alınmış ilk şahmat klubu sayılmalıdır.
Görkəmli Azərbaycan şahmatçısı Xoca Əli Təbrizi Əş-Şətrəncinin həyatı və fəaliyyəti haqqında məlumatları Azərbaycan alimi Şəhriyar Quliyev toplayıb dərc etdirmişdir. Elə Xoca Əlinin şahmata dair risalə yazdığını da ilk dəfə o bildirmişdir.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Xoca Eli Tebrizi Mensece Azerbaycan turklerinden olan meshur sahmatci Xoca Eli TebriziXoca Eli Tebrizi es SetrenciOlke TurkiyeDogum tarixi XIV esrin sonuDogum yeri TebrizVefat tarixi XV esrin evvelleriHeyatiXoca Eli Tebrizi es Setrenci XIV esrin sonu ve XV esrin evvellerinde taninmis sahmatci olmusdur Onun dogum ve olum illeri melum deyil Tarixcilerin ve arxeoloji qazintilarin gosterdiyine gore sahmat Azerbaycanda hele qedim zamanlardan melum olub XII esr tarixcisi sozlerine esasen VII VIII esrlerde bu oyun burada genis yayilmisdi Islamin qebul olunmasindan ve Azerbaycanin Ereb Xilafetine daxil olmasindan sonra burada Gence Naxcivan Samaxi Erdebil ve Tebriz kimi iri seherler suretle inkisaf edir Hemin seherlerde elm incesenet ve senetkarliq yayilir ve intisar tapir Bu zaman sahmat dama ve nerd kimi oyunlar da boyuk kutlevilik qazanir pesekar sahmatcilar yetisir Edebi ve tarixi menbelere gore Azerbaycanin ilk bele sahmatcisi XII esrde butun Yaxin ve Orta Serqde meshurlasmis idi Azerbaycanin dahi sair ve mutefekkirlerinden Mehseti Gencevi Xaqani Sirvani Nizami Gencevi Mehemmed Fuzuli Imadeddin Nesimi de sahmatla mesgul olmuslar Onlarin eserlerinden de melum olur ki XI XIV esrlerde Azerbaycanda boyukden kiciye qadindan kisiye qeder hami sahmat oynamagi bacarirmis Orta esr tezkirelerinde her hansi bir dahi sexsiyyetin poeziya xettatliq yaxud ressamliq sahesinde ustaligi qeyd olunarken eyni zamanda onun sahmatciliq bacarigindan da danisilir Gorkemli Azerbaycan miniaturcusu ve sairi Sadiq bey Efsarin Mecme ul xevas adli tezkiresinde bildirilir ki onun ustadi istedadli ressam boyuk ve kicik sahmat taxtalarinda adi ve gozubaqli sekilde ustaliqla oynayirmis Taninmis Iran alimi Mehemmedeli Terbiyetin kitabinda orta esr tezkirelerinden goturulmus bir nece bele fakt getirilir XVI esr sairi Ebdi Sirvaninin heyat tarixcesinde bildirilir ki o gorkemli soz ustasi olsa da sahmatda tez tez meglubiyyete ugrayirmis Lakin onun yasidi gorkemli sair ve alim Celebi beyin tercumeyi halinda onun diger ustun cehetleri ile birlikde yaxsi sahmat oynamaq bacarigi da xususi qeyd olunur Xoca Eli Tebrizi haqqinda nisbeten butov melumati XVI esrin taninmis tarixcisi Hebib us siyer adli eserinden ala bilirik Xandemirin sozlerine gore o Emir Teymurun neheng imperiyasinda en yaxsi sahmatci sayilir ve hami onu meglubedilmez bir oyuncu kimi taniyirdi Ozu de deyilene gore Xoca Eli gozu bagli veziyyetde eyni zamanda dord lovhede ugurla yarisa bilirdi Bele bir ehtimal var ki gozu bagli veziyyetde sahmat ve nerd oynamaq tecrubesi deve karvanlarinda uzun muddetli seyahetler zamani yaranib Xoca Eli fenomenal yaddas sahibi olub O butun Qurani ve bir cox edebi eserleri ezberden bilirdi Semerqendde Teymurun sarayina dusdukden sonra Xoca Eli Es Setrenci leqebini qebul edir ve bu adla sahmat tarixine dusur Yeri gelmisken qeyd olunmalidir ki boyuk serkerde ve dovlet xadimi Emir Teymurun ozu de sahmatin inkisafi ucun cox isler gormusdu Gorkemli sahmat tarixcisi Q Morrey 1913 cu ilde nesr olunan Sahmat tarixi adli eserinde yazir Teymurun esas reqibi meshur sahmatci ve sahmat meselelerinin tertibcisi Eli Setrenci idi O Teymura sahmat meselelerinin tertibinde komek edirdi Teymurun basqa bir reqibi blits ustasi Eleddin Tebrizi idi Menbelerde gosterilir ki Eli Tebrizi sarayda ozunun en kuclu reqibi sayilan meshur ereb cografiyasunasi ve tarixcisi Sehabeddin el Xvafiyeni hemise meglub edirmis Xandemirin yazdigina gore Eli Tebrizi sarayda sahmatbazlar destesi deyilen bir qrup yaratmisdi ve ona rehberlik edirdi Bu desteye o vaxtin meshur sahmat ustalarindan Xoca Ebdulvahab Tebrizi Xoca Yusif Neccar usta Semseddin Kazeruni ve basqalari daxil idiler Bu gorunur sahmat tarixinde qeyde alinmis ilk sahmat klubu sayilmalidir Gorkemli Azerbaycan sahmatcisi Xoca Eli Tebrizi Es Setrencinin heyati ve fealiyyeti haqqinda melumatlari Azerbaycan alimi Sehriyar Quliyev toplayib derc etdirmisdir Ele Xoca Elinin sahmata dair risale yazdigini da ilk defe o bildirmisdir Hemcinin baxAzerbaycanda sahmat