Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Netsuke (yap. 根付) – XVII əsr də Yaponiya da praktiki məqsədlər üçün ixtira edilən yapon dekorativ-təsviri sənətinə aid miniatür heykəlciklərdir. Bu ad yapon dilində "örtük" və "əlavə etmək" mənalarını verən "ne" və "tsuke"" sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır.
Təsviri
Əvvəllər netsukelər ənənəvi yapon geyimi olan kimono və cibsiz geyimində asma brelok kimi istafadə olunurdu. Kiçik əşyaları kiçik kisə və ya açar ölçüsündə olan xüsusi qablara qoyurdular. Qablar kiçik hörmə səbətlər formasına malik ola bilərdi. Onlardan ən məşhuru və (balaca yeşik) adlananının ağız hissəsi ipin üzərindən keçirilən muncuqlar vasitəsilə bağlanılırdı. lar ip vasitəsilə obi adlanan kimono kəmərinə bərkidilirdi. Onu üzüyə bağlayaraq iki hissəyə qatlayıb kəmərin içərisindən keçirirdilər. Alınmış düyünün bir ucuna netsukeləri bağlayırdılar. İpin düyünü iki ximotosi (iki tərəfi açıq qapaqla birləşdirilmiş neske deşikləri)dən birində gizlədirdilər. Bununla netsukelər həm çəki vahidi həm də bəzək əşyası kimi istifadə olunurdu.
-
![image]()
İsa Məsihini bildirən netsuke, fil sümüyü, XVII əsr -
![image]()
Xotey təsvir edilmiş netsuke, fil sümüyü -
![image]()
İnronu obi üzərində saxlayan netsuke -
![image]()
İnroya bərkidilmiş netsuke, qravür (Katsuşika Hokusay)
Netsukeləri yapon miniatür heykəlciyi olan ilə qarışdırmaq lazım deyil. Düzdür bu heykəlciklər süjetinə, tərtibatına və ölçülərinə görə bir-birlərinə çox oxşayırlar. Lakin yaponlar ümumi olaraq okimono sözü ( hərfi olaraq – “qoyulmuş əşya” deməkdir) ilə kiçik ölçüdə olan və ancaq interyerin bəzədilməsi üçün təyin olunmuş bütün stankoviy heykəlləriadlandırırlar. Onlar hər bir materialdan hazırlanan heykəlciklərə aid edilir. Okimono termini ilə ancaq fil sümüyündən və nadir hallarda ağacdan hazırlanmış netsuke heykəlciklərini adlandırırlar. Bu cür okimonolar XIX əsrdə netsuke oymalar üzrə ixtisaslaşmış ustalar tərəfindən hazırlanmışdır.
Tarixi
Netsukelərin prototipləri
Netsukenin mənşəyi haqda məsələdə ikili versiya var: netsuke – ya yapon ixtirasıdır, ya da netsuke yaponlar tərəfindən mənimsənilmişdir. Netsuke – spesifik formaya malik sənət əsəridir. Netsuke tipində olan çəki-breloklardan Yaponiya və Macarıstanda, Uzaq Şimalda və Efiopiyada istifadə olunmuşdur. Netsukelər adətən cibsiz, lakin kəmərli kostyumlarda istifadə olunur. Bu səbəbdən netsuke tipli əşyaları daşımaq adətinin mənimsənilməsi versiyasını irəli sürmək çətindir. Çünki bu adət yerli xarakter də yaşaya bilər.Müxtəlif ölkələrdə mövcud olan brelokların stilistik yaxınlığı onların mənimsənilməsi versiyasını da irəli sürməyə imkan verir.Netsukelər əvvəllər çubuq və düymə kimi istifadə olunsalar da, XVII əsrdən başlayaraq miniatür heykəl xarakterini almışdır. Yaponiyada kəmərin altında əşyaları çəki-brelokları vasitəsilə daşımaq adəti yerli olsa da, onların təsviri tərtibatı yerli deyil, çin mənşəlidir. Bu breloklar hələ e.ə. III əsrdən Çində hazırlanmağa başlamışdır. Min sülaləsi dövründə (1368-1644) çinlilər funksiyasına və bəzəyinə görə netsukeyə oxşayan bu əşyaları çjuyçzı və ya pey-çuy adlandırırdılar. Həmin dövrdə yaponlar Çin mədəniyyətindən maddi və mənəvi elementləri, həmçinin geyimləri mənimsəmişdilər. Brelokların adı da Çin mənşəli olmasına işarə edir. Yaponiyada bu tiplibrelokları bildirmək üçün təkcə netsuke adından istifadə olunmur. Bəzən onları kensuy, xaysuy və xaysi adlandırırlar. Məhz bu adlar Çində çjuy-çzı termini ilə yanaşı brelokları bildirmək üçün müvafiq olaraq istifadə olunan syuan-çuy, pey-çuy və pey-çzı sözlərinə çox oxşardır. İlkin netsukelər karamono (“çin əşyası”) və tobori (“çin naxışı”) adlanırdı. Netsukelərin çin prototipləri ilə bağlı olması açıq-aşkardır. Yaponiyada çjuy-çzı əsasında orijinal netsuke formaları və naxış növləri, yeni süjetlər irəli sürülmüşdür. Başlıca fərq yalnız ondan ibarətdir ki,Yaponiyada netsukelər çin mənşəli çjuy-çzılardan fərqli olaraq müstəqil və yüksək inkişaf etmiş sənətə çevrilə bilmişdir. XVII əsrdə qədər yaponlar tərəfindən netsukelərin istifadə olunması haqda heç bir sübut yoxdur. Üzərində gəzdirilməli olan əşyaları yaponlar başqa cür daşıyırdılar. Yapon kostyumu tarixində əşyaları kəmərə bərkitmək (bağlamaq) üçün bir neçə üsul var idi. Yaponiyada netsukeyə oxşar üsulla üstündə daşınılan ən qədim əşya hələ VIII əsrə aid edilən “”( “Qədimdəki işlər haqda qeydlər”) və (“Yaponiyanın salnamələri”) mənbələrində rast gəlinən xiuti-bukuro adlı kisəcikdir. Bu kiçik kisələr çaxmaq daşı üçün nəzərdə tutulmuş ,qılıncın efesinə bərkidilirdi. Heyan dövrü (794-1185) rəssamlığında çoxlu sayda xiuti-bukuro təsvirlərinə rast gəlmək olar. Çaxmaq daşı üçün kiçik torbanın təsvirini “Monqol hücumları haqda təsvir”də düşmən donanmasının peyda olması xəbərini verən Naqataka Tosanın əlində tutduğu papirusda görmək olar. Kamakura və Muromati dövründə xuiti-bukuronu pul kisəsi, əl aptek çantası və s. kimi istifadə olunmuşdur.
İlk netsukelər
Yaponiyada ilk netsukelər XVI əsrin ikinci yarısı – XVII əsrin əvvəllərində peyda olmuşdur. Ola bilsin ki, Yaponiya hərbi başçısı Toyetomi Xidzesinin 1592 və 1597-ci illərdə Koreyaya yürüşlərinin rolu netsukelərin yaradılmasında mühüm rol oynamışdır. Netsukelərin bu tarixdə yaranması faktını həmin dövrə aid rəssamlıq və ədəbi mənbələrdə təsvir olunan kostyumlar təsdiq edir. Toqukava İeyasunun ova getmə səhnəsinin təsvirində onun kostyumunun detalları arasında balqabaq-qabaq görkəmində olan netsuke təsvir olunmuşdur. Günümüzə qədər gəlib çatan netsukelər XVIII əsrin I yarısında yaradılmışdır. Həmin dövrdə artıq yapon miniatür heykəltəraşlığının təsviri dilinin birləşməsi yekunlaşmışdır. XVIII əsrin ortalarından XIX əsrin ortalarına qədər olan dövrü isə netsukelərin “qızıl dövrü” adlandırmaq olar.
(1603-1868) ticarət və sənətkarlıq inkişaf etməsi sosial mühitə, miniatür heykəltəraşlığın inkişafına şərait yaratmışdır. Belə ki Yaponiyanın hərbi hökuməti () tərəfindən ölkənin daxili siyasəti sahəsində yaradılan ictimai strukturun qorunub saxlanılması kursu qəbul edilmişdir. Həmin dövrdə “dəbdəbəyə, cah-cəlala qarşı” qəbul olunan çoxsaylı qanunların məqsədi “nəcib” və “aşağı” təbəqələr arasında yaşayış tərzi, geyimdə ciddi məhdudiyyətlərin qoyulması idi. Reqlamentasiyalar hər şeyə: evlərin mərtəbələrindən geyim üçün istifadə olunmuş materialların, oyuncaqlar və şirniyyatların dəyərinə görə tətbiq olunurdu Qadağanı pozan şəxsləricərimə olunmaqdan şəhərdən sürgün edilməyə qədər cəzalar gözləyirdi. Şəhər sakinlərinin kostyumlarını bəzəməsi imkanları daha əvvəlki kimi çox deyildi, çünki bunlar da qadağan olunmuşdu. Netsuke elə bil detal idi ki, bununla hər bir sakin dəbə olan münasibətini, zövqünü formalaşdıra bilərdi. Məhz tətbiqi sənət növündə sakinlərin estetik tələbini yerinə yetirmək üçün adlanan (netsuke oyma ustaları) sənət növü yaranmışdır. Məhz XVII -XIX əsrin sonlarında netsukelərin hazırlanmasında istifadə olunan materiallar, onların formalarındakı dəyişikliklər yaponların bədii zövq və maraqlarında baş vermiş dəyişikliklərdən söz açır.
Neçukesi məktəblərinin yaranması
XVII və XVIII əsrlərdə üslubu və mövzuları ilə fərqlənən çoxlu sayda oymaçılar məktəbi yaranmışdır. Məsələn, Hida və ya Nara məktəbləri üçün ittobori üslubunda – bir bıçağın köməkliyi ilə xırda detallara çox da önəm verilməyən fiqurların hazırlanması xarakterik idi. Böyük yonma məktəbləri Edo, Osaka və Kiotoda mərkəzləşmişdir. Əyalətlərdə isə əsasını bir istedadlı usta qoyan sərbəst cərəyanlar yaranmışdır. Lakin həmin ustaların əksəriyyətinin həyatı və gördüyü işlər haqda məlumatlar çox az olduğundan onların bioqrafiyası tam öyrənilməmişdir. Netsuke tarixini araşdıran tədqiqatçılar arasında böyük mübahisəyə səbəb olan məsələ “Sokon kise” adlı topludur. Bu toplu 1781-ci ildə Osaka sakini və qılınc ticarəti ilə məşğul olan İnaba Çuryu tərəfindən nəşr etdirilmişdir. Həmin topluda 53 tanınmış neçukesi ustasının siyahısı və onların gördüyü işlərin illüstrasiyası verilmişdir.
Netsuke və müasir dövr
Əgər XIX əsrin sonunda netsukelərin əhəmiyyətli bir hissəsi xaricə ixrac olunurdusa, XX əsrdə isə bu göstərici 100%-ə bərabərdir. Hal-hazırda bu fiqurlar konveyer üsulunda istehsal olunur. Lakin netsuke sənətinin özü yox olmamışdır. Yaşadığımız dövrdə də xüsusi olaraq ancaq netsuke yonması ilə məşğul olan ustalar da vardır. Bu ustaların bir sıra işləri çox yüksək qiymətləndirilir. (10 000 $-dan 100 000 $-a qədər). Günümüzdə sənətin inkişaf xarakteri də dəyişmişdir. Birincisi, praktiki olaraq, netsukeyə tələbat yox olmuşdur. İkincisi yonma ustalarının yaratdıqları netsukelərə münasibətləri dəyişmişdir: indi onlar buna müstəqil əsər kimi baxırlar. Yəni onlar bunları sifarişçinin istəyindən və dəbdən asılı olaraq yonurlar. Müasir ustaların işlərini əsasən iki qrupa bölmək olar: ənənəvi üsulda hazırlanan netsukelər və aparatlarda müasir ruhda hazırlanan netsukelər.
Netsukenin formaları
- Katabori (形彫) – netsukenin ən məşhur növüdür. Bu netsukelərdə insanlar, heyvanlar, çoxfiqurlu qruplar təsvir olunur və kompakt şəkildə yonulur.Bu netsuke növlərinin xarakterik dövrü XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəlləridir.
- Anabori (穴彫) – kataborinin yarımnövüdür. Bu netsukelərdə süjetlər yonulmuş zolağın daxilində yaradılır. Bu səhnələr adətən balıqqulağı formasında olan hissədə hazırlanır.
- Sasi (差)– netsukelərin ən qədim növlərindən biridir. Bu netsukelər müxtəlif materiallardan, adətən ağacdan hazırlanan bir küncündə ip üçün deşiyi olan uzun brusok formasındadır. Sasilərin işlənmə üsulu bütün digər formalardan fərqlənir. Əgər katabori, mandzi və digərlərini protivoves kimi istifadə edirdilərsə, sasini elə taxırdılar ki, onun deşik olan hissəsi aşağıda olsun. Deşikdən çıxan məftildən isə pul kisəsi, açarlaq və s. asılırdı. Bəzən yuxarı hissədə əlavə qarmaq yeri yonulurdu ki, kəmərin yuxarı hissəsinə bərkidilsin. Adətən sasi netsuke formalarından biri hesab olunsa da, bəzi tədqiqatçılar qılıncın tutacağının modifikasiyası hesab edirdilər. Sasilərin Çində yaradılan obi-xasamilərlə oxşarlığı çoxdur. Obi-xasamilərdə də sasilərdə olduğu kimi yuxarıdan qarmaq vardır. Aşağı hissədə isə deşik hissənin əvəzinə утолщение vardır. Burdan əşyaları sallayırdılar. İlk netsuke-sasiləri ob-xasamilərdən fərqləndirmək çətindir. Netsuke sənətinin inkişaf etdiyi dövrdə sasilər arxaik forma hesab olunmuş və nadir hallarda istifadə olunmuşdur.
- Maska(yap. 面 мэн)- kataboridən sonra ən böyük kateqoriyadır. Adətən No maskalarının surəti sayılır. Lakin xüsusiyyətlərinə görə katabori və mandzu/ kaqamibutaya oxşardır.
- İtaraku– bambuk və ya şəkər çuğundurundan hazırlanan balqabaq, qutuvə s. əşyalar formasındadır.
- Mandzu (饅頭) – əsasən fil sümüyündən hazırlanan qalın disk formasındadır. Bəzən iki hissədən hazırlanır. Təsvir qravür üsulu ilə edilir. Adını mandzu bitkisinin yumru hamar ləçəyinə bənzədiyinə görə almışdır. Mandzunun özünəməxsus növlərindən biri kompoziyaların bir neçə miniatür teatr maskalarından tərtib olunmasıdır.
- Ryusa (柳左） – mandzu formasının variantıdır. Onun mandzudan başlıca fərqi onun içərisinin boş, yuxarı hissəsinin isə içəriyə girmiş şəkildə yonulmasıdır Bu forma əsasən Edo dövründə istifadə olunnmuşdur. Bu netsuke forması həmin dövrdə Ryusa adlı (1780-ci illərdə) məşhur ustadan adını almışdır. Hesab olunur ki, bu netsuke forması da mandzu kimi Ansey dövründə (1854-1860) baş vermiş zəlzələlər və 1855-ci ildə baş vermiş Edo zəlzələsi səbəbindən geniş yayılmışdır. Baş vermiş sonuncu zəlzələ nəticəsində çoxlu sayda netsuke fiquru məhv olmuş və yeni növlərinin yaranmasına tələbat artmışdır. Onların digər növlərlə müqayisədə sadə hazırlanma üsulu həmin dövrdə bu formaların yaranmasına səbəb olmuşdur.
- Kaqamibuta (鏡蓋)– bu növ də mandzuya oxşasa da, lakin fil və digər sümüklərdən, buynuzdan, ağacdan hazırlanaraq üzərisi metal qapaqla örtülən hamar qab formasındadır. Bu növ netsukelərdə imza əsasən metal ustalarına aid olur.
-
![image]()
katabori -
![image]()
anabori -
![image]()
sasi -
![image]()
maska -
![image]()
mandzu -
![image]()
ryusa -
![image]()
kaqamibuta
Netsukelərin hazırlanmasında istifadə olunan materiallar
Netsukeləri aşağıdakı materiallardan yonurdular:
- Ağac,
- ,
- ,
- Maral buynuzu,
- ,
- ,
- ,
- ,
- Canavarın köpək dişi,
- Pələngin köpək dişi,
- Müxtəlif heyvanların sümükləri.
Nadir hallarda istifadə olunanlar
- Lak,
- ,
- Metal,
- Bambuk,
- Mərcan riflərinin müxtəlif növləri,
- müxtəlif növləri,
- Tısbağa qını,
- Şüşə,
- ,nefrit,
- Daşlaşmış ağacdan.
Lak, , keramika kimi materiallardan hazırlanan netsukelər ilkin dövrlərdə hazırlanmış netsukelərdir. Netsukelərin müstəqil sənət kimi inkişafı iki əsas materialdan: ağac və fil sümüyündən asılı olmuşdur. Fil sümüyü yapon incəsənətində yeni istifadə olunan material növüdür. Belə ki, qədər yaponlar fil sümüyünün mövcudluğunu çin məmulatlarına əsasən bilirdilər. Fil dişi görkəmində Çindən Vyetnam vasitəsilə Yaponiyaya gətirilmişdir. Bu materialdan qadın saç düzümləri üçün lazımi olan bəzək əşyalarını hazırlayırdılar. Əsasən üçbucaq formasında yonulan fil sümükləri netsukelərin kütləvi hazırlanmasında istifadə olunmağa başlamışdır. Yerli sifarişlərə çalışan və öz peşəkar şöhrətlərini qorumağa çalışan ustalar çox zaman bu metalla işləməkdən qaçırdılar. Ağac – yapon heykəltəraşlığında istifadə olunan ənənəvi materialdır.
Materialların simvolikası
Əksər hallarda netsukelərin hazırlanmasında istifadə olunan materiallar( təkcə süjetlər yox) simvolik mətnaltı məna daşıyırdı. Belə ki, həmişəyaşıl şümşad ağacından hazırlanan netsuke fiquru uzunömürlülüyün simvolu hesab olunurdu. Onun oduncağı amuletlərin, digər ritual əşyaların hazırlanmasında da material kimi istifadə olunurdu. Fil sümüyünün də özünəməxsus simvolikası vardı. Belə ki fil sümüyü müalicəvi vasitə hesab olunurdu. Çindən Yaponiyaya gətirilən fil sümüyündən əşyalar hazırlandığı kimi tibbdə də istifadə olunurdu. Məsələn, tikanı çıxartmaq üçün, fil sümüyündən alınan pudra və suyun birgə qarışığından dərman kimi istifadə olunurdu. Hesab olunurdu ki, fil sümüyü kəsiklərinin suda qarışdırılmasının təsiriazdır. Yandırılması isə əks təsir verir. Bundan başqa fil sümüyünü epilepsiya, osteomielit və su çiçəyi kimi xəstəliklərin müalicəsində istifadə edirdilər. Fil sümüyündən hazırlanan çin mənşəli çjuy-çzı fiqurunu əl aptek çantası hesab etmək olardı. Bu səbəbdən Yaponiyada fil sümüyündən hazırlanmış netsukelərin bir küncü yonulmamış saxlanılırdı. Bu ona görə belə edilirdi ki, dərman hazırlamaq lazım olduqda netsuke sahibi təsvirə zərər vurmadan kiçik fil sümüyü kəsiyini qızdıraraq istifadə edə bilsin. Təbii ki netsukedən dərman hazırlanmasında istifadə olunması Çində fil sümüyündən hazırlanan çjun-çzıdan mənimsənilmişdir. Fil sümüyü də saşmit kimi uzunömürlülk simvolu hesab olunurdu. Maral buynuzundan hazırlanan toz da dərman hesab edilirdi və sehirli gücə malik idi. Yaponlar bununla cavanlığın və gücün qayıtmasını hesab edirdilər.
Netsukelərin simvolikası
Netsukelərin hazırlandığı materialların simvolikası olduğu kimi, onların özlərinin də özünəməxsus mənası vardır.
- Müdrik Darun – ruha və cəsurluğa güc verir
- Daykoku – zənginlik və inkişaf simvoludur. Evin ocağını qoruyur.
- Şousin – Uzunömürlülük və sağlamlıq tanrısı
- Xotey – Uğur və ünsiyyət Tanrısıdır. Xotey müxtəlif cür ya oturaq, ya da ayaq üstə təsvir olunur. Hesab olunur ki, onun qarnını 300 dəfə qıdıqlasan, arzular yerinə yetəcək.
- Futen – yel tanrısı. Onun fiquru yola çıxarkən götürürlər. Çünki bu yolçulara uğur gətirir.
- Dzurodzin –uzunömürlü yaşlı elm sahibidir. Ev sakinlərinə uzun və xoşbəxt həyat gətirir.
- Bendzayten – qadın ilahə, uğur gətirir.
- Fukurokudzo – müdriklik tanrısı. Müdriklik və uzunömürlülük əldə etməkdə kömək edir.
- Ağzında qəpik olan qurbağa – evə var-dövlət gətirir. Lakin çinlilər bunu təkcə evlərində deyil, ofislərdə də yerləşdirirlər. Hesab olunur ki, bu fiqur sərfəli anlaşmaların bağlanılmasına səbəb olur.
- İt cütlüyü – evi bəla və uğursuzluqlardan qoruyur.
- Qızıl balıq – maliyyə uğurları gətirir.
- Əjdaha – evi qoruyur və şər qüvvələri qovur
- İki karp balığı – ailəyə qarşılıqlı anlaşmanı, sevgi və zənginliyi gətirir.
- Qartal – karyerada qalxmaqda köməklik edir.
- Pionlar olan güldan – evə pozitiv enerji, sevgi və bağlılıq gətirir.
- Üç meymun - şər qüvvələrdən qoruyur
- Piramida – Evə uğur, səasət gətirir. Onu uşağın məşğul olduğu yazı stolunun üstünə qoyduqda, o uşağa dərslərində uğur qazanmağa kömək edəcəkdir.
Kolleksiyaçıların təşkilatları
1975-ci ildə (İnternational Netsuke Society) yaradılmışdır. Hal-hazırda Ümumdünya Netsuke Birliyi (İNS) dünyanın 31 ölkəsində yaşayan netsuke kolleksiyaçılarının iri beynəlxalq təşkilatıdır. İNS Amerika qitəsindəki çoxsaylı muzey və qalereyalarla birgə əməkdaşlıq edir və müntəzəm olaraq yapon miniatür heykəltəraşlıq nümunələrinin sərgisini həyata keçirir. İldə iki dəfə İNS tanınmış ekspertlərin və netsuke sahəsində fəaliyyət göstərən ictimai təşkilatların mühazirə, praktik-seminarlarını özündə birləşdirən beynəlxalq konfrans həyata keçirir. Həmçinin İNS hər rübdən bir İnternational Netsuke Society Journal jurnalını nəşr etdirir.
İstinadlar
- Нэцкэ. Серия «Мастера и шедевры». Сост. Афонькин С. Ю. СПб., Бестиарий, 2007 , с. 5
- Успенский М. В. Нэцке. Л., Искусство, 1986, с. 211
- Нэцке и японская гравюра из собрания С. П. Варшавского. Каталог выставки. Л., «Искусство», 1983, с. 9-30
- Успенский М. В. Нэцке. Л., Искусство, 1986
- Николаева Н. С. Декоративное искусство Японии. М., «Искусство», 1972, с.70
- Успенский М. В. Нэцке. Л., Искусство, 1986, с. 20-23
- . 2016-06-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-18.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Netsuke yap 根付 XVII esr de Yaponiya da praktiki meqsedler ucun ixtira edilen yapon dekorativ tesviri senetine aid miniatur heykelciklerdir Bu ad yapon dilinde ortuk ve elave etmek menalarini veren ne ve tsuke sozlerinin birlesmesinden yaranmisdir TesviriEvveller netsukeler enenevi yapon geyimi olan kimono ve cibsiz geyiminde asma brelok kimi istafade olunurdu Kicik esyalari kicik kise ve ya acar olcusunde olan xususi qablara qoyurdular Qablar kicik horme sebetler formasina malik ola bilerdi Onlardan en meshuru ve balaca yesik adlananinin agiz hissesi ipin uzerinden kecirilen muncuqlar vasitesile baglanilirdi lar ip vasitesile obi adlanan kimono kemerine berkidilirdi Onu uzuye baglayaraq iki hisseye qatlayib kemerin icerisinden kecirirdiler Alinmis duyunun bir ucuna netsukeleri baglayirdilar Ipin duyunu iki ximotosi iki terefi aciq qapaqla birlesdirilmis neske desikleri den birinde gizledirdiler Bununla netsukeler hem ceki vahidi hem de bezek esyasi kimi istifade olunurdu Isa Mesihini bildiren netsuke fil sumuyu XVII esr Xotey tesvir edilmis netsuke fil sumuyu Inronu obi uzerinde saxlayan netsuke Inroya berkidilmis netsuke qravur Katsusika Hokusay Netsukeleri yapon miniatur heykelciyi olan ile qarisdirmaq lazim deyil Duzdur bu heykelcikler sujetine tertibatina ve olculerine gore bir birlerine cox oxsayirlar Lakin yaponlar umumi olaraq okimono sozu herfi olaraq qoyulmus esya demekdir ile kicik olcude olan ve ancaq interyerin bezedilmesi ucun teyin olunmus butun stankoviy heykelleriadlandirirlar Onlar her bir materialdan hazirlanan heykelciklere aid edilir Okimono termini ile ancaq fil sumuyunden ve nadir hallarda agacdan hazirlanmis netsuke heykelciklerini adlandirirlar Bu cur okimonolar XIX esrde netsuke oymalar uzre ixtisaslasmis ustalar terefinden hazirlanmisdir TarixiNetsukelerin prototipleriNetsukenin menseyi haqda meselede ikili versiya var netsuke ya yapon ixtirasidir ya da netsuke yaponlar terefinden menimsenilmisdir Netsuke spesifik formaya malik senet eseridir Netsuke tipinde olan ceki breloklardan Yaponiya ve Macaristanda Uzaq Simalda ve Efiopiyada istifade olunmusdur Netsukeler adeten cibsiz lakin kemerli kostyumlarda istifade olunur Bu sebebden netsuke tipli esyalari dasimaq adetinin menimsenilmesi versiyasini ireli surmek cetindir Cunki bu adet yerli xarakter de yasaya biler Muxtelif olkelerde movcud olan breloklarin stilistik yaxinligi onlarin menimsenilmesi versiyasini da ireli surmeye imkan verir Netsukeler evveller cubuq ve duyme kimi istifade olunsalar da XVII esrden baslayaraq miniatur heykel xarakterini almisdir Yaponiyada kemerin altinda esyalari ceki breloklari vasitesile dasimaq adeti yerli olsa da onlarin tesviri tertibati yerli deyil cin menselidir Bu breloklar hele e e III esrden Cinde hazirlanmaga baslamisdir Min sulalesi dovrunde 1368 1644 cinliler funksiyasina ve bezeyine gore netsukeye oxsayan bu esyalari cjuyczi ve ya pey cuy adlandirirdilar Hemin dovrde yaponlar Cin medeniyyetinden maddi ve menevi elementleri hemcinin geyimleri menimsemisdiler Breloklarin adi da Cin menseli olmasina isare edir Yaponiyada bu tiplibreloklari bildirmek ucun tekce netsuke adindan istifade olunmur Bezen onlari kensuy xaysuy ve xaysi adlandirirlar Mehz bu adlar Cinde cjuy czi termini ile yanasi breloklari bildirmek ucun muvafiq olaraq istifade olunan syuan cuy pey cuy ve pey czi sozlerine cox oxsardir Ilkin netsukeler karamono cin esyasi ve tobori cin naxisi adlanirdi Netsukelerin cin prototipleri ile bagli olmasi aciq askardir Yaponiyada cjuy czi esasinda orijinal netsuke formalari ve naxis novleri yeni sujetler ireli surulmusdur Baslica ferq yalniz ondan ibaretdir ki Yaponiyada netsukeler cin menseli cjuy czilardan ferqli olaraq musteqil ve yuksek inkisaf etmis senete cevrile bilmisdir XVII esrde qeder yaponlar terefinden netsukelerin istifade olunmasi haqda hec bir subut yoxdur Uzerinde gezdirilmeli olan esyalari yaponlar basqa cur dasiyirdilar Yapon kostyumu tarixinde esyalari kemere berkitmek baglamaq ucun bir nece usul var idi Yaponiyada netsukeye oxsar usulla ustunde dasinilan en qedim esya hele VIII esre aid edilen Qedimdeki isler haqda qeydler ve Yaponiyanin salnameleri menbelerinde rast gelinen xiuti bukuro adli kisecikdir Bu kicik kiseler caxmaq dasi ucun nezerde tutulmus qilincin efesine berkidilirdi Heyan dovru 794 1185 ressamliginda coxlu sayda xiuti bukuro tesvirlerine rast gelmek olar Caxmaq dasi ucun kicik torbanin tesvirini Monqol hucumlari haqda tesvir de dusmen donanmasinin peyda olmasi xeberini veren Naqataka Tosanin elinde tutdugu papirusda gormek olar Kamakura ve Muromati dovrunde xuiti bukuronu pul kisesi el aptek cantasi ve s kimi istifade olunmusdur Ilk netsukelerYaponiyada ilk netsukeler XVI esrin ikinci yarisi XVII esrin evvellerinde peyda olmusdur Ola bilsin ki Yaponiya herbi bascisi Toyetomi Xidzesinin 1592 ve 1597 ci illerde Koreyaya yuruslerinin rolu netsukelerin yaradilmasinda muhum rol oynamisdir Netsukelerin bu tarixde yaranmasi faktini hemin dovre aid ressamliq ve edebi menbelerde tesvir olunan kostyumlar tesdiq edir Toqukava Ieyasunun ova getme sehnesinin tesvirinde onun kostyumunun detallari arasinda balqabaq qabaq gorkeminde olan netsuke tesvir olunmusdur Gunumuze qeder gelib catan netsukeler XVIII esrin I yarisinda yaradilmisdir Hemin dovrde artiq yapon miniatur heykelterasliginin tesviri dilinin birlesmesi yekunlasmisdir XVIII esrin ortalarindan XIX esrin ortalarina qeder olan dovru ise netsukelerin qizil dovru adlandirmaq olar 1603 1868 ticaret ve senetkarliq inkisaf etmesi sosial muhite miniatur heykelterasligin inkisafina serait yaratmisdir Bele ki Yaponiyanin herbi hokumeti terefinden olkenin daxili siyaseti sahesinde yaradilan ictimai strukturun qorunub saxlanilmasi kursu qebul edilmisdir Hemin dovrde debdebeye cah celala qarsi qebul olunan coxsayli qanunlarin meqsedi necib ve asagi tebeqeler arasinda yasayis terzi geyimde ciddi mehdudiyyetlerin qoyulmasi idi Reqlamentasiyalar her seye evlerin mertebelerinden geyim ucun istifade olunmus materiallarin oyuncaqlar ve sirniyyatlarin deyerine gore tetbiq olunurdu Qadagani pozan sexslericerime olunmaqdan seherden surgun edilmeye qeder cezalar gozleyirdi Seher sakinlerinin kostyumlarini bezemesi imkanlari daha evvelki kimi cox deyildi cunki bunlar da qadagan olunmusdu Netsuke ele bil detal idi ki bununla her bir sakin debe olan munasibetini zovqunu formalasdira bilerdi Mehz tetbiqi senet novunde sakinlerin estetik telebini yerine yetirmek ucun adlanan netsuke oyma ustalari senet novu yaranmisdir Mehz XVII XIX esrin sonlarinda netsukelerin hazirlanmasinda istifade olunan materiallar onlarin formalarindaki deyisiklikler yaponlarin bedii zovq ve maraqlarinda bas vermis deyisikliklerden soz acir Necukesi mekteblerinin yaranmasiXVII ve XVIII esrlerde uslubu ve movzulari ile ferqlenen coxlu sayda oymacilar mektebi yaranmisdir Meselen Hida ve ya Nara mektebleri ucun ittobori uslubunda bir bicagin komekliyi ile xirda detallara cox da onem verilmeyen fiqurlarin hazirlanmasi xarakterik idi Boyuk yonma mektebleri Edo Osaka ve Kiotoda merkezlesmisdir Eyaletlerde ise esasini bir istedadli usta qoyan serbest cereyanlar yaranmisdir Lakin hemin ustalarin ekseriyyetinin heyati ve gorduyu isler haqda melumatlar cox az oldugundan onlarin bioqrafiyasi tam oyrenilmemisdir Netsuke tarixini arasdiran tedqiqatcilar arasinda boyuk mubahiseye sebeb olan mesele Sokon kise adli topludur Bu toplu 1781 ci ilde Osaka sakini ve qilinc ticareti ile mesgul olan Inaba Curyu terefinden nesr etdirilmisdir Hemin topluda 53 taninmis necukesi ustasinin siyahisi ve onlarin gorduyu islerin illustrasiyasi verilmisdir Netsuke ve muasir dovrEger XIX esrin sonunda netsukelerin ehemiyyetli bir hissesi xarice ixrac olunurdusa XX esrde ise bu gosterici 100 e beraberdir Hal hazirda bu fiqurlar konveyer usulunda istehsal olunur Lakin netsuke senetinin ozu yox olmamisdir Yasadigimiz dovrde de xususi olaraq ancaq netsuke yonmasi ile mesgul olan ustalar da vardir Bu ustalarin bir sira isleri cox yuksek qiymetlendirilir 10 000 dan 100 000 a qeder Gunumuzde senetin inkisaf xarakteri de deyismisdir Birincisi praktiki olaraq netsukeye telebat yox olmusdur Ikincisi yonma ustalarinin yaratdiqlari netsukelere munasibetleri deyismisdir indi onlar buna musteqil eser kimi baxirlar Yeni onlar bunlari sifariscinin isteyinden ve debden asili olaraq yonurlar Muasir ustalarin islerini esasen iki qrupa bolmek olar enenevi usulda hazirlanan netsukeler ve aparatlarda muasir ruhda hazirlanan netsukeler Netsukenin formalariKatabori 形彫 netsukenin en meshur novudur Bu netsukelerde insanlar heyvanlar coxfiqurlu qruplar tesvir olunur ve kompakt sekilde yonulur Bu netsuke novlerinin xarakterik dovru XVIII esrin sonu XIX esrin evvelleridir Anabori 穴彫 kataborinin yarimnovudur Bu netsukelerde sujetler yonulmus zolagin daxilinde yaradilir Bu sehneler adeten baliqqulagi formasinda olan hissede hazirlanir Sasi 差 netsukelerin en qedim novlerinden biridir Bu netsukeler muxtelif materiallardan adeten agacdan hazirlanan bir kuncunde ip ucun desiyi olan uzun brusok formasindadir Sasilerin islenme usulu butun diger formalardan ferqlenir Eger katabori mandzi ve digerlerini protivoves kimi istifade edirdilerse sasini ele taxirdilar ki onun desik olan hissesi asagida olsun Desikden cixan meftilden ise pul kisesi acarlaq ve s asilirdi Bezen yuxari hissede elave qarmaq yeri yonulurdu ki kemerin yuxari hissesine berkidilsin Adeten sasi netsuke formalarindan biri hesab olunsa da bezi tedqiqatcilar qilincin tutacaginin modifikasiyasi hesab edirdiler Sasilerin Cinde yaradilan obi xasamilerle oxsarligi coxdur Obi xasamilerde de sasilerde oldugu kimi yuxaridan qarmaq vardir Asagi hissede ise desik hissenin evezine utolshenie vardir Burdan esyalari sallayirdilar Ilk netsuke sasileri ob xasamilerden ferqlendirmek cetindir Netsuke senetinin inkisaf etdiyi dovrde sasiler arxaik forma hesab olunmus ve nadir hallarda istifade olunmusdur Maska yap 面men kataboriden sonra en boyuk kateqoriyadir Adeten No maskalarinin sureti sayilir Lakin xususiyyetlerine gore katabori ve mandzu kaqamibutaya oxsardir Itaraku bambuk ve ya seker cugundurundan hazirlanan balqabaq qutuve s esyalar formasindadir Mandzu 饅頭 esasen fil sumuyunden hazirlanan qalin disk formasindadir Bezen iki hisseden hazirlanir Tesvir qravur usulu ile edilir Adini mandzu bitkisinin yumru hamar leceyine benzediyine gore almisdir Mandzunun ozunemexsus novlerinden biri kompoziyalarin bir nece miniatur teatr maskalarindan tertib olunmasidir Ryusa 柳左 mandzu formasinin variantidir Onun mandzudan baslica ferqi onun icerisinin bos yuxari hissesinin ise iceriye girmis sekilde yonulmasidir Bu forma esasen Edo dovrunde istifade olunnmusdur Bu netsuke formasi hemin dovrde Ryusa adli 1780 ci illerde meshur ustadan adini almisdir Hesab olunur ki bu netsuke formasi da mandzu kimi Ansey dovrunde 1854 1860 bas vermis zelzeleler ve 1855 ci ilde bas vermis Edo zelzelesi sebebinden genis yayilmisdir Bas vermis sonuncu zelzele neticesinde coxlu sayda netsuke fiquru mehv olmus ve yeni novlerinin yaranmasina telebat artmisdir Onlarin diger novlerle muqayisede sade hazirlanma usulu hemin dovrde bu formalarin yaranmasina sebeb olmusdur Kaqamibuta 鏡蓋 bu nov de mandzuya oxsasa da lakin fil ve diger sumuklerden buynuzdan agacdan hazirlanaraq uzerisi metal qapaqla ortulen hamar qab formasindadir Bu nov netsukelerde imza esasen metal ustalarina aid olur katabori anabori sasi maska mandzu ryusa kaqamibutaNetsukelerin hazirlanmasinda istifade olunan materiallarNetsukeleri asagidaki materiallardan yonurdular Agac Maral buynuzu Canavarin kopek disi Pelengin kopek disi Muxtelif heyvanlarin sumukleri Nadir hallarda istifade olunanlar Lak Metal Bambuk Mercan riflerinin muxtelif novleri muxtelif novleri Tisbaga qini Suse nefrit Daslasmis agacdan Lak keramika kimi materiallardan hazirlanan netsukeler ilkin dovrlerde hazirlanmis netsukelerdir Netsukelerin musteqil senet kimi inkisafi iki esas materialdan agac ve fil sumuyunden asili olmusdur Fil sumuyu yapon incesenetinde yeni istifade olunan material novudur Bele ki qeder yaponlar fil sumuyunun movcudlugunu cin memulatlarina esasen bilirdiler Fil disi gorkeminde Cinden Vyetnam vasitesile Yaponiyaya getirilmisdir Bu materialdan qadin sac duzumleri ucun lazimi olan bezek esyalarini hazirlayirdilar Esasen ucbucaq formasinda yonulan fil sumukleri netsukelerin kutlevi hazirlanmasinda istifade olunmaga baslamisdir Yerli sifarislere calisan ve oz pesekar sohretlerini qorumaga calisan ustalar cox zaman bu metalla islemekden qacirdilar Agac yapon heykelterasliginda istifade olunan enenevi materialdir Materiallarin simvolikasiEkser hallarda netsukelerin hazirlanmasinda istifade olunan materiallar tekce sujetler yox simvolik metnalti mena dasiyirdi Bele ki hemiseyasil sumsad agacindan hazirlanan netsuke fiquru uzunomurluluyun simvolu hesab olunurdu Onun oduncagi amuletlerin diger ritual esyalarin hazirlanmasinda da material kimi istifade olunurdu Fil sumuyunun de ozunemexsus simvolikasi vardi Bele ki fil sumuyu mualicevi vasite hesab olunurdu Cinden Yaponiyaya getirilen fil sumuyunden esyalar hazirlandigi kimi tibbde de istifade olunurdu Meselen tikani cixartmaq ucun fil sumuyunden alinan pudra ve suyun birge qarisigindan derman kimi istifade olunurdu Hesab olunurdu ki fil sumuyu kesiklerinin suda qarisdirilmasinin tesiriazdir Yandirilmasi ise eks tesir verir Bundan basqa fil sumuyunu epilepsiya osteomielit ve su ciceyi kimi xesteliklerin mualicesinde istifade edirdiler Fil sumuyunden hazirlanan cin menseli cjuy czi fiqurunu el aptek cantasi hesab etmek olardi Bu sebebden Yaponiyada fil sumuyunden hazirlanmis netsukelerin bir kuncu yonulmamis saxlanilirdi Bu ona gore bele edilirdi ki derman hazirlamaq lazim olduqda netsuke sahibi tesvire zerer vurmadan kicik fil sumuyu kesiyini qizdiraraq istifade ede bilsin Tebii ki netsukeden derman hazirlanmasinda istifade olunmasi Cinde fil sumuyunden hazirlanan cjun czidan menimsenilmisdir Fil sumuyu de sasmit kimi uzunomurlulk simvolu hesab olunurdu Maral buynuzundan hazirlanan toz da derman hesab edilirdi ve sehirli guce malik idi Yaponlar bununla cavanligin ve gucun qayitmasini hesab edirdiler Netsukelerin simvolikasiNetsukelerin hazirlandigi materiallarin simvolikasi oldugu kimi onlarin ozlerinin de ozunemexsus menasi vardir biriMudrik Darun ruha ve cesurluga guc verir Daykoku zenginlik ve inkisaf simvoludur Evin ocagini qoruyur Sousin Uzunomurluluk ve saglamliq tanrisi Xotey Ugur ve unsiyyet Tanrisidir Xotey muxtelif cur ya oturaq ya da ayaq uste tesvir olunur Hesab olunur ki onun qarnini 300 defe qidiqlasan arzular yerine yetecek Futen yel tanrisi Onun fiquru yola cixarken gotururler Cunki bu yolculara ugur getirir Dzurodzin uzunomurlu yasli elm sahibidir Ev sakinlerine uzun ve xosbext heyat getirir Bendzayten qadin ilahe ugur getirir Fukurokudzo mudriklik tanrisi Mudriklik ve uzunomurluluk elde etmekde komek edir Agzinda qepik olan qurbaga eve var dovlet getirir Lakin cinliler bunu tekce evlerinde deyil ofislerde de yerlesdirirler Hesab olunur ki bu fiqur serfeli anlasmalarin baglanilmasina sebeb olur It cutluyu evi bela ve ugursuzluqlardan qoruyur Qizil baliq maliyye ugurlari getirir Ejdaha evi qoruyur ve ser quvveleri qovur Iki karp baligi aileye qarsiliqli anlasmani sevgi ve zenginliyi getirir Qartal karyerada qalxmaqda komeklik edir Pionlar olan guldan eve pozitiv enerji sevgi ve bagliliq getirir Uc meymun ser quvvelerden qoruyur Piramida Eve ugur seaset getirir Onu usagin mesgul oldugu yazi stolunun ustune qoyduqda o usaga derslerinde ugur qazanmaga komek edecekdir Kolleksiyacilarin teskilatlari1975 ci ilde International Netsuke Society yaradilmisdir Hal hazirda Umumdunya Netsuke Birliyi INS dunyanin 31 olkesinde yasayan netsuke kolleksiyacilarinin iri beynelxalq teskilatidir INS Amerika qitesindeki coxsayli muzey ve qalereyalarla birge emekdasliq edir ve muntezem olaraq yapon miniatur heykelterasliq numunelerinin sergisini heyata kecirir Ilde iki defe INS taninmis ekspertlerin ve netsuke sahesinde fealiyyet gosteren ictimai teskilatlarin muhazire praktik seminarlarini ozunde birlesdiren beynelxalq konfrans heyata kecirir Hemcinin INS her rubden bir International Netsuke Society Journal jurnalini nesr etdirir IstinadlarNecke Seriya Mastera i shedevry Sost Afonkin S Yu SPb Bestiarij 2007 ISBN 978 5 9603 0073 5 s 5 Uspenskij M V Necke L Iskusstvo 1986 s 211 Necke i yaponskaya gravyura iz sobraniya S P Varshavskogo Katalog vystavki L Iskusstvo 1983 s 9 30 Uspenskij M V Necke L Iskusstvo 1986 Nikolaeva N S Dekorativnoe iskusstvo Yaponii M Iskusstvo 1972 s 70 Uspenskij M V Necke L Iskusstvo 1986 s 20 23 2016 06 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 01 18