Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Maqnetar və ya maqnitar — neytron ulduzu, çox güclü maqnit sahəsinə malik olan bir obyekt(10 üstü 11 Tesla və ya 10 üstü 14 Qaussa qədər).
Maqnetarların mövcudluğu ilə bağlı ilk fərziyyələr 1992-ci ildə astronom və tərəfindən irəli sürülmüşdür, lakin 1998-ci ildə Qartal bürcündə yerləşən SGR 1900+14 alınan qamma-rentgen şüalar maqnetarların mövcudluğunu təsdiqlədi.5 mart 1979-cu ildə əldə olunan qamma-şüaların da bir maqnetar mənbəyindən gəldiyi güman olunur. Maqnetarların orta ömür müddəti 1 milyon ildir. Bu obyektlər kainatda ən güclü maqnit sahəsinə malikdirlər.
Haqqında
Maqnetarların diametri adi neytron ulduzlarında olduğu kimi ortalama 10–20 km-dir, lakin bir maqnetarın kütləsi Günəşin kütləsindən ortalama 2 dəfə çoxdur. Bir qaşıq maqnetar maddəsinin çəkisi Yer kürəsində 1000 milyard tona bərabər olacaqdır. Bir maqnetarın maqnit sahəsinin gücü Günəşin maqnit sahəsinin gücündən 1000 trilyon dəfə çoxdur. Formalaşdıqdan 10.000 il sonra maqnetarların maqnit sahələri yox olur və onların aktivliyi və rentgen şüalanması dayanır. Bu hesabla Süd Yolu qalaktikasında 30 milyon aktiv olmayan maqnetarın mövcud olduğu düşünülür.
2004-cü ildə Avstraliya radioteleskopları böyük enerji axını aşkar etdilər. Bu, bizdən 50.000 işıq ili uzaqlığında yerləşən maqnetarından gələn dalğalar idi. Bu dalğalar Yer kürəsinin üst atmosferinə daxil oldular. Bu həmin maqnetarın səthində tektonik plitələrin hərəkəti nəticəsində baş verən partlayışdır. Həmin partlayışın bizə gəlib çatması üçün 50.000 il lazım oldu, lakin bu maqnetarın Yer kürəsi üçün böyük bir təhlükəsi olmadı. Əgər bu maqnetar Günəş sisteminin yaxınlığında olarsa, effekt Yer kürəsi üçün çox dağıdıcı ola bilər. Yer kürəsi və Günəş sistemi tamamilə məhv olar.
İlk baxışda maqnit ulduzları eyni növ adi normal ulduzlardan fərqlənməyən ulduzlardır. Hələ təxminən 100 il bundan əvvəl ulduzların spektrlərinə görə onların məşhur Henri Dreper kataloqunu tərtib edərkən məşhur Amerika alimi (1866–1952) qeyri-adi (pekulyar) bir ulduz spektrinə rast gəldi. Bu ulduz o vaxtlarda məlum olan Tazılar bürcünün ən parlaq ulduzu "α2 Canium Vinoticorum" (α2 CVn) ulduzu idi. Bu ulduza bəzən də "XII Karlın Ürəyi" deyilirdi. Onun spektrində qeyri-adi anomal (pekulyar) güclü spektral xətlər müşahidə olunur. Həmin vaxtlarda bu ulduza bənzər bir çox ulduzların da olması müşahidə olundu. Bunların əksəriyyəti temperaturu təxminən 10000 dərəcə olan A spektral sinfə mənsub olan ulduzlardan ibarət idi. O dövrlərdə bu cür ulduzları başqalarından fərqləndirmək üçün, A-qəribə və yaxud A-pekulyar (Ap) ulduzları adı verildi. Bəzən də bunlara Tazılar bürcünün ən parlaq ulduzu α2 CVn tipli ulduzlar da deyilirdi.
Hələ 1913-cü ildə məşhur rus astronomu A. A. Belopolski α2 CVn ulduzunda qəribə bir xüsusiyyət aşkar etdi. O, ilk dəfə olaraq Pulkovo Rəsədxanasında α2 CVn ulduzunun spektrlərində zamandan asılı olaraq dəyişən və çox güclü spektral xətlərin olmasını aşkar etdi. Sonrakı müşahidə və spektral tədqiqatlar vasitəsilə müəyyən oldu ki, bu xətlər bir çox məlum kimyəvi elementlərin – xrom, silisium, stronsium, avropa və s.elementlərin xətləridir. Daha çox dəyişən və olduqca güclü spektral xətlər nadir torpaq elementlərinin xətləri idi.
XX əsrin ortalarından başlayaraq məlum oldu ki, bu tip ulduzların spektrlərində müşahidə olunan qeyri-adilik – spektral anomallığın əsas səbəbi fiziki şəraitlə deyil, həqiqətən bu tip ulduzlarda bir çox kimyəvi elementlərin miqdarı adi ulduzlardan və eləcə də Günəşdən 100 – 10000 dəfələrlə çox olması ilə əlaqədardır. Ona görə də bu tip ulduzlara kimyəvi anomal və yaxud kimyəvi pekulyar (CP) ulduzları adı verildi. Hələ XX əsrin əvvəllərində ümumiyyətlə, ulduzlarda güclü maqnit sahəsi müşahidə oluna bilməmişdi.
Ulduzlarda , o cümlədən, Günəşdə maqnit sahəsinin olmasını 1908-ci ildə ilk dəfə məşhur astronom Hole müəyyən etmişdir. Bundan sonra, uzun illər ərzində digər ulduzlarda da maqnit sahəsinin olmasına çoxlu sayda cəhdlər edilmişdir, lakin o dövrlərdə texniki çatışmazlıqlara görə buna nail ola bilmədi. Sonralar, 1941-ci ildə məşhur Amerikan alimi H. W. Babckock Günəşdən daha böyük kütləsi olan (m"2–4) B və A tip ulduzlarda güclü maqnit sahəsi olmasını aşkar etdi. Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, ümumi güclü maqnit sahəsi olan bu tip ulduzların hamısı güclü kimyəvi anomallığa malik olan ulduzlardır. O vaxtdan etibarən bu ulduzlara maqnit Bp/Ap ulduzları adı verildi. İndiyə kimi məlum olan maqnit ulduzlarının hamısı kimyəvi anomal ulduzlardır, lakin kimyəvi anomal ulduzların yalnız bir qismində maqnit sahəsi müşahidə olunur. Ona görə kimyəvi pekulyar (anomal) ulduzlar iki yerə bölünürlər – maqnitlər və qeyrimaqnitlər.
Maqnit ulduzların ŞAR-da tətqiqi
Sonrakı tədqiqatlar vasitəsilə maqnit kimyəvi pekulyar (MCP) ulduzlarında çox qəribə və maraqlı xüsusiyyətlər aşkar edildi. Bu xüsusiyyətlərin aşkar edilməsində AMEA N. Tusi adına ŞAR-ın əməkdaşlarının da olduqca böyük xidmətləri vardır. Belə ki,1960-cı illərin sonlarında Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında (ŞAR) məşhur 2 metrlik teleskop istismara verildikdən sonra maqnit ulduzlarının intensiv müşahidələri aparılmasına başlandı. 1969-cu ildə S. H. Əliyev tərəfindən 2 metrlik teleskopun Kude fokusunda ilkin olaraq HD220825 (k Psi) maqnit ulduzunun yüksək keyfiyyətli spektrləri alındı. O vaxtdan başlayaraq ŞAR-ın bir cox əməkdaşları tərəfimizdən, müntəzəm olaraq 2 metrlik teleskopda maqnit ulduzlarının spektrral müşahidələri aparılır. 1914-cü ildə məşhur alman astronomu ε U Ma və a2 CVn klassik maqnut ulduzlarında parlaqlığın dövri olaraq dəyişməsini müşahidə etmişdir. O vaxtdan etibarən maqnit ulduzlarının müntəzəm olaraq fotometrik müşahidələri aparılır.
İndiyə kimi ŞAR-da 30-a qədər müxtəlif növ maqnit ulduzlarının demək olar ki, tam periodunu əhatə edən çoxlu sayda (1000-dən çox) spektral və fotometrik müşahidə materialları alınmışdır. Bu müşahidə materialları əsasında AMEA N. Tusi adına ŞAR-ın əməkdaşları tərəfindən olduqca mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edən və dünya elmi ictimaiyyəti tərəfindən qəbul edilən bir cox elmi nəticələr alınmışdır. Bunlardan bəzilərini qeyd etmək yerinə düşər.
İlk dəfə olaraq maqnit ulduzlarının səthində Günəşə bənzər ayrı-ayrı irimiqyaslı ləkələr olması müəyyən edildi. Eyni zamanda nöqtəvi işıq mənbəyi kimi müşahidə edilən ulduzların səthində olan hər bir iri ölçülü (ulduzun səthinin 15–20 %-ni təşkil edən) ləkələrin koordinatlarını təyin etməyə nail olundu. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar bütün dünya Rəsədxanalarında çox böyük maraq doğurdu. Bu ulduzların ŞAR-da kompleks – spektral, maqnit və fotometrik tədqiq olunması ilə əlaqədar olaraq 1975 və 1977-ci illərdə maqnit ulduzlarına həsr olunmuş iki Beynəlxalq Konfrans keçirildi. Bundan sonra, Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası maqnit ulduzlarının tədqiqi sahəsində dünya miqyasında tanınmağa başladı.
1970–1980-ci illərdə ŞAR və Almaniya astronomları və keçmiş Astronomiya Şurası (REA) ilə birgə kollektiv müqavilə bağlandı. Beləliklə, o dövrdən başlayaraq ŞAR-da maqnit ulduzlarının kompleks (REA və Almaniya ilə birgə) müşahidələr və tədqiqatlar aparılaraq mühüm elmi nəticələr alınmışdır. O vaxtdan etibarən indiyə kimi müntəzəm olaraq ŞAR-da maqnit ulduzlarının kompleks tədqiqat işləri davam etdirilərək aşağıda göstərilən bir cox fundamental nəticələr alınmişdır.
Proqrama temperaturu 7000 – 20000 K (F0-B0 sinif) olan 30 – a qədər müxtəlif pekulyarlıq tipinə mənsub maqnit ulduzları daxil edilmişdir.
ŞAR-da maqnit ulduzlarla bağlı alınmış əsas elmi nəticələr
- Maqnit ulduzlarının səthinin qeyri-bircins — ləkəli olması və ayrı-ayrı ləkələrin koordinatları müəyyən edilmişdir.
- Maqnit ulduzlarının ləkəli (pekulyar) oblastlarında temperaturun atmosferin normal (ləkəsiz) hissəsinə nisbətən təxminən 500–1500 dərəcə cox olması müəyyən edildi.
- Proqram ulduzlarının hər birinin radiusu, kütləsi və səthdə ağırlıq qüvvəsinin təcili müəyyən edilmişdir. Müqyisə vasitəsilə aşkar olundu ki, ulduzları xarakterizə edən bu kəmiyyətlr adi normal ulduzlarda olduğundan kəskin fərqlənmirlər.
- Tədqiq edilən MCP və eyni növ normal ulduzların fırlanma sürətləri müəyyən edilərək aşkar edilmişdir ki, maqnit ulduzları normallardan 2 – 3 dəfə yavaş fırlanırlar.
- Kompleks müşahidələr vasitəsilə müəyyən edilmişdir ki, maqnit ulduzlarının parlaqlığı, spektrləri və maqnit sahəsi onların fırlanma periodu ilə dövri olaraq dəyişirlər.
- Aşkar edilmişdir ki, maqnit ulduzlarında parlaqlığın dəyişmə xüsusiyyətləri onların maqnit sahəsindən, kimyəvi anomallıq növündən və temperaturlarından asılıdır.
Maqnit ulduzlarının kompleks tədqiqi N. Tusi adına ŞAR-da müntəzəm olaraq davam etdirilir.
İstinadlar
- Gutnik P., Prager R.// 1917, Astron. Nachr., v.205, p.97–99.
- S. H. Aliyev Main sequence chemicall perculiar magnetic stars . Astronomical Journal of Azerbaijan 2007, vol12 No1
- "Arxivlənmiş surət". 2019-05-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-07-02.
- S. H. Əliyev, V. M. Xəlilov Balmer sıçrayışları və onların maqnit ulduzlarının perkulyarlıq effekti ilə əlaqəsi. Azərbaycan Astronomiya Jurnalı, 2015 vol 10, No2
- "Arxivlənmiş surət". 2019-07-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-07-02.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Maqnetar ve ya maqnitar neytron ulduzu cox guclu maqnit sahesine malik olan bir obyekt 10 ustu 11 Tesla ve ya 10 ustu 14 Qaussa qeder Maqnetarlarin movcudlugu ile bagli ilk ferziyyeler 1992 ci ilde astronom ve terefinden ireli surulmusdur lakin 1998 ci ilde Qartal burcunde yerlesen SGR 1900 14 alinan qamma rentgen sualar maqnetarlarin movcudlugunu tesdiqledi 5 mart 1979 cu ilde elde olunan qamma sualarin da bir maqnetar menbeyinden geldiyi guman olunur Maqnetarlarin orta omur muddeti 1 milyon ildir Bu obyektler kainatda en guclu maqnit sahesine malikdirler HaqqindaMaqnetarlarin diametri adi neytron ulduzlarinda oldugu kimi ortalama 10 20 km dir lakin bir maqnetarin kutlesi Gunesin kutlesinden ortalama 2 defe coxdur Bir qasiq maqnetar maddesinin cekisi Yer kuresinde 1000 milyard tona beraber olacaqdir Bir maqnetarin maqnit sahesinin gucu Gunesin maqnit sahesinin gucunden 1000 trilyon defe coxdur Formalasdiqdan 10 000 il sonra maqnetarlarin maqnit saheleri yox olur ve onlarin aktivliyi ve rentgen sualanmasi dayanir Bu hesabla Sud Yolu qalaktikasinda 30 milyon aktiv olmayan maqnetarin movcud oldugu dusunulur 2004 cu ilde Avstraliya radioteleskoplari boyuk enerji axini askar etdiler Bu bizden 50 000 isiq ili uzaqliginda yerlesen maqnetarindan gelen dalgalar idi Bu dalgalar Yer kuresinin ust atmosferine daxil oldular Bu hemin maqnetarin sethinde tektonik plitelerin hereketi neticesinde bas veren partlayisdir Hemin partlayisin bize gelib catmasi ucun 50 000 il lazim oldu lakin bu maqnetarin Yer kuresi ucun boyuk bir tehlukesi olmadi Eger bu maqnetar Gunes sisteminin yaxinliginda olarsa effekt Yer kuresi ucun cox dagidici ola biler Yer kuresi ve Gunes sistemi tamamile mehv olar Ilk baxisda maqnit ulduzlari eyni nov adi normal ulduzlardan ferqlenmeyen ulduzlardir Hele texminen 100 il bundan evvel ulduzlarin spektrlerine gore onlarin meshur Henri Dreper kataloqunu tertib ederken meshur Amerika alimi 1866 1952 qeyri adi pekulyar bir ulduz spektrine rast geldi Bu ulduz o vaxtlarda melum olan Tazilar burcunun en parlaq ulduzu a2 Canium Vinoticorum a2 CVn ulduzu idi Bu ulduza bezen de XII Karlin Ureyi deyilirdi Onun spektrinde qeyri adi anomal pekulyar guclu spektral xetler musahide olunur Hemin vaxtlarda bu ulduza benzer bir cox ulduzlarin da olmasi musahide olundu Bunlarin ekseriyyeti temperaturu texminen 10000 derece olan A spektral sinfe mensub olan ulduzlardan ibaret idi O dovrlerde bu cur ulduzlari basqalarindan ferqlendirmek ucun A qeribe ve yaxud A pekulyar Ap ulduzlari adi verildi Bezen de bunlara Tazilar burcunun en parlaq ulduzu a2 CVn tipli ulduzlar da deyilirdi Hele 1913 cu ilde meshur rus astronomu A A Belopolski a2 CVn ulduzunda qeribe bir xususiyyet askar etdi O ilk defe olaraq Pulkovo Resedxanasinda a2 CVn ulduzunun spektrlerinde zamandan asili olaraq deyisen ve cox guclu spektral xetlerin olmasini askar etdi Sonraki musahide ve spektral tedqiqatlar vasitesile mueyyen oldu ki bu xetler bir cox melum kimyevi elementlerin xrom silisium stronsium avropa ve s elementlerin xetleridir Daha cox deyisen ve olduqca guclu spektral xetler nadir torpaq elementlerinin xetleri idi XX esrin ortalarindan baslayaraq melum oldu ki bu tip ulduzlarin spektrlerinde musahide olunan qeyri adilik spektral anomalligin esas sebebi fiziki seraitle deyil heqiqeten bu tip ulduzlarda bir cox kimyevi elementlerin miqdari adi ulduzlardan ve elece de Gunesden 100 10000 defelerle cox olmasi ile elaqedardir Ona gore de bu tip ulduzlara kimyevi anomal ve yaxud kimyevi pekulyar CP ulduzlari adi verildi Hele XX esrin evvellerinde umumiyyetle ulduzlarda guclu maqnit sahesi musahide oluna bilmemisdi Ulduzlarda o cumleden Gunesde maqnit sahesinin olmasini 1908 ci ilde ilk defe meshur astronom Hole mueyyen etmisdir Bundan sonra uzun iller erzinde diger ulduzlarda da maqnit sahesinin olmasina coxlu sayda cehdler edilmisdir lakin o dovrlerde texniki catismazliqlara gore buna nail ola bilmedi Sonralar 1941 ci ilde meshur Amerikan alimi H W Babckock Gunesden daha boyuk kutlesi olan m 2 4 B ve A tip ulduzlarda guclu maqnit sahesi olmasini askar etdi Sonraki tedqiqatlar gosterdi ki umumi guclu maqnit sahesi olan bu tip ulduzlarin hamisi guclu kimyevi anomalliga malik olan ulduzlardir O vaxtdan etibaren bu ulduzlara maqnit Bp Ap ulduzlari adi verildi Indiye kimi melum olan maqnit ulduzlarinin hamisi kimyevi anomal ulduzlardir lakin kimyevi anomal ulduzlarin yalniz bir qisminde maqnit sahesi musahide olunur Ona gore kimyevi pekulyar anomal ulduzlar iki yere bolunurler maqnitler ve qeyrimaqnitler Maqnit ulduzlarin SAR da tetqiqiSonraki tedqiqatlar vasitesile maqnit kimyevi pekulyar MCP ulduzlarinda cox qeribe ve maraqli xususiyyetler askar edildi Bu xususiyyetlerin askar edilmesinde AMEA N Tusi adina SAR in emekdaslarinin da olduqca boyuk xidmetleri vardir Bele ki 1960 ci illerin sonlarinda Samaxi Astrofizika Resedxanasinda SAR meshur 2 metrlik teleskop istismara verildikden sonra maqnit ulduzlarinin intensiv musahideleri aparilmasina baslandi 1969 cu ilde S H Eliyev terefinden 2 metrlik teleskopun Kude fokusunda ilkin olaraq HD220825 k Psi maqnit ulduzunun yuksek keyfiyyetli spektrleri alindi O vaxtdan baslayaraq SAR in bir cox emekdaslari terefimizden muntezem olaraq 2 metrlik teleskopda maqnit ulduzlarinin spektrral musahideleri aparilir 1914 cu ilde meshur alman astronomu e U Ma ve a2 CVn klassik maqnut ulduzlarinda parlaqligin dovri olaraq deyismesini musahide etmisdir O vaxtdan etibaren maqnit ulduzlarinin muntezem olaraq fotometrik musahideleri aparilir Indiye kimi SAR da 30 a qeder muxtelif nov maqnit ulduzlarinin demek olar ki tam periodunu ehate eden coxlu sayda 1000 den cox spektral ve fotometrik musahide materiallari alinmisdir Bu musahide materiallari esasinda AMEA N Tusi adina SAR in emekdaslari terefinden olduqca muhum elmi ehemiyyet kesb eden ve dunya elmi ictimaiyyeti terefinden qebul edilen bir cox elmi neticeler alinmisdir Bunlardan bezilerini qeyd etmek yerine duser Ilk defe olaraq maqnit ulduzlarinin sethinde Gunese benzer ayri ayri irimiqyasli lekeler olmasi mueyyen edildi Eyni zamanda noqtevi isiq menbeyi kimi musahide edilen ulduzlarin sethinde olan her bir iri olculu ulduzun sethinin 15 20 ni teskil eden lekelerin koordinatlarini teyin etmeye nail olundu Bu istiqametde aparilan tedqiqatlar butun dunya Resedxanalarinda cox boyuk maraq dogurdu Bu ulduzlarin SAR da kompleks spektral maqnit ve fotometrik tedqiq olunmasi ile elaqedar olaraq 1975 ve 1977 ci illerde maqnit ulduzlarina hesr olunmus iki Beynelxalq Konfrans kecirildi Bundan sonra Samaxi Astrofizika Resedxanasi maqnit ulduzlarinin tedqiqi sahesinde dunya miqyasinda taninmaga basladi 1970 1980 ci illerde SAR ve Almaniya astronomlari ve kecmis Astronomiya Surasi REA ile birge kollektiv muqavile baglandi Belelikle o dovrden baslayaraq SAR da maqnit ulduzlarinin kompleks REA ve Almaniya ile birge musahideler ve tedqiqatlar aparilaraq muhum elmi neticeler alinmisdir O vaxtdan etibaren indiye kimi muntezem olaraq SAR da maqnit ulduzlarinin kompleks tedqiqat isleri davam etdirilerek asagida gosterilen bir cox fundamental neticeler alinmisdir Proqrama temperaturu 7000 20000 K F0 B0 sinif olan 30 a qeder muxtelif pekulyarliq tipine mensub maqnit ulduzlari daxil edilmisdir SAR da maqnit ulduzlarla bagli alinmis esas elmi neticeler Maqnit ulduzlarinin sethinin qeyri bircins lekeli olmasi ve ayri ayri lekelerin koordinatlari mueyyen edilmisdir Maqnit ulduzlarinin lekeli pekulyar oblastlarinda temperaturun atmosferin normal lekesiz hissesine nisbeten texminen 500 1500 derece cox olmasi mueyyen edildi Proqram ulduzlarinin her birinin radiusu kutlesi ve sethde agirliq quvvesinin tecili mueyyen edilmisdir Muqyise vasitesile askar olundu ki ulduzlari xarakterize eden bu kemiyyetlr adi normal ulduzlarda oldugundan keskin ferqlenmirler Tedqiq edilen MCP ve eyni nov normal ulduzlarin firlanma suretleri mueyyen edilerek askar edilmisdir ki maqnit ulduzlari normallardan 2 3 defe yavas firlanirlar Kompleks musahideler vasitesile mueyyen edilmisdir ki maqnit ulduzlarinin parlaqligi spektrleri ve maqnit sahesi onlarin firlanma periodu ile dovri olaraq deyisirler Askar edilmisdir ki maqnit ulduzlarinda parlaqligin deyisme xususiyyetleri onlarin maqnit sahesinden kimyevi anomalliq novunden ve temperaturlarindan asilidir Maqnit ulduzlarinin kompleks tedqiqi N Tusi adina SAR da muntezem olaraq davam etdirilir IstinadlarGutnik P Prager R 1917 Astron Nachr v 205 p 97 99 S H Aliyev Main sequence chemicall perculiar magnetic stars Astronomical Journal of Azerbaijan 2007 vol12 No1 Arxivlenmis suret 2019 05 04 tarixinde Istifade tarixi 2019 07 02 S H Eliyev V M Xelilov Balmer sicrayislari ve onlarin maqnit ulduzlarinin perkulyarliq effekti ile elaqesi Azerbaycan Astronomiya Jurnali 2015 vol 10 No2 Arxivlenmis suret 2019 07 02 tarixinde Istifade tarixi 2019 07 02