Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Zaqafqaziya Konfransı — Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Dağlılar respublikaları nümayəndələrinin 1918–1919-cu illərdə Qafqazda münaqişələri nizama salmaq və əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün keçirdikləri konfranslar.
Zəmin
1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldıqdan sonra ölkənin xarici siyasəti qarşısında duran ciddi məsələlərdən biri qonşu dövlətlərlə mehriban əlaqələr yaratmaq, müəyyən məsələlərə münasibətdə Qafqaz həmrəyliyinə nail olmaq idi. Azərbaycan Parlamentinin Dağıstan, Gürcüstan və Ermənistana göndərdiyi müraciətdə deyilirdi:
 | Qafqaz elə bir vəziyyət qarşısındadır ki, bu ərazi üzərində qurulmuş olan cümhuriyyətlər müqabil dostluq və həmrəylik yapmadan yaşaya bilməzlər! |  |
Birinci Konfrans
Birinci dünya müharibəsinin sona çatdığı bir şəraitdə qarşıdan gələn sülh konfransında Qafqaz dövlətlərinin ümumi mövqedən çıxış etmələri və aralarındakı problemlərin həlli üçün Gürcüstan tərəfi 1918-ci il oktyabrın 27-də Azərbaycan, Ermənistan və Dağlılar respublikalarına müraciətlə Zaqafqaziya Konfransında iştirak etmək məqsədilə Tiflisə səlahiyyətli nümayəndələr göndərməyi təklif etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti bu təklifi razılıqla qarşılayaraq, noyabrın 11-də konfransda iştirak üçün Mustafa Vəkilov və Məmməd Yusif Cəfərovdan ibarət nümayəndə heyəti yaratdı. Dağlılar Respublikası Tiflisə Vəssan Gəray Cabaqiyev və Pşemaxo Kotsevdən ibarət nümayəndə heyətini göndərdi. Ermənistan isə Gürcüstan və Azərbaycana qarşı ərazi iddiasında olduğu və silahlı qüvvə tətbiq etməklə, işğallara başladığı üçün təklənməkdən qorxaraq, konfransda iştirakdan boyun qaçırdı və öncə Gürcüstanla Borçalı ilə bağlı münaqişəni "həll etməyi", yəni qəzanın bir hissəsinin Ermənistana verilməsini şərt kimi irəli sürdü.
Birinci Zaqafqaziya Konfransı 1918-ci il noyabrın 14-də Tiflisdə işə başladı. Ermənistan nümayəndə heyəti iştirak etmədiyindən, Gürcüstan nümayəndə heyətinin başçısı Y. Gegeçkorinin təklifi ilə konfrans noyabrın 20-dək təxirə salındı. Sonra elə həmin səbəbdən konfransın açılışı daha 2 dəfə təxirə salındı və onun işə başlaması dekabrda da mümkün olmadı. Ermənistan tərəfi isə Almaniya və Osmanlı imperiyasının müharibədə məğlub olmasını, Bakıya ingilis qoşununun çıxarılmasını özü üçün əlverişli hesab edərək, dekabrın 15-də Gürcüstana qarşı hərbi əməliyyatlara başladı. Bu münaqişə ingilis hərbi qüvvəsi nümayəndələrinin fəal müdaxiləsindən sonra dekabrın 31-də dayandırıldı. 1919-cu il yanvarın 9-da Tiflisdə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələri arasında ikitərəfli danışıqlar başlandı. Azərbaycan-Gürcüstan danışıqlarında Zaqafqaziya Konfransına hazırlıq üçün 4 bölmə — siyasi məsələlər, maliyyə məsələləri, dəmir yolu və poçt-teleqraf, gömrük və ticarət məsələləri üzrə — yaradılması qərara alındı. Bu məsələlər üzrə bölmələrdə iş aparılması və müvafiq nəticə əldə edildikdən sonra, konfransın rəsmi müzakirəsinə çıxarılması nəzərdə tutulurdu.
İkinci Konfrans
Qafqaza ingilis qüvvələrinin yeridilməsi ilə yaranan qeyri-müəyyənlik, Qafqaz respublikaları arasında qarşılıqlı etimadsızlığın güclü olması kimi amillər bu sahədə işlərin başlanmasına mane olurdu. Bununla belə, Qafqaz respublikaları arasında normal əlaqələr yaradılması həyati zərurət idi. Ona görə də, 1919-cu il fevralın 22-də Gürcüstan xarici işlər naziri qonşu ölkələr arasında dəmir yolu hərəkətinin tənzimlənməsi, poçt-teleqraf rabitəsi, gömrük, maliyyə və mal mübadiləsi məsələlərinin müzakirəsi üçün konfrans keçirilməsi təklifi ilə Azərbaycan, Ermənistan və Dağlılar respublikalarına müraciət etdi. Azərbaycan Hökuməti konfransda iştiraka razılıq verdi və gündəliyə siyasi xarakterli məsələlərin: beynəlxalq sülh konfransında birgə iştirak və Qafqaz respublikalarının müstəqilliyinin müdafiəsi sahəsində əməkdaşlıq, sərhəd-ərazi mübahisələrinin sazişlər yolu ilə həlli, bu mümkün olmadıqda, arbitraj vasitəsilə nizama salınması məsələlərinin müzakirəsini də təklif etdi. Gürcü və erməni tərəfləri bu təklifi qəbul etdikdən sonra, konfransın işinə əməli hazırlığa başlandı.
1919-cu il aprelin 11-də Zaqafqaziya Konfransı Rəyasət Heyəti adından Qazax, Naxçıvan və Qarabağda davam edən qanlı toqquşmaların dərhal dayandırılması üçün Azərbaycan və Ermənistan hökumətlərinə müraciətlər edildi. Elə həmin gün Azərbaycan tərəfi konfransın işinin sakit şəraitdə keçməsi və səmərəli işləməsi üçün Qafqazdakı bütün millətlərarası toqquşmaların dərhal dayandırılması məsələsinin müzakirə edilməsinə razı olduğunu bildirdi.
Aprelin 18-də Azərbaycan Hökuməti Zaqafqaziya Konfransında iştirak etmək üçün aşağıdakı tərkibdə nümayəndə heyətini təsdiq etdi: Parlamentin üzvü Fətəli xan Xoyski (sədr), xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərov və parlamentin üzvü Xəlil bəy Xasməmmədov. Zaqafqaziya Konfransı 1919-cu ilin aprelin 27-də Tiflisdə işə başladı. Konfransın işində Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan nümayəndə heyətləri iştirak edirdi. Həmin vaxt Dağlılar Respublikası Denikin ordusunun hücumuna məruz qaldığı və ərazisinin əsas hissəsini itirdiyi üçün bu konfransa nümayəndəlik göndərə bilməmişdi. Konfransı Gürcüstan Respublikasının xarici işlər naziri Y. Gegeçkori açaraq bildirdiki, Qafqaz xalqlarının həyati mənafeyi müstəqillikləri üçün gələcəkdə yarana biləcək bütün təhlükələrə qarşı onların birləşməsini tələb edir. Bu istiqamətdə ilk addım siyasi və iqtisadi ittifaq yaratmaq, vahid cəbhə təşkil etməkdir. Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Fətəli xan Xoyski və Ermənistan nümayəndə heyətinin başçısı, xarici işlər naziri S. Tiqranyan öz hökumətləri adından bildirdilər ki, Qafqaz xalqları birləşməlidirlər və yalnız bu halda birgə, razılıq əsasında yaşamaq mümkündür.
Konfransın rəyasət heyətinin iclasında Fətəli xan Xoyskinin təklifinə əsasən, Qafqaz dövlətləri arasında münasibətlərin bütün sahələrdə nizama salınması üçün ərazi-sərhəd mübahisələrinin həlli prinsipləri və yollarının müəyyən edilməsi; dəmir yolu, poçt və teleqraf əlaqələrinin nizamlanması; ticarət, gömrük və maliyyə məsələləri; siyasi məsələlər (müstəqilliklərin qarşılıqlı tanınması, xarici təcavüzün qarşısının alınması, vətəndaşlıq məsələləri); məhkəmə-hüquq məsələləri (cinayətkarların verilməsi, dövlətlərə qarşı iddialar qaldırılması); qaçqınlar və köçəri əhali üzrə komissiyalar yaradılması qərara alındı. May ayı ərzində konfransın işi bu komissiyalarda davam etdirildi.
Zaqafqaziya Konfransında ərazi-sərhəd məsələsinin müzakirəsi və həlli yollarının müəyyən edilməsi onun ən böyük uğuru oldu. Uzun mübahisələrdən sonra aşağıdakı qərar qəbul edildi:
- Qafqaz dövlətlərinin sərhədlərinin müəyyən edilməsində yalnız respublikalar arasında qarışıq əhaliyə malik bölgələr haqqında mübahisəli məsələlər müzakirə obyekti ola bilər;
- respublikalar mübahisəli ərazilərlə bağlı öz aralarında razılığa gələ bilmədikdə bu mübahisələr arbitraj yolu ilə həll olunur.
Konfransda, həmçinin, birgə bon buraxılmasına, köçəri əhalinin hərəkət qaydalarına, iqtisadi əməkdaşlığa dair də mühüm razılaşmalar əldə edildi.
Azərbaycan nümayəndəliyinin təkidi ilə konfrans Şimali Qafqazın işğalını öz müqəddəratını təyin etmiş xalqlarını ərazisinin Denikin könüllü ordusu tərəfindən işğalı kimi pisləyən qətnamə qəbul etdi. Qətnamədə bu qüvvələrin bütün Cənubi Qafqaz respublikalarının müstəqilliyinə bilavasitə təhlükə törətdiyi də qeyd olunurdu. Ermənilərin mövqeyinə gəldikdə isə, bunun bir səbəbi onların sərhəd zolağından uzaqda yerləşməsi ilə bağlı idisə, digər səbəbi ermənilərlə könüllü ordu arasında gizli saziş olmasından irəli gəlirdi. Bu sazişə əsasən, könüllü ordu Azərbaycana və Gürcüstana hücum edəcəyi halda, ermənilər onlara kömək göstərməli idi. Ermənilər bu hücum zamanı Azərbaycana və Gürcüstana olan ərazi iddialarını da hərbi yolla reallaşdırmaq niyyətində idilər.
1919-cu ilin yazında regionda vəziyyətin kəskin dəyişməsi, Denikin ordusunun Dağlılar Respublikasını işğal etməsi və sürətlə cənuba doğru irəliləməsi, Azərbaycan və Gürcüstan üçün ciddi təhlükə yaratması konfransın işində gərginliyə səbəb oldu. Ermənistan nümayəndəliyinin Denikin ordusunun Dağıstanı işğal etməsinə və Cənubi Qafqaza qarşı təcavüzkar hərəkətlərinə reaksiya verməməsi Denikinlə Ermənistan arasında gizli razılaşma bağlanması haqqında haqlı şübhələr doğurdu. Belə bir şəraitdə Zaqafqaziya Konfransının digər iştirakçıları: Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndəlikləri 1919-cu il iyunun 9-da keçirdikləri iclasda Denikin ordusunun Şimali Qafqazdakı işğallarını kəskin şəkildə pislədilər və Azərbaycan tərəfinin təklifi ilə Qafqazın müstəqilliyinin məhvinə yönəlmiş təcavüzün qarşısını almaq tədbirlərini müzakirə etdilər. Danışıqlar nəticəsində 1919-cu il iyunun 16-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Gürcüstan Respublikası arasında hərbi-müdafiə sazişi imzaladı. Sazişin 10-cu paraqrafı Ermənistanın 2 həftə ərzində ona qoşulmasına imkan verirdi, lakin Ermənistan Respublikası bundan imtina edərək, Azərbaycana qarşı düşmənçilik hərəkətlərini gücləndirdi, beləliklə Zaqafqaziya Konfransı qərarlarının bütün region miqyasında həyata keçməsinə mane oldu.
Mənbə
Ədəbiyyat
- Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c. 5, B., 2001.
- Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (19181920-ci illər), B., 1993.
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 453-454. ISBN .
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild, "Lider nəşriyyat", Bakı-2004, səh 112
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Zaqafqaziya Konfransi Azerbaycan Gurcustan Ermenistan ve Daglilar respublikalari numayendelerinin 1918 1919 cu illerde Qafqazda munaqiseleri nizama salmaq ve emekdasligi inkisaf etdirmek ucun kecirdikleri konfranslar Zemin1918 ci il mayin 28 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti yaradildiqdan sonra olkenin xarici siyaseti qarsisinda duran ciddi meselelerden biri qonsu dovletlerle mehriban elaqeler yaratmaq mueyyen meselelere munasibetde Qafqaz hemreyliyine nail olmaq idi Azerbaycan Parlamentinin Dagistan Gurcustan ve Ermenistana gonderdiyi muracietde deyilirdi Qafqaz ele bir veziyyet qarsisindadir ki bu erazi uzerinde qurulmus olan cumhuriyyetler muqabil dostluq ve hemreylik yapmadan yasaya bilmezler Birinci KonfransBirinci dunya muharibesinin sona catdigi bir seraitde qarsidan gelen sulh konfransinda Qafqaz dovletlerinin umumi movqeden cixis etmeleri ve aralarindaki problemlerin helli ucun Gurcustan terefi 1918 ci il oktyabrin 27 de Azerbaycan Ermenistan ve Daglilar respublikalarina muracietle Zaqafqaziya Konfransinda istirak etmek meqsedile Tiflise selahiyyetli numayendeler gondermeyi teklif etdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti bu teklifi raziliqla qarsilayaraq noyabrin 11 de konfransda istirak ucun Mustafa Vekilov ve Memmed Yusif Ceferovdan ibaret numayende heyeti yaratdi Daglilar Respublikasi Tiflise Vessan Geray Cabaqiyev ve Psemaxo Kotsevden ibaret numayende heyetini gonderdi Ermenistan ise Gurcustan ve Azerbaycana qarsi erazi iddiasinda oldugu ve silahli quvve tetbiq etmekle isgallara basladigi ucun teklenmekden qorxaraq konfransda istirakdan boyun qacirdi ve once Gurcustanla Borcali ile bagli munaqiseni hell etmeyi yeni qezanin bir hissesinin Ermenistana verilmesini sert kimi ireli surdu Birinci Zaqafqaziya Konfransi 1918 ci il noyabrin 14 de Tiflisde ise basladi Ermenistan numayende heyeti istirak etmediyinden Gurcustan numayende heyetinin bascisi Y Gegeckorinin teklifi ile konfrans noyabrin 20 dek texire salindi Sonra ele hemin sebebden konfransin acilisi daha 2 defe texire salindi ve onun ise baslamasi dekabrda da mumkun olmadi Ermenistan terefi ise Almaniya ve Osmanli imperiyasinin muharibede meglub olmasini Bakiya ingilis qosununun cixarilmasini ozu ucun elverisli hesab ederek dekabrin 15 de Gurcustana qarsi herbi emeliyyatlara basladi Bu munaqise ingilis herbi quvvesi numayendelerinin feal mudaxilesinden sonra dekabrin 31 de dayandirildi 1919 cu il yanvarin 9 da Tiflisde Azerbaycan Gurcustan ve Ermenistan numayendeleri arasinda ikiterefli danisiqlar baslandi Azerbaycan Gurcustan danisiqlarinda Zaqafqaziya Konfransina hazirliq ucun 4 bolme siyasi meseleler maliyye meseleleri demir yolu ve poct teleqraf gomruk ve ticaret meseleleri uzre yaradilmasi qerara alindi Bu meseleler uzre bolmelerde is aparilmasi ve muvafiq netice elde edildikden sonra konfransin resmi muzakiresine cixarilmasi nezerde tutulurdu Ikinci KonfransQafqaza ingilis quvvelerinin yeridilmesi ile yaranan qeyri mueyyenlik Qafqaz respublikalari arasinda qarsiliqli etimadsizligin guclu olmasi kimi amiller bu sahede islerin baslanmasina mane olurdu Bununla bele Qafqaz respublikalari arasinda normal elaqeler yaradilmasi heyati zeruret idi Ona gore de 1919 cu il fevralin 22 de Gurcustan xarici isler naziri qonsu olkeler arasinda demir yolu hereketinin tenzimlenmesi poct teleqraf rabitesi gomruk maliyye ve mal mubadilesi meselelerinin muzakiresi ucun konfrans kecirilmesi teklifi ile Azerbaycan Ermenistan ve Daglilar respublikalarina muraciet etdi Azerbaycan Hokumeti konfransda istiraka raziliq verdi ve gundeliye siyasi xarakterli meselelerin beynelxalq sulh konfransinda birge istirak ve Qafqaz respublikalarinin musteqilliyinin mudafiesi sahesinde emekdasliq serhed erazi mubahiselerinin sazisler yolu ile helli bu mumkun olmadiqda arbitraj vasitesile nizama salinmasi meselelerinin muzakiresini de teklif etdi Gurcu ve ermeni terefleri bu teklifi qebul etdikden sonra konfransin isine emeli hazirliga baslandi 1919 cu il aprelin 11 de Zaqafqaziya Konfransi Reyaset Heyeti adindan Qazax Naxcivan ve Qarabagda davam eden qanli toqqusmalarin derhal dayandirilmasi ucun Azerbaycan ve Ermenistan hokumetlerine muracietler edildi Ele hemin gun Azerbaycan terefi konfransin isinin sakit seraitde kecmesi ve semereli islemesi ucun Qafqazdaki butun milletlerarasi toqqusmalarin derhal dayandirilmasi meselesinin muzakire edilmesine razi oldugunu bildirdi Zaqafqaziya Respublikalarinin Musterek Konfransi 1919 Aprelin 18 de Azerbaycan Hokumeti Zaqafqaziya Konfransinda istirak etmek ucun asagidaki terkibde numayende heyetini tesdiq etdi Parlamentin uzvu Feteli xan Xoyski sedr xarici isler naziri Memmed Yusif Ceferov ve parlamentin uzvu Xelil bey Xasmemmedov Zaqafqaziya Konfransi 1919 cu ilin aprelin 27 de Tiflisde ise basladi Konfransin isinde Azerbaycan Gurcustan ve Ermenistan numayende heyetleri istirak edirdi Hemin vaxt Daglilar Respublikasi Denikin ordusunun hucumuna meruz qaldigi ve erazisinin esas hissesini itirdiyi ucun bu konfransa numayendelik gondere bilmemisdi Konfransi Gurcustan Respublikasinin xarici isler naziri Y Gegeckori acaraq bildirdiki Qafqaz xalqlarinin heyati menafeyi musteqillikleri ucun gelecekde yarana bilecek butun tehlukelere qarsi onlarin birlesmesini teleb edir Bu istiqametde ilk addim siyasi ve iqtisadi ittifaq yaratmaq vahid cebhe teskil etmekdir Azerbaycan numayende heyetinin bascisi Feteli xan Xoyski ve Ermenistan numayende heyetinin bascisi xarici isler naziri S Tiqranyan oz hokumetleri adindan bildirdiler ki Qafqaz xalqlari birlesmelidirler ve yalniz bu halda birge raziliq esasinda yasamaq mumkundur Konfransin reyaset heyetinin iclasinda Feteli xan Xoyskinin teklifine esasen Qafqaz dovletleri arasinda munasibetlerin butun sahelerde nizama salinmasi ucun erazi serhed mubahiselerinin helli prinsipleri ve yollarinin mueyyen edilmesi demir yolu poct ve teleqraf elaqelerinin nizamlanmasi ticaret gomruk ve maliyye meseleleri siyasi meseleler musteqilliklerin qarsiliqli taninmasi xarici tecavuzun qarsisinin alinmasi vetendasliq meseleleri mehkeme huquq meseleleri cinayetkarlarin verilmesi dovletlere qarsi iddialar qaldirilmasi qacqinlar ve koceri ehali uzre komissiyalar yaradilmasi qerara alindi May ayi erzinde konfransin isi bu komissiyalarda davam etdirildi Zaqafqaziya Konfransinda erazi serhed meselesinin muzakiresi ve helli yollarinin mueyyen edilmesi onun en boyuk uguru oldu Uzun mubahiselerden sonra asagidaki qerar qebul edildi Qafqaz dovletlerinin serhedlerinin mueyyen edilmesinde yalniz respublikalar arasinda qarisiq ehaliye malik bolgeler haqqinda mubahiseli meseleler muzakire obyekti ola biler respublikalar mubahiseli erazilerle bagli oz aralarinda raziliga gele bilmedikde bu mubahiseler arbitraj yolu ile hell olunur Konfransda hemcinin birge bon buraxilmasina koceri ehalinin hereket qaydalarina iqtisadi emekdasliga dair de muhum razilasmalar elde edildi Azerbaycan numayendeliyinin tekidi ile konfrans Simali Qafqazin isgalini oz muqedderatini teyin etmis xalqlarini erazisinin Denikin konullu ordusu terefinden isgali kimi pisleyen qetname qebul etdi Qetnamede bu quvvelerin butun Cenubi Qafqaz respublikalarinin musteqilliyine bilavasite tehluke toretdiyi de qeyd olunurdu Ermenilerin movqeyine geldikde ise bunun bir sebebi onlarin serhed zolagindan uzaqda yerlesmesi ile bagli idise diger sebebi ermenilerle konullu ordu arasinda gizli sazis olmasindan ireli gelirdi Bu sazise esasen konullu ordu Azerbaycana ve Gurcustana hucum edeceyi halda ermeniler onlara komek gostermeli idi Ermeniler bu hucum zamani Azerbaycana ve Gurcustana olan erazi iddialarini da herbi yolla reallasdirmaq niyyetinde idiler 1919 cu ilin yazinda regionda veziyyetin keskin deyismesi Denikin ordusunun Daglilar Respublikasini isgal etmesi ve suretle cenuba dogru irelilemesi Azerbaycan ve Gurcustan ucun ciddi tehluke yaratmasi konfransin isinde gerginliye sebeb oldu Ermenistan numayendeliyinin Denikin ordusunun Dagistani isgal etmesine ve Cenubi Qafqaza qarsi tecavuzkar hereketlerine reaksiya vermemesi Denikinle Ermenistan arasinda gizli razilasma baglanmasi haqqinda haqli subheler dogurdu Bele bir seraitde Zaqafqaziya Konfransinin diger istirakcilari Azerbaycan ve Gurcustan numayendelikleri 1919 cu il iyunun 9 da kecirdikleri iclasda Denikin ordusunun Simali Qafqazdaki isgallarini keskin sekilde pislediler ve Azerbaycan terefinin teklifi ile Qafqazin musteqilliyinin mehvine yonelmis tecavuzun qarsisini almaq tedbirlerini muzakire etdiler Danisiqlar neticesinde 1919 cu il iyunun 16 da Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile Gurcustan Respublikasi arasinda herbi mudafie sazisi imzaladi Sazisin 10 cu paraqrafi Ermenistanin 2 hefte erzinde ona qosulmasina imkan verirdi lakin Ermenistan Respublikasi bundan imtina ederek Azerbaycana qarsi dusmencilik hereketlerini guclendirdi belelikle Zaqafqaziya Konfransi qerarlarinin butun region miqyasinda heyata kecmesine mane oldu MenbeEdebiyyat Azerbaycan tarixi 7 cildde c 5 B 2001 Hesenov C Azerbaycan beynelxalq munasibetler sisteminde 19181920 ci iller B 1993 Istinadlar Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki Lider 2005 seh 453 454 ISBN 9952 417 44 4 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild Lider nesriyyat Baki 2004 seh 112Hemcinin baxAzerbaycan Ermenistan Konfransi