Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu səhifə və ya bölmənin pozuntusu olduğu güman edilir. Məzmun böyük ehtimalla heç bir dəyişiklik edilmədən müəllif hüququ ilə qorunan mənbədən kopyalanıb. Əgər bunun belə olmadığını düşünürsünüzsə, öz fikrinizi bildirin. Əgər müəllif sizsinizsə, lütfən mətndən istifadə etmək üçün icazə alın. Məqalənin müəllifinə: |
Azərbaycanda üzümçülük — Azərbaycan Respublikasında üzümün istehsalı ilə məşğul olan kənd təsərrüfatı sahəsi.
Azərbaycan xalqının təsərrüfat həyatında bağçılıqla yanaşı üzümcülük də mühümi rol oynamışdır. Əlverişli təbii-coğrafi şərait ta qədimlərdən bu ərazidə üzümçülüyün geniş inkişafına imkan yaratmış və bəzi bölgələrində bu təsərrüfat sahəsi əhalinin iqtisadi həyatında mühüm rol oynamışdır. Yabanı üzüm Azərbaycan meşələrinin çoxunda bitir. Ona görə də mədəni üzümün təşəkkülü və sonrakı inkişafını cır üzüm olan yerlərlə əlaqələndirmək daha düzgün olardı.
Azərbaycanda cır meşə üzümünün geniş yayılması, bu ərazidə üzümçülüyün qədimlərdən mövcud olmasını bir daha təsdiq edir. Cır üzümün yarpağı və giləsi mədəni üzümə nisbətən kicik, az şirəli və həm də bir qədər turş olması ilə seçilir. Cənubi Qafqaz, o cümlədən Azərbaycan yabanı və mədəni üzümün yetişməsi üçün ən münasib ərazi hesab edilir.
Azərbaycanda üzümçülüyün yaranması tarixi hələlik dəqiq öyrənilməmişsədə onun bu ərazidə yayılmasını hələ İlk Tunc dövrünə, daha dəqiq desək, e.ə. III minilliyin başlanğıcına aid etmək mümkündür. Bu fikri qonşu ərazidən tapılan bəzil tutarlı dəlillər təsdiq edir.
Ağdam rayonu ərazisində Üzərliktəpə qədim yaşayış yerindən e.ə. II minilliyin ortalarına aid təbəqədən başqa bitki qalıqları ilə yanaşı üzüm tumları da aşkar edilmişdir. Bu üzüm "Vitis Vinifera" növünə mənsubdur. Bu isə İran və Cənubi Qafqaz ərazisində üzümün ən qədim növü sayılır.
Üzümçülüyün Azərbaycanda qədim tarixi olmasını gostərən qiymətli materiallardan biri də Xanlar rayonu yaxınlığında e.ə. II minilliyin sonu və I minilliyin əvvəllərinə aid olan qədim yaşayış yerinin 118 №-li binasında iri təsərrüfat küpünün içindən tapılan üzüm tumlarıdır. Bu tumlar da ən qədim növlərdən sayılan Vitis Vinifera növünə aiddir. Bu iri küpdən tapılan üzüm tumları bu ərazidə təkcə üzümçülüyün deyil, həm də şərabçılığın varlığına işarədir. Bu baxımdan Xanlar rayonu ətrafında e.ə. II minilliyin sonu və I minilliyin əvvəllərinə aid bir kurqandan tapılan qara küpün icərisindən üzüm tumları ilə yanaşı, şərab qalığı cöküntülərinin tapılması müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.
Alman koloniyalarının rolu
Azərbaycanda üzümçülüyün və şərab sənayesinin inkişafında alman koloniyalarının müstəsna xidmətləri olub. Üzümün şərabçılıq məqsədilə becərilməsində böyük işlər görən almanlar Helenendorfda (indiki Göygöl şəhəri) 1828-ci ildən məşhurlaşmağa başlayıblar. O vaxta qədər yerli əhali tərəfindən üzümün bir neçə sortu əkilib becərilsə də, ondan daha çox yemək üçün istifadə edilirdi. Ancaq alman və Xristian Hummelin xidmətləri sayəsində Azərbaycan şərabları dünyada geniş şöhrət qazanmışdır.
Xristofer Forerin bütün koloniyaçılar kimi, 7 desyatin torpaq sahəsi var idi. Forer 1 desyatin torpaq sahəsində ailəsi üçün üzüm əkir, məhsulun bir hissəsindən şərab hazırlayırdı.
1856-cı ildə fransız ipəkçiləri Şəkidən barama toxumu alıb qayıdarkən Gəncədə bir neçə günlük qonaq olurlar. Onlar Azərbaycan xörəklərindən yedikdən sonra şərab da dadmaq istəyirlər. Lakin müsəlman etiqadlı şəhər sakinlərindən şərab tapmaq mümkün olmadığından gəncəlilər fransızlara yaxınlıqda yerləşən Helenendorfa getməyi məsləhət bilirlər. Fransızlar Forerin evinə gələrək şərabın dadına baxdıqdan sonra "sizin şərabınız bizim Burqund şərabına bənzəyir" deyərək, özlərinə bütün yol boyu kifayət edəcək qədər şərab alırlar. Fransızların bu sözü Forerdə öz işinə inam yaradır, gələcək fəaliyyətini müəyyənləşdirməyə kömək edir. Bundan sonra o, özünü tamamilə mürəkkəb, zəhmətli, lakin cəlbedici və maraqlı işə - şərabçılığa həsr edir. 1852-ci ildə ilk dəfə Kaxetiyadan Helenendorfa Tavkveri üzüm növünün çubuqlarını gətirir. Həmin üzüm növü həm məhsuldar idi, həm də ondan dadlı, tünd qırmızı rəngdə şərab alınırdı.
1860-cı il Azərbaycanda əsası helenendorflu alman sahibkarı Forer tərəfindən qoyulmuş iri şərabçılıq sənayesinin təşəkkülü ili olur və həmin ildən də Forer şərab satışı ilə məşğul olmağa başlayır. Artıq fəaliyyətə başladığı ildə Forerin 18 desyatin üzüm bağı var idi. İki ildən sonra alman sahibkar "Forer qardaşları" səhmdar cəmiyyətini yaradır. O, üzüm plantasiyalarının sahəsini davamlı surətdə artırır. Alman sahibkar 1886-cı ildə yerli maldarların qış otlaqları kimi istifadə etdikləri Qarayeri deyilən yerdən 900 desyatin torpaq sahəsi alır. Lakin həmin torpaqları istifadə etmək mümkün deyildi. Torpaqları kol-kos basmış, susuz sahədə ilanlar məskunlaşmışdı. Forer ilanları məhv etmək üçün sahəyə donuz sürüləri buraxır. Donuzda ilana qarşı reaksiya güclü olduğundan, o, ilanı görən kimi tapdalamağa başlayır. Şübhəsiz ki, ilan da donuzu dişləyir. Lakin donuzun ayağındakı qalın piy qatı onu ilanın zəhərindən qoruyurdu. Beləliklə, donuzlar ilanları məhv edir. Sahələr isə kol-kosdan təmizlənir. Sahələrdə kəhriz qazılaraq su məsələsi də həll edilir və torpaq üzüm əkini üçün tam yararlı vəziyyətə gətirilir. Beləliklə, Forerin Qafqazın ən böyük sərmayəyə malik şərab şirkətinə sahib olması heç də təsadüfi deyildi. Bu sahədə bütün istehsal təşəbbüsləri, yaradıcılıq və liderlik məhz ona məxsus idi.
Məlumatlara görə, həmin dövrdə üzüm bağlarının sadəcə 6 faizi almanların olsa da, helenendorflu Forer və Hummel qardaşları bu kiçik sahədə bütün Qafqazda hazırlanan şərabın 58 faizini istehsal ediblər. Bu da onunla əlaqədardır ki, yerli fermerlər üzüm bağlarını şimaldan cənub istiqamətində əkirdilərsə, almanların bağları qərb-şərq istiqamətində idi. Bu isə küləyin bağlar arasında rahatca keçərək üzüm tənəklərinə daha az ziyan vurmasına səbəb olmuşdur.
Üzümçülük və şərabçılığın inkişafında Heydər Əliyevin rolu
Heydər Əliyev 1969-cu ildə respublikaya rəhbərlik etdiyi dövrdən başlayaraq üzümçülüyün və onun emal sənayesinin inkişafına xüsusi diqqət yetirmiş, onun göstərişi və qərarları ilə üzüm bağlarının ümumi sahəsi genişlənmiş, üzüm istehsalı isə yüksəlmişdir.
Heydər Əliyevin şəxsi göstərişi ilə respublikada üzümçülük və şərabçılıq sahəsinin inkişafını idarə etmək və tənzimləmək məqsədi ilə 1970-ci ildə respublika Dövlət Üzümçülük və Şərabçılıq Komitəsi yaradılmışdır.
Azərbaycanda üzümçülük və şərabçılıq sahəsinin elmi əsaslarla inkişafını təmin etmək üçün Nazirlər Sovetinin 12 avqust 1976-cı il tarixli, 269 saylı sərəncamı ilə Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi-Tədqiqat İnstitutu yaradılmışdır. Respublikanın bütün zonalarında üzümçülük və şərabçılığın elmi əsaslarını öyrənmək və elmi nailiyyətlərin istehsalata tətbiqi məqsədilə bu institutun Naxçıvan MR-də, Gəncə şəhərində, Şamaxı və Cəlilabad rayonlarında təcrübə stansiyaları və dayaq məntəqələri yaradılmışdır.
Heydər Əliyevin üzümçülük sahəsinə göstərdiyi qayğı və diqqətin əsas nəticəsinə xalqımız 1984-cü ildə nail olmuşdur. Həmin il üzümlüklərin ümumi sahəsi 286 min hektara çatdırılaraq üzüm istehsalı 2.12 milyon ton, hektardan məhsuldarlıq isə 100 sentner təşkil etmişdir. Heydər Əliyevin təşəbbüsü və tələbi ilə şərabçılıq sənayesini mühəndis-texnoloq, mühəndis-mexanik kadrları ilə təmin etmək məqsədi ilə 1981-ci ildə Gəncə şəhərində Azərbaycan Texnologiya İnstitutunun yaradılması barədə keçmiş İttifaq hökuməti xüsusi qərar qəbul etmişdir. Azərbaycan üzümçülüyü Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərlik etdiyi (1969-1982) illərdə özünün yüksək inkişaf mərhələsini keçmişdir, belə ki, illərdə üzümlüklərin sahəsi genişlənir, məhsuldarlıq artır, üzümün keyfiyyəti ildən-ilə yaxşılaşırdı
Respublikada üzümlüklərin coğrafi cəhətdən yerləşdirilməsi üzümün əkildiyi bütün rayonlarda əlverişli torpaq-iqlim şəraitinin olması ilə xarakterizə olunur. Üzümçülüyün inkişafına dair nəzərdə tutulan tədbirlərin uğurla həyata keçirilməsi, respublikamızın keçmiş ittifaqda aparıcı yerlərdən birini tutmasına və təbii-iqtisadi şəraitdən daha səmərəli istifadə etməklə yüksəkkeyfiyyətli süfrə üzümü və şərab istehsal olunmasına imkan verdi. 1970-ci ildən başlayaraq, respublikada mövcud üzümlüklərin vəziyyəti yaxşılaşdırılır, digər tərəfdən isə elmi əsaslara söykənən geniş miqyasda yeni üzümlüklər salınırdı. Üzümçülükdə yaranmış problemləri tezliklə aradan qaldırmaq üçün H.Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi altında təxirəsalınmaz vəzifələr müəyyən edildi və Mərkəzi Komitənin bürosunda «Üzümçülüyün inkişafında ciddi nöqsanlar və respublikada üzüm istehsalını və şərabçılığı daha da yüksəltmək sahəsində qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin etmək tədbirləri haqqında» məsələ müzakirə edildi. Bu tədbirlərin uğurlu nəticəsi idi ki, 1970-ci ildə 672 təsərrüfat üzüm istehsalı ilə məşğul olmuş, o cümlədən 244 ixtisaslaşdırılmış üzümçülük sovxozları təşkil edilmişdir. Bu dövrdə üzümçülüyə dair geniş tədqiqat işləri aparılaraq, respublikada üzümçülük və şərabçılığın intensiv inkişafını təmin etmək üçün perspektivli 10 təbii-iqtisadi bölgə müəyyənləşdirilmiş və bu bölgələrdə iri üzümçülük aqrar-sənaye birlikləri və sovxozlar fəaliyyət göstərmişdir. 1973-cü ildə üzüm tədarükünün həcmi 397 min ton və ya 1972-ci ildəkindən 114 min ton və ya 1971-ci ildəkindən 186 min ton çox oldu. H.Əliyev bütün müvafiq təşkilatlara və kənd təsərrüfatı orqanlarına istehsalı yalnız intensivləşdirmə yolu ilə inkişaf etdirməyin mümkün olduğunu izah edir və bunun üçün hər bir kolxoz və sovxozda konkret tədbirlər görülməsini tələb edirdi. 1970-ci ildə üzümlüklərin sahəsi 121,6 min hektara, 5 il ərzində 50 min hektardan çox yeni üzümlüklər salınaraq 1975-ci ildə 178,1 min hektara çatdırılmışdır. 1970-ci ilə nisbətən 1975-ci ildə məhsul istehsalı 2 dəfəyə qədər artaraq 351,7 min tondan 706,2 min tona qədər artmış, məhsuldarlıq isə 46,8 s/ha-dan 65,1 s/ha-ya yüksəlmişdir.Azərbaycanın ayrı-ayrı üzümçülük təsərrüfatlarında müxtəlif sortlardan yeni üzümlüklərin salınması geniş vüsət aldı. Qeyd etmək lazımdır ki, mövcud üzümlüklərdə süfrə və texniki sortların əkinləri arasındakı nisbətin qeyri-mütənasib olması ilə əlaqədar olaraq gələcəkdə öz keyfiyyəti ilə üstünlük təşkil edən yerli üzüm sortlarının əkin sahələrinin artırılması nəzərdə tutulurdu.
«Kənd təsərrüfatı istehsalının daha da ixtisaslaşdırılması və Azərbaycanda üzümçülüyün və şərabçılığın inkişafına dair tədbirlər» haqqında keçmiş Sov.İKP və Nazirlər Sovetinin 22 fevral 1979-cu il qərarı qarşıya möhtəşəm vəzifələr qoydu. Həmin qərara əsasən 1990-cı ildə respublikada üzüm istehsalının 2,5-3,0 milyon tona çatdırılması nəzərdə tutulmuşdur.1970-1980-ci illərdə Respublikada üzümçülük yüksək templə inkişaf etməyə başladı. Həmin illərdə 180 min hektar sahədə yeni üzümlüklər salındı. Üzümlüklərin ümumi sahəsi 270 min hektara çatdırıldı. Üzümçülüyün inkişafı ilə yanaşı respublikada şərabçılığın inkişafı da təmin olundu. Vaxtilə (1980-1985-ci illər) Azərbaycanda sənaye miqyaslı üzüm bağlarının 85,3%-ni texniki üzüm sortları, 14,7%-ni isə süfrə sortalrı təşkil edirdi.
Təbiidir ki, üzümçülüyün inkişafını üzüm sortları olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Vaxtilə üzümlüklərin 69,1%-i suvarılma, 30,9%-i isə dəmyə şəraitində əkilib-becərilirdi. 80-ci illərdə Azərbaycanda mövcud olan üzümlüklərin 16,4%-i Mədrəsə, 11,2%-i Bayanşirə, 10,6%-i Həməşərə, 4,1%-i Xindoqnı, 2,4%-i Mələyi, 0,4%-i Ağ şirə və Misqalı, 3,4%-i Təbrizi, 1,5%-i Ağ şanı və Qara şanı yerli üzüm sortları (cəmi 50,1%) becərilən sahələr təşkil edirdi. Əsrlər boyu təbii xalq seleksiyası yolu ilə Azərbaycanda yerli üzüm sortları və formaları yaradılmışdır ki, bunların da öyrənilməsi, təsərrüfat baxımdan qiymətləndirilməsi, botaniki cəhətdən təsvir edilməsi və qruplar üzrə təsnif edilməsi tələb olunurdu.1980-1984-cü illərdə respublikada üzüm istehsalı 1,7-2,1 mln. tona, hektardan məhsuldarlıq müvafiq olaraq 70-100 sentnerə çatdırıldı. Artıq 1984-cü ildə üzümlüklərin əkin sahəsi 284,1 min hektar, üzüm yığımı 2,126 min ton, hektardan məhsuldarlıq respublikada ən yüksək həddinə çataraq 99,2 sentner təşkil etdi. Azərbaycan üzüm istehsalının həcminə görə keçmiş İttifaqda birinci yerə çıxdı.
Üzüm növləri
Azərbaycanda çox sayda üzüm növləri yetişdirilmişdir. Onlar öz adlarını əksər hallarda malik olduğu bu və ya digər xüsusiyyətə uyğun almışdır. Məsələn, rənginə görə: (qara, ağ, sarı, sarıgilə, bənövşəyi, göygəzəndən, qarasərmə və s.); keyfiyyətinə,dadına, rayihəsinə görə (gilabi, kişmişi, şəkəri, təmbəi, şirəyi, kərimqəndi); giləsinin ölçüsünə görə (quşurəyi, misqalı, yülküquyruğu, dəvəgözü, tüləğözü, keçiməməsi-inəkəmcəyi, gəlinbarmağı-xatınbarmağı); toxumlarının böyüklüyü və salxımlarının formasına görə (sapdadurmaz, haçabaş, bəndi, təbərzə). Bir sıra üzüm növlərinə isəyetişdirildikləri yerlərə uyğun adlar verilmişdir: "Arazbarı", "Beyləqani", "Təbrizi", "Şabranı", "Dərbəndi". "Ordubadi", "Şirvanşahı", "Tatlı", "Mərəndi", "Mədrəsə", "Şahtaxtı" və s.
Dünyada "Şirvanşahı" növü ilə rəqabətə girə biləcək üzüm sortu axtarmaq əbəs bir işdir.Bu növdən hazırlanan "Kürdəmir kaqoru dünyanın sayılan şərab növləri siyahısına daxil olmuşdur. Bununla birgə, ölkəmizdə bu və ya digər üzüm sortunu yetişdirən insanların şərəfinə adlandırılmış növlər də az deyil. "Xəlili" ("Ağ Xəlili", "Qara Xəlili", "Hüseyni", "Əsgəri", "Səkinə xanım", "Muxtarı", "Ağadayı", "Mələyi" növləri bu deyilənlərə sübütdur.
Təcrübəli Azərbaycan üzümçüləri yerli üzüm növləri ilə yanaşı. digər ölkələrdən gətirilmiş növləri də ustalıqla yetişdirə bilmişlər. Onların arasında Gürcüstandan gətirilmiş "Rkatsiteli", "Tavkeri"; Krımdan gətirilmiş "Muskat", "Berdo", "Pino"; Avropadan gətirilmiş "Kaberne", "İzabella", "Risling", "Aliqote", növlərinin adlarını xüsusilə qeyd etmək olar. Bu növlərin yerli şəraitə uyğunlaşdırılaraq yetişdirilməsi öz bəhrəsini vermişdir.
Qanunvericilik bazası
19 oktyabr 2001-ci il tarixində "Üzümçülük və şərabçılıq haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmişdir.
İstinadlar
- Alman koloniyaçıların Azərbaycanda uğuru - FOTO 2020-01-22 at the Wayback Machine. , 16.08.2017 (az.)
- "Üzümçülük Və Şərabçılığın Inkişafında Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Rolu" (az.). Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi Tədqiqat İnstitutu. 16.03.2023 tarixində arxivləşdirilib.
- "Üzümçülük və şərabçılıq haqqında" 2022-01-20 at the Wayback Machine Azərbaycan Respublikasının 19 oktyabr 2001-ci il tarixli, 208-IIQ nömrəli Qanunu. e-qanun.az (az.)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu sehife ve ya bolmenin muelliflik huququ pozuntusu oldugu guman edilir Mezmun boyuk ehtimalla hec bir deyisiklik edilmeden muellif huququ ile qorunan menbeden kopyalanib Eger bunun bele olmadigini dusunursunuzse oz fikrinizi bildirin Eger muellif sizsinizse lutfen metnden istifade etmek ucun icaze alin Meqalenin muellifine Muelliflik huquqlari Azerbaycanda uzumculuk Azerbaycan Respublikasinda uzumun istehsali ile mesgul olan kend teserrufati sahesi Azerbaycan xalqinin teserrufat heyatinda bagciliqla yanasi uzumculuk de muhumi rol oynamisdir Elverisli tebii cografi serait ta qedimlerden bu erazide uzumculuyun genis inkisafina imkan yaratmis ve bezi bolgelerinde bu teserrufat sahesi ehalinin iqtisadi heyatinda muhum rol oynamisdir Yabani uzum Azerbaycan meselerinin coxunda bitir Ona gore de medeni uzumun tesekkulu ve sonraki inkisafini cir uzum olan yerlerle elaqelendirmek daha duzgun olardi Azerbaycanda cir mese uzumunun genis yayilmasi bu erazide uzumculuyun qedimlerden movcud olmasini bir daha tesdiq edir Cir uzumun yarpagi ve gilesi medeni uzume nisbeten kicik az sireli ve hem de bir qeder turs olmasi ile secilir Cenubi Qafqaz o cumleden Azerbaycan yabani ve medeni uzumun yetismesi ucun en munasib erazi hesab edilir Azerbaycanda uzumculuyun yaranmasi tarixi helelik deqiq oyrenilmemissede onun bu erazide yayilmasini hele Ilk Tunc dovrune daha deqiq desek e e III minilliyin baslangicina aid etmek mumkundur Bu fikri qonsu eraziden tapilan bezil tutarli deliller tesdiq edir Agdam rayonu erazisinde Uzerliktepe qedim yasayis yerinden e e II minilliyin ortalarina aid tebeqeden basqa bitki qaliqlari ile yanasi uzum tumlari da askar edilmisdir Bu uzum Vitis Vinifera novune mensubdur Bu ise Iran ve Cenubi Qafqaz erazisinde uzumun en qedim novu sayilir Uzumculuyun Azerbaycanda qedim tarixi olmasini gosteren qiymetli materiallardan biri de Xanlar rayonu yaxinliginda e e II minilliyin sonu ve I minilliyin evvellerine aid olan qedim yasayis yerinin 118 li binasinda iri teserrufat kupunun icinden tapilan uzum tumlaridir Bu tumlar da en qedim novlerden sayilan Vitis Vinifera novune aiddir Bu iri kupden tapilan uzum tumlari bu erazide tekce uzumculuyun deyil hem de serabciligin varligina isaredir Bu baximdan Xanlar rayonu etrafinda e e II minilliyin sonu ve I minilliyin evvellerine aid bir kurqandan tapilan qara kupun icerisinden uzum tumlari ile yanasi serab qaligi cokuntulerinin tapilmasi mustesna ehemiyyet kesb edir Alman koloniyalarinin roluAzerbaycanda uzumculuyun ve serab senayesinin inkisafinda alman koloniyalarinin mustesna xidmetleri olub Uzumun serabciliq meqsedile becerilmesinde boyuk isler goren almanlar Helenendorfda indiki Goygol seheri 1828 ci ilden meshurlasmaga baslayiblar O vaxta qeder yerli ehali terefinden uzumun bir nece sortu ekilib becerilse de ondan daha cox yemek ucun istifade edilirdi Ancaq alman ve Xristian Hummelin xidmetleri sayesinde Azerbaycan serablari dunyada genis sohret qazanmisdir Xristofer Forerin butun koloniyacilar kimi 7 desyatin torpaq sahesi var idi Forer 1 desyatin torpaq sahesinde ailesi ucun uzum ekir mehsulun bir hissesinden serab hazirlayirdi 1856 ci ilde fransiz ipekcileri Sekiden barama toxumu alib qayidarken Gencede bir nece gunluk qonaq olurlar Onlar Azerbaycan xoreklerinden yedikden sonra serab da dadmaq isteyirler Lakin muselman etiqadli seher sakinlerinden serab tapmaq mumkun olmadigindan genceliler fransizlara yaxinliqda yerlesen Helenendorfa getmeyi meslehet bilirler Fransizlar Forerin evine gelerek serabin dadina baxdiqdan sonra sizin serabiniz bizim Burqund serabina benzeyir deyerek ozlerine butun yol boyu kifayet edecek qeder serab alirlar Fransizlarin bu sozu Forerde oz isine inam yaradir gelecek fealiyyetini mueyyenlesdirmeye komek edir Bundan sonra o ozunu tamamile murekkeb zehmetli lakin celbedici ve maraqli ise serabciliga hesr edir 1852 ci ilde ilk defe Kaxetiyadan Helenendorfa Tavkveri uzum novunun cubuqlarini getirir Hemin uzum novu hem mehsuldar idi hem de ondan dadli tund qirmizi rengde serab alinirdi 1860 ci il Azerbaycanda esasi helenendorflu alman sahibkari Forer terefinden qoyulmus iri serabciliq senayesinin tesekkulu ili olur ve hemin ilden de Forer serab satisi ile mesgul olmaga baslayir Artiq fealiyyete basladigi ilde Forerin 18 desyatin uzum bagi var idi Iki ilden sonra alman sahibkar Forer qardaslari sehmdar cemiyyetini yaradir O uzum plantasiyalarinin sahesini davamli suretde artirir Alman sahibkar 1886 ci ilde yerli maldarlarin qis otlaqlari kimi istifade etdikleri Qarayeri deyilen yerden 900 desyatin torpaq sahesi alir Lakin hemin torpaqlari istifade etmek mumkun deyildi Torpaqlari kol kos basmis susuz sahede ilanlar meskunlasmisdi Forer ilanlari mehv etmek ucun saheye donuz suruleri buraxir Donuzda ilana qarsi reaksiya guclu oldugundan o ilani goren kimi tapdalamaga baslayir Subhesiz ki ilan da donuzu disleyir Lakin donuzun ayagindaki qalin piy qati onu ilanin zeherinden qoruyurdu Belelikle donuzlar ilanlari mehv edir Saheler ise kol kosdan temizlenir Sahelerde kehriz qazilaraq su meselesi de hell edilir ve torpaq uzum ekini ucun tam yararli veziyyete getirilir Belelikle Forerin Qafqazin en boyuk sermayeye malik serab sirketine sahib olmasi hec de tesadufi deyildi Bu sahede butun istehsal tesebbusleri yaradiciliq ve liderlik mehz ona mexsus idi Melumatlara gore hemin dovrde uzum baglarinin sadece 6 faizi almanlarin olsa da helenendorflu Forer ve Hummel qardaslari bu kicik sahede butun Qafqazda hazirlanan serabin 58 faizini istehsal edibler Bu da onunla elaqedardir ki yerli fermerler uzum baglarini simaldan cenub istiqametinde ekirdilerse almanlarin baglari qerb serq istiqametinde idi Bu ise kuleyin baglar arasinda rahatca kecerek uzum teneklerine daha az ziyan vurmasina sebeb olmusdur Uzumculuk ve serabciligin inkisafinda Heyder Eliyevin roluHeyder Eliyev 1969 cu ilde respublikaya rehberlik etdiyi dovrden baslayaraq uzumculuyun ve onun emal senayesinin inkisafina xususi diqqet yetirmis onun gosterisi ve qerarlari ile uzum baglarinin umumi sahesi genislenmis uzum istehsali ise yukselmisdir Heyder Eliyevin sexsi gosterisi ile respublikada uzumculuk ve serabciliq sa hesinin inkisafini idare etmek ve tenzimlemek meqsedi ile 1970 ci ilde respublika Dovlet Uzumculuk ve Serabciliq Komitesi yaradilmisdir Azerbaycanda uzumculuk ve serabciliq sahesinin elmi esaslarla inkisafini temin etmek ucun Nazirler Sovetinin 12 avqust 1976 ci il tarixli 269 sayli serencami ile Uzumculuk ve Serabciliq Elmi Tedqiqat Institutu yaradilmisdir Respublikanin butun zonalarinda uzumculuk ve serabciligin elmi esaslarini oyren mek ve elmi nailiyyetlerin istehsalata tetbiqi meqsedile bu institutun Naxcivan MR de Gence seherinde Samaxi ve Celilabad rayonlarinda tecrube stansiyalari ve dayaq menteqeleri yaradilmisdir Heyder Eliyevin uzumculuk sahesine gosterdiyi qaygi ve diqqetin esas neticesine xalqimiz 1984 cu ilde nail olmusdur Hemin il uzumluklerin umumi sahesi 286 min hektara catdirilaraq uzum istehsali 2 12 milyon ton hektardan mehsuldarliq ise 100 sentner teskil etmisdir Heyder Eliyevin tesebbusu ve telebi ile serabciliq senayesini muhendis texnoloq muhendis mexanik kadrlari ile temin etmek meqsedi ile 1981 ci ilde Gence seherinde Azerbaycan Texnologiya Institutunun yaradilmasi barede kecmis Ittifaq hokumeti xususi qerar qebul etmisdir Azerbaycan uzumculuyu Heyder Eliyevin respublikaya rehberlik etdiyi 1969 1982 illerde ozunun yuksek inkisaf merhelesini kecmisdir bele ki illerde uzumluklerin sahesi genislenir mehsuldarliq artir uzumun keyfiyyeti ilden ile yaxsilasirdi Respublikada uzumluklerin cografi cehetden yerlesdirilmesi uzumun ekildiyi butun rayonlarda elverisli torpaq iqlim seraitinin olmasi ile xarakterize olunur Uzumculuyun inkisafina dair nezerde tutulan tedbirlerin ugurla heyata kecirilmesi respublikamizin kecmis ittifaqda aparici yerlerden birini tutmasina ve tebii iqtisadi seraitden daha semereli istifade etmekle yuksekkeyfiyyetli sufre uzumu ve serab istehsal olunmasina imkan verdi 1970 ci ilden baslayaraq respublikada movcud uzumluklerin veziyyeti yaxsilasdirilir diger terefden ise elmi esaslara soykenen genis miqyasda yeni uzumlukler salinirdi Uzumculukde yaranmis problemleri tezlikle aradan qaldirmaq ucun H Eliyevin bilavasite rehberliyi altinda texiresalinmaz vezifeler mueyyen edildi ve Merkezi Komitenin burosunda Uzumculuyun inkisafinda ciddi noqsanlar ve respublikada uzum istehsalini ve serabciligi daha da yukseltmek sahesinde qarsiya qoyulan vezifelerin yerine yetirilmesini temin etmek tedbirleri haqqinda mesele muzakire edildi Bu ted birlerin ugurlu neticesi idi ki 1970 ci ilde 672 teserrufat uzum istehsali ile mesgul olmus o cumleden 244 ixtisaslasdirilmis uzumculuk sovxozlari teskil edilmisdir Bu dovrde uzumculuye dair genis tedqiqat isleri aparilaraq respublikada uzumculuk ve serabciligin intensiv inkisafini temin etmek ucun perspektivli 10 tebii iqtisadi bolge mueyyenlesdirilmis ve bu bolgelerde iri uzumculuk aqrar senaye birlikleri ve sovxozlar fealiyyet gostermisdir 1973 cu ilde uzum tedarukunun hecmi 397 min ton ve ya 1972 ci ildekinden 114 min ton ve ya 1971 ci ildekinden 186 min ton cox oldu H Eliyev butun muvafiq teskilatlara ve kend teserrufati orqanlarina istehsali yalniz intensivlesdirme yolu ile inkisaf etdirmeyin mumkun oldugunu izah edir ve bunun ucun her bir kolxoz ve sovxozda konkret tedbirler gorulmesini teleb edirdi 1970 ci ilde uzumluklerin sahesi 121 6 min hektara 5 il erzinde 50 min hektardan cox yeni uzumlukler salinaraq 1975 ci ilde 178 1 min hektara catdirilmisdir 1970 ci ile nisbeten 1975 ci ilde mehsul istehsali 2 defeye qeder artaraq 351 7 min tondan 706 2 min tona qeder artmis mehsuldarliq ise 46 8 s ha dan 65 1 s ha ya yukselmisdir Azerbaycanin ayri ayri uzumculuk teserrufatlarinda muxtelif sortlardan yeni uzumluklerin salinmasi genis vuset aldi Qeyd etmek lazimdir ki movcud uzum luklerde sufre ve texniki sortlarin ekinleri arasindaki nisbetin qeyri mutenasib olmasi ile elaqedar olaraq gelecekde oz keyfiyyeti ile ustunluk teskil eden yerli uzum sortlarinin ekin sahelerinin artirilmasi nezerde tutulurdu Kend teserrufati istehsalinin daha da ixtisaslasdirilmasi ve Azerbaycanda uzumculuyun ve serabciligin inkisafina dair tedbirler haqqinda kecmis Sov IKP ve Nazirler Sovetinin 22 fevral 1979 cu il qerari qarsiya mohtesem vezifeler qoy du Hemin qerara esasen 1990 ci ilde respublikada uzum istehsalinin 2 5 3 0 mil yon tona catdirilmasi nezerde tutulmusdur 1970 1980 ci illerde Respublikada uzumculuk yuksek temple inkisaf etmeye basladi Hemin illerde 180 min hektar sahede yeni uzumlukler salindi Uzumluklerin umumi sahesi 270 min hektara catdirildi Uzumculuyun inkisafi ile yanasi respublikada serabciligin inkisafi da temin olundu Vaxtile 1980 1985 ci iller Azerbaycanda senaye miqyasli uzum baglarinin 85 3 ni texniki uzum sortlari 14 7 ni ise sufre sortalri teskil edirdi Tebiidir ki uzumculuyun inkisafini uzum sortlari olmadan tesevvur etmek mumkun deyil Vaxtile uzumluklerin 69 1 i suvarilma 30 9 i ise demye se raitinde ekilib becerilirdi 80 ci illerde Azerbaycanda movcud olan uzumluklerin 16 4 i Medrese 11 2 i Bayansire 10 6 i Hemesere 4 1 i Xindoqni 2 4 i Meleyi 0 4 i Ag sire ve Misqali 3 4 i Tebrizi 1 5 i Ag sani ve Qara sani yerli uzum sortlari cemi 50 1 becerilen saheler teskil edirdi Esrler boyu tebii xalq seleksiyasi yolu ile Azerbaycanda yerli uzum sortlari ve formalari yaradilmisdir ki bunlarin da oyrenilmesi teserrufat baximdan qiymetlendirilmesi botaniki cehetden tesvir edilmesi ve qruplar uzre tesnif edilmesi teleb olunurdu 1980 1984 cu illerde respublikada uzum istehsali 1 7 2 1 mln tona hektardan mehsuldarliq muvafiq olaraq 70 100 sentnere catdirildi Artiq 1984 cu ilde uzumluklerin ekin sahesi 284 1 min hektar uzum yigimi 2 126 min ton hektardan mehsuldarliq respublikada en yuksek heddine cataraq 99 2 sentner teskil etdi Azerbaycan uzum istehsalinin hecmine gore kecmis Ittifaqda birinci yere cixdi Uzum novleriAzerbaycanda cox sayda uzum novleri yetisdirilmisdir Onlar oz adlarini ekser hallarda malik oldugu bu ve ya diger xususiyyete uygun almisdir Meselen rengine gore qara ag sari sarigile benovseyi goygezenden qaraserme ve s keyfiyyetine dadina rayihesine gore gilabi kismisi sekeri tembei sireyi kerimqendi gilesinin olcusune gore qusureyi misqali yulkuquyrugu devegozu tulegozu kecimemesi inekemceyi gelinbarmagi xatinbarmagi toxumlarinin boyukluyu ve salximlarinin formasina gore sapdadurmaz hacabas bendi teberze Bir sira uzum novlerine iseyetisdirildikleri yerlere uygun adlar verilmisdir Arazbari Beyleqani Tebrizi Sabrani Derbendi Ordubadi Sirvansahi Tatli Merendi Medrese Sahtaxti ve s Dunyada Sirvansahi novu ile reqabete gire bilecek uzum sortu axtarmaq ebes bir isdir Bu novden hazirlanan Kurdemir kaqoru dunyanin sayilan serab novleri siyahisina daxil olmusdur Bununla birge olkemizde bu ve ya diger uzum sortunu yetisdiren insanlarin serefine adlandirilmis novler de az deyil Xelili Ag Xelili Qara Xelili Huseyni Esgeri Sekine xanim Muxtari Agadayi Meleyi novleri bu deyilenlere subutdur Tecrubeli Azerbaycan uzumculeri yerli uzum novleri ile yanasi diger olkelerden getirilmis novleri de ustaliqla yetisdire bilmisler Onlarin arasinda Gurcustandan getirilmis Rkatsiteli Tavkeri Krimdan getirilmis Muskat Berdo Pino Avropadan getirilmis Kaberne Izabella Risling Aliqote novlerinin adlarini xususile qeyd etmek olar Bu novlerin yerli seraite uygunlasdirilaraq yetisdirilmesi oz behresini vermisdir Qanunvericilik bazasi19 oktyabr 2001 ci il tarixinde Uzumculuk ve serabciliq haqqinda Azerbaycan Respublikasinin Qanunu qebul edilmisdir IstinadlarAlman koloniyacilarin Azerbaycanda uguru FOTO 2020 01 22 at the Wayback Machine 16 08 2017 az Uzumculuk Ve Serabciligin Inkisafinda Umummilli Lider Heyder Eliyevin Rolu az Kend Teserrufati Nazirliyinin Uzumculuk ve Serabciliq Elmi Tedqiqat Institutu 16 03 2023 tarixinde arxivlesdirilib Uzumculuk ve serabciliq haqqinda 2022 01 20 at the Wayback Machine Azerbaycan Respublikasinin 19 oktyabr 2001 ci il tarixli 208 IIQ nomreli Qanunu e qanun az az Hemcinin baxAzerbaycanda serabciliq