Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Müqayisəli anatomiya — müxtəlif növlərin anatomiyasındakı oxşar və fərqli cəhətləri öyrənir. O, təkamül biologiyası və filogenetika (növlərin təkamülü) ilə sıx bağlıdır.
Müqayisəli anatomiya elm kimi klassik dövrdə başlamış və quşların və insanların skeletləri arasındakı oxşarlıqları qeyd edən Pierr Belonun işi ilə erkən müasir dövrə qədər davam edir.
Müqayisəli anatomiya ümumi yaranışı sübut etmişdir və heyvanların təsnifatına kömək etdi.
Tarixi
Cərrahi və ya tibbi prosedurdan ayrı olan ilk xüsusi anatomik tədqiqat Alkmeon (Krotonalı) ilə əlaqələndirilir. Leonardo da Vinci, ayı da daxil olmaqla müxtəlif heyvanların əllərini müqayisə etmək üçün anatomik traktat üçün qeydlər etmişdir. 1517-ci ildə doğulmuş fransız təbiətşünası Pierr Belon delfin embrionlarını araşdırıb və quş skeletlərini insan skeletləri ilə müqayisə edib. Onun tədqiqatları müasir müqayisəli anatomiyaya gətirib çıxardı.
Təxminən eyni vaxtda Andreas də özünəməxsus addımlar atırdı. Flamand əsilli gənc anatomist, yunan həkimi Qalenin anatomik biliklərini sistematik şəkildə araşdırır və düzəldirdi. O, Qalenin bir çox müşahidələrinin insanlara əsaslanmadığını fərq etdi. Bunun əvəzinə meymunlar və öküzlər kimi heyvanlara əsaslanırdılar. Daha sonra o, hansı meymunu daha çox insana bənzədiyini seçməyi və əzələ anatomiyasına keçməyi məsləhət görür. O vaxta qədər Galen və onun təlimləri insan anatomiyası sahəsində nüfuzlu idir.
Qalen insanın başqasının müşahidələrindən istifadə etmək əvəzinə öz müşahidələrini etməli olduğunu vurğulayırdı, lakin bu məsləhət onun əsərinin bir çox tərcümələrində itib. Vezali bu səhvləri üzə çıxarmağa başlayanda, dövrün digər həkimləri Qalendən daha çox öz müşahidələrinə etibar etməyə başladılar. Bu həkimlərdən bəziləri tərəfindən edilən maraqlı müşahidə, insanlar da daxil olmaqla, müxtəlif heyvanlarda homoloji strukturların olması idi. Bu müşahidələr daha sonra Çarlz Darvin tərəfindən təbii seçmə nəzəriyyəsinin formalaşmasında istifadə edilmişdir.
Edvard Tayson müasir müqayisəli anatomiyanın banisi hesab olunur. O, balinaların və delfinlərin əslində məməlilər olduğunu müəyyən edən alim kimi tanınır. Bundan əlavə, o, şimpanzelərin qollarına görə meymunlardan daha çox insanlara bənzədiyini deyirdi. Marko Aurelio Severino da müqayisəli anatomiyaya dair ilk əsərlərdən biri olan “Demokratik zootomiya” əsərində müxtəlif heyvanları, o cümlədən quşları müqayisə edib.
XVIII-XIX-cu əsrlərdə Jorj Küvye, Riçard Ouen və Tomas Henri Hexle kimi böyük anatomistlər onurğalıların əsas quruluşu və sistematikası haqqında anlayışımızda inqilab edərək Çarlz Darvinin təkamüllə bağlı işinin əsasını qoydular.
Konsepsiyaları
Müqayisəli anatomiyanın iki əsas konsepsiyaları bunlardır:
- Homoloji strukturlar - müxtəlif növlərdə oxşar olan strukturlar (bədən hissələri/anatomiya), çünki növlərin ümumi nəsli var və ümumi əcdaddan fərqli olaraq təkamül keçirmişdir. Onlar eyni funksiyanı yerinə yetirə bilər və ya etməyə bilər. Buna misal olaraq pişiklər və balinalar üçün eyni olan ön ayaq quruluşunu göstərmək olar.
- Analoji strukturlar - müxtəlif orqanizmlərdə oxşar strukturlar. Çünki konvergent təkamüldə onlar oxşar mühitdə təkamül keçirmişlər. Onlar adətən eyni və ya oxşar məqsədlərə xidmət edirlər. Buna misal olaraq dəniz donuzları və köpəkbalıqlarının sadələşdirilmiş bədən formasını göstərmək olar. Beləliklə, onlar müxtəlif əcdadlardan təkamül etsələr də, dəniz donuzları və köpəkbalıqları eyni su mühitində təkamül yolu ilə analoji quruluşlar inkişaf etdirdilər. Bu homoplaziya kimi tanınır.
İstifadəsi
Müqayisəli anatomiya uzun müddət təkamülün sübutu kimi xidmət edir, indi ona müqayisəli genomika da qoşulub. Müqayisəli genomika orqanizmlərin ortaq əcdadı olduğunu göstərir.
Müqayisəli genomika həmçinin orqanizmləri onların anatomik strukturlarının oxşar xüsusiyyətlərinə görə təsnif etməkdə alimlərə kömək edir. Müqayisəli anatomiyanın ümumi nümunəsi pişiklərin, balinaların, yarasaların və insanların ön ayaqlarındakı oxşar sümük strukturlarıdır. Bütün bu əlavələr eyni əsas hissələrdən ibarətdir; lakin onlar tamamilə fərqli funksiyaları yerinə yetirirlər. Üzgüçülük üçün istifadə edilən quruluşu əmələ gətirən skelet hissələri, məsələn, üzgəc, uçuş üçün daha uyğun bir qanad yaratmaq üçün uyğun deyil.
Təsadüfi mutasiyalar və təbii seçim vasitəsilə hər bir orqanizmin anatomik strukturları tədricən öz yaşayış yerlərinə uyğunlaşır. Ümumi homologiyadan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən xüsusi simvolların inkişafı qaydaları Karl Ernst fon Baer tərəfindən indi onun adını daşıyan qanunlar kimi sadalanmışdır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Gaucher EA, Kratzer JT, Randall RN. "Deep phylogeny--how a tree can help characterize early life on Earth". Cold Spring Harbor Perspectives in Biology. 2 (1). January 2010: a002238. doi:10.1101/cshperspect.a002238. PMC 2827910. PMID 20182607.
- "Arxivlənmiş surət". 2023-07-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-17.
- National Academy of Sciences (US). Science and Creationism. 22 April 1999. doi:10.17226/6024. ISBN . PMID 25101403.
- Bean, Jacob; Stampfle, Felice. Drawings from New York Collections I: The Italian Renaissance. Greenwich, CT: Metropolitan Museum of Art. 1965. səh. 28.
- Gudger EW. "The Five Great Naturalists of the Sixteenth Century: Belon, Rondelet, Salviani, Gesner and Aldrovandi: A Chapter in the History of Ichthyology". Isis. 22 (1). 1934: 21–40. doi:10.1086/346870.
- Mesquita ET, Souza Júnior CV, Ferreira TR. "Andreas Vesalius 500 years--A Renaissance that revolutionized cardiovascular knowledge". Revista Brasileira de Cirurgia Cardiovascular. 30 (2). March 2015: 260–5. doi:10.5935/1678-9741.20150024. PMC 4462973. PMID 26107459.
- Edward Tyson, Orang-Outang..., 1699, p. 59.
- Caldwell, Roy. . University of California Museum of Paleontology. 2006. 23 November 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 February 2011.
- "Arxivlənmiş surət". 2023-01-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-17.
- Kardong KV. Vertebrates: Comparative Anatomy, Function, Evolution. New York: McGraw-Hill Education. 2015. 15–16. ISBN .
- Hardison RC. "Comparative genomics". PLOS Biology. 1 (2). November 2003: E58. doi:10.1371/journal.pbio.0000058. PMC 261895. PMID 14624258.
- Campbell NA, Reece JB. Biology (6th). San Francisco, CA: . February 2002. 438–439. ISBN . OCLC 1053072597.
Ədəbiyyatı
- Lőw, Péter; Molnár, Kinga; Kriska, György. Atlas of Animal Anatomy and Histology. Springer. 2016. ISBN .
- Wake MH, redaktorHyman's Comparative Vertebrate Anatomy (3rd). University of Chicago Press. 1979. ISBN . 2023-08-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-18.
- Zboray G, Kovács Z, Kriska G, Molnár K, Pálfia Z. Atlas of comparative sectional anatomy of 6 invertebrates and 5 vertebrates. Wien: Springer. 2010. səh. 295. ISBN .
Xarici keçidlər
| Müqayisəli anatomiya | |
|---|---|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Muqayiseli anatomiya muxtelif novlerin anatomiyasindaki oxsar ve ferqli cehetleri oyrenir O tekamul biologiyasi ve filogenetika novlerin tekamulu ile six baglidir Orqanizmlerin oxsar ve ferqli cehetlerinin muqayiseli anatomiyasi Sekilde muxtelif onurgalilarin yuxari etraflarinda homoloji sumukler gosterilir Muqayiseli anatomiya elm kimi klassik dovrde baslamis ve quslarin ve insanlarin skeletleri arasindaki oxsarliqlari qeyd eden Pierr Belonun isi ile erken muasir dovre qeder davam edir Muqayiseli anatomiya umumi yaranisi subut etmisdir ve heyvanlarin tesnifatina komek etdi TarixiPierr Belon terefinden muqayise edilen insan ve qus skeletleri 1555 Cerrahi ve ya tibbi prosedurdan ayri olan ilk xususi anatomik tedqiqat Alkmeon Krotonali ile elaqelendirilir Leonardo da Vinci ayi da daxil olmaqla muxtelif heyvanlarin ellerini muqayise etmek ucun anatomik traktat ucun qeydler etmisdir 1517 ci ilde dogulmus fransiz tebietsunasi Pierr Belon delfin embrionlarini arasdirib ve qus skeletlerini insan skeletleri ile muqayise edib Onun tedqiqatlari muasir muqayiseli anatomiyaya getirib cixardi Andreas Vezali Texminen eyni vaxtda Andreas de ozunemexsus addimlar atirdi Flamand esilli genc anatomist yunan hekimi Qalenin anatomik biliklerini sistematik sekilde arasdirir ve duzeldirdi O Qalenin bir cox musahidelerinin insanlara esaslanmadigini ferq etdi Bunun evezine meymunlar ve okuzler kimi heyvanlara esaslanirdilar Daha sonra o hansi meymunu daha cox insana benzediyini secmeyi ve ezele anatomiyasina kecmeyi meslehet gorur O vaxta qeder Galen ve onun telimleri insan anatomiyasi sahesinde nufuzlu idir Qalen insanin basqasinin musahidelerinden istifade etmek evezine oz musahidelerini etmeli oldugunu vurgulayirdi lakin bu meslehet onun eserinin bir cox tercumelerinde itib Vezali bu sehvleri uze cixarmaga baslayanda dovrun diger hekimleri Qalenden daha cox oz musahidelerine etibar etmeye basladilar Bu hekimlerden bezileri terefinden edilen maraqli musahide insanlar da daxil olmaqla muxtelif heyvanlarda homoloji strukturlarin olmasi idi Bu musahideler daha sonra Carlz Darvin terefinden tebii secme nezeriyyesinin formalasmasinda istifade edilmisdir Edvard Tayson muasir muqayiseli anatomiyanin banisi hesab olunur O balinalarin ve delfinlerin eslinde memeliler oldugunu mueyyen eden alim kimi taninir Bundan elave o simpanzelerin qollarina gore meymunlardan daha cox insanlara benzediyini deyirdi Marko Aurelio Severino da muqayiseli anatomiyaya dair ilk eserlerden biri olan Demokratik zootomiya eserinde muxtelif heyvanlari o cumleden quslari muqayise edib XVIII XIX cu esrlerde Jorj Kuvye Ricard Ouen ve Tomas Henri Hexle kimi boyuk anatomistler onurgalilarin esas qurulusu ve sistematikasi haqqinda anlayisimizda inqilab ederek Carlz Darvinin tekamulle bagli isinin esasini qoydular KonsepsiyalariEdvard Taysonun cekdiyi resm Muqayiseli anatomiyanin iki esas konsepsiyalari bunlardir Homoloji strukturlar muxtelif novlerde oxsar olan strukturlar beden hisseleri anatomiya cunki novlerin umumi nesli var ve umumi ecdaddan ferqli olaraq tekamul kecirmisdir Onlar eyni funksiyani yerine yetire biler ve ya etmeye biler Buna misal olaraq pisikler ve balinalar ucun eyni olan on ayaq qurulusunu gostermek olar Analoji strukturlar muxtelif orqanizmlerde oxsar strukturlar Cunki konvergent tekamulde onlar oxsar muhitde tekamul kecirmisler Onlar adeten eyni ve ya oxsar meqsedlere xidmet edirler Buna misal olaraq deniz donuzlari ve kopekbaliqlarinin sadelesdirilmis beden formasini gostermek olar Belelikle onlar muxtelif ecdadlardan tekamul etseler de deniz donuzlari ve kopekbaliqlari eyni su muhitinde tekamul yolu ile analoji quruluslar inkisaf etdirdiler Bu homoplaziya kimi taninir IstifadesiMuqayiseli anatomiya uzun muddet tekamulun subutu kimi xidmet edir indi ona muqayiseli genomika da qosulub Muqayiseli genomika orqanizmlerin ortaq ecdadi oldugunu gosterir Muqayiseli genomika hemcinin orqanizmleri onlarin anatomik strukturlarinin oxsar xususiyyetlerine gore tesnif etmekde alimlere komek edir Muqayiseli anatomiyanin umumi numunesi pisiklerin balinalarin yarasalarin ve insanlarin on ayaqlarindaki oxsar sumuk strukturlaridir Butun bu elaveler eyni esas hisselerden ibaretdir lakin onlar tamamile ferqli funksiyalari yerine yetirirler Uzguculuk ucun istifade edilen qurulusu emele getiren skelet hisseleri meselen uzgec ucus ucun daha uygun bir qanad yaratmaq ucun uygun deyil Tesadufi mutasiyalar ve tebii secim vasitesile her bir orqanizmin anatomik strukturlari tedricen oz yasayis yerlerine uygunlasir Umumi homologiyadan ehemiyyetli derecede ferqlenen xususi simvollarin inkisafi qaydalari Karl Ernst fon Baer terefinden indi onun adini dasiyan qanunlar kimi sadalanmisdir Hemcinin baxFilogenetikaIstinadlarGaucher EA Kratzer JT Randall RN Deep phylogeny how a tree can help characterize early life on Earth Cold Spring Harbor Perspectives in Biology 2 1 January 2010 a002238 doi 10 1101 cshperspect a002238 PMC 2827910 PMID 20182607 Arxivlenmis suret 2023 07 17 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 17 National Academy of Sciences US Science and Creationism 22 April 1999 doi 10 17226 6024 ISBN 978 0 309 06406 4 PMID 25101403 Bean Jacob Stampfle Felice Drawings from New York Collections I The Italian Renaissance Greenwich CT Metropolitan Museum of Art 1965 seh 28 Gudger EW The Five Great Naturalists of the Sixteenth Century Belon Rondelet Salviani Gesner and Aldrovandi A Chapter in the History of Ichthyology Isis 22 1 1934 21 40 doi 10 1086 346870 Mesquita ET Souza Junior CV Ferreira TR Andreas Vesalius 500 years A Renaissance that revolutionized cardiovascular knowledge Revista Brasileira de Cirurgia Cardiovascular 30 2 March 2015 260 5 doi 10 5935 1678 9741 20150024 PMC 4462973 PMID 26107459 Edward Tyson Orang Outang 1699 p 59 Caldwell Roy University of California Museum of Paleontology 2006 23 November 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 February 2011 Arxivlenmis suret 2023 01 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2023 07 17 Kardong KV Vertebrates Comparative Anatomy Function Evolution New York McGraw Hill Education 2015 15 16 ISBN 978 0 07 802302 6 Hardison RC Comparative genomics PLOS Biology 1 2 November 2003 E58 doi 10 1371 journal pbio 0000058 PMC 261895 PMID 14624258 Campbell NA Reece JB Biology 6th San Francisco CA February 2002 438 439 ISBN 978 0 8053 6624 2 OCLC 1053072597 EdebiyyatiLow Peter Molnar Kinga Kriska Gyorgy Atlas of Animal Anatomy and Histology Springer 2016 ISBN 978 3 319 25172 1 Wake MH redaktorHyman s Comparative Vertebrate Anatomy 3rd University of Chicago Press 1979 ISBN 978 0 226 87013 7 2023 08 01 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 18 Zboray G Kovacs Z Kriska G Molnar K Palfia Z Atlas of comparative sectional anatomy of 6 invertebrates and 5 vertebrates Wien Springer 2010 seh 295 ISBN 978 3 211 99763 5 Xarici kecidlerMuqayiseli anatomiya Vikianbarda elaqeli mediafayllar