Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kürə xanlığı (ləzg. Куьредин шарвал) — Cənubi Dağıstanda 1812–1864-cü illərdə mövcud olmuş feodal dövləti.
| Xanlıq | |
| Kürə xanlığı | |
|---|---|
 Kürə xanlığı sərhədləri ilə | |
| | |
| Paytaxt | Qürah |
| Rəsmi dilləri | Ləzgi dili |
| Dövlət dini | İslam (Sünni) |
| Valyuta | Rubl |
| Əhalisi | ləzgilər |
| İdarəetmə forması | Mütləq monarxiya |
| Xan | |
| • | Aslanbəy |
| • | Nusal-xan |
| • | Maqomed Mirzə |
| • | Harunbəy |
| • | Yusufbəy |
Coğrafiyası
Kürə xanlığı əsasən Qürahın tarixi və coğrafi bölgəsində yerləşirdi. Buraya Qürah, Ağul və Riçin kənd cəmiyyətlərinin birliklərinin ərazisinin bir hissəsi olan Qürah vadisi daxil idi. Hal-hazırda Kürə xanlığının ərazisində yerləşən inzibati rayonlar: Ağul, Qürah və Süleyman-Stalski rayonları.
Cənubda Kürə xanlığının sərhədləri Samurçay istiqamətində Quba xanlığına qədər uzanırdı. Cənub-qərbdə xanlıq Samur silsiləsinin zirvəsində Altıpara və Axtıpara azad cəmiyyətləri ilə, həmçinin Rutul bəyliyi ilə həmsərhəd idi. Qərbdə və şimalda sərhədləri Qazıqumuq xanlığına qədər uzanırdı. Tabasaran maysumluğu ilə şimal-şərqdə sərhədə malik olmuşdur. Şərqdə Kürə xanlığı Dərbənd xanlığı ilə sərhədlənir. Xanlıqdakı əsas çay Çıraqçay və Kurax çaylarının birləşməsindən əmələ gələn Gülgəriçaydır.
Tarix
Kürə əvvəlcə azad cəmiyyətlərdən ibarət idi. Bunlar aşağıdakı ləzgi cəmiyyətləri olmuşdur: Qoturkürə, Çiley, Kabir, Axmarli, Qürah, Qartas, Güney, Stal-çilə və Qyuqcey.
1791-ci ildə Qazıqumuq xanı II Surxay Xan Kürəni Qaziqumuq xanlığına birləşdirir. Kürə xanlığının tərkibinə xanlığın paytaxtı olan Qürahda daxil idi. Yerli kəndlilər Qazıqumuq hökmdarları tərəfindən sıxışdırılır və tez -tez üsyanlar təşkil olunur. 1811-ci ilin sonunda Dərbəndli Şeyxəli xan və Surxay xan Türkiyə tərəfindən dəstək alaraq, ruslara qarşı hərəkətləri bərpa edir. Bir rus dəstəsi Qürahda Şeyxəli xan və Surxay xanın oğlu Nuxbəyə qarşı yürüş təşkil edir.
15 dekabr 1811-ci ildə rus qoşunları Qüraha hücum edir və Surxay xan Qazıqumuqa qaçır. Surxay xanın qovulması Kürədə azadlıq kimi qəbul edilir. Surxay xanın dayısı, barışmaz düşməni Aslanbəyə xüsusi şərtlər altında Kürədə idarəçilik həvalə edilir. Rus qoşunlarının Kürdən çıxmasından sonra Surxay xan onu geri almaq qərarına gəlir. Yerli sakinlər Surxay xanın dəstəsinə qarşı çıxır. General-mayor Xatuntsevin başçılıq etdiyi bir rus dəstəsi köməyə gəlir. Surxay xan ağır itkilər verir və geri çəkilməyə məcbur olur. 1812-ci ildə çar hökuməti bütün Kürə vadisini, Qürah, Koşan, Ağul və Riçi kənd cəmiyyətlərinin birliklərini əhatə edən Kürə xanlığını rəsmi olaraq tanıyır. Aslanbəy xanlığın hakimi təyin edilir. 1812-ci il yanvarın 23-də çar hökuməti Kürə xanı ilə müqavilə imzalayır. Bu anlaşmanın şərtlərinə görə Kürədə mülkiyyətini müdafiə etmək üçün iki piyada batalyonundan və yüzlərlə kazakdan ibarət çar qoşunlarının qarnizonu yerləşdirilir. Xan bütün vasitələrlə qonşu azad cəmiyyətləri Rusiyaya təslim etməyə çalışacağına söz verir. 1820-ci il iyulun 12-də rus qoşunları tərəfindən tutulan Qaziqumuq xanlığı üzərində hakimiyyət Kürə xanı Aslan xana verilir. Elə həmin il Koşan kənd cəmiyyətləri birliyinin kəndləri xanlığın tərkibinə daxil olur. 1839-cu ildə Qaziqumuq xanlığı Kürə xanın hakimiyyətindən çıxarılır. 1846-cı ildə xanlıq Dərbənd quberniyasının tərkibinə daxil edilir. 1838–1839-cu illərdə kürəlilər Quba üsyanında iştirak edir. 1842-ci ildə İmam Şamilin qüvvələri Qaziqumuğa yaxınlaşanda, Kürə xanı Harunbəy imamın tərəfinə keçir. Qala qarnizonunu və döyüş sursatını ona təslim edir. Harun bəyin özü Şamil tərəfindən Qüraha göndərilir və oğlu Abbasbəyiisə əmanət olaraq aparılır. Muridlərin gedişindən sonra polkovnik Zalivkinin komandanlığı altında olan rus dəstəsi Harunbəyi tutaraq Tiflisə göndərir. Qardaşı Yusufbəy isə Kürə xanlığının xanı təyin edilir.
1847-ci ildə Harunbəy yenidən xanlıq üzərində hökmranlıq edir, lakin onun hakimiyyəti cəmi bir il davam edir. 1848-ci ildən 1864-cü ildə Kürə xanlığının mövcudluğunun sonuna qədər xanlıq yenidən Yusufbəy tərəfindən idarə edilir. Sonuncu xan təbəələrinə qarşı qəddarlıq və hörmətsizliyi ilə seçilirdi. Buda xanlıq xalqını özünə qarşı çevirir. Nəticədə isə 1865-ci ilin əvvəlində xanlıq ləğv edilir və ərazisində Dağıstan vilayətinin Kürə dairəsi qurulur.
Əhali
Krə xanlığının əhalisi əsasən ləzgilərdən və ağullardan ibarət idi və bütün əhali İslam dinin sünni məzhəbində etiqat edirdi. Xanlığın əhalisi 5 min evdən ibarət idi.
Hərbi tarixçi öz yazısında bunları qeyd edir:
 | Kürə bölgəsində 10 min adam belə olmayacaq, amma onlar əla atlılardır və Dağıstanın ən yaxşı döyüşçülərindən sayılırlar. |  |
Sosial-siyasi quruluş
Aslan xandan əvvəl kürə xanlığında heç bir bəy yox olmamışdır.
Kürə xanlığı feodallardan sonrakı monarxiya dövlət quruluşu olur. Xanın hakimiyyəti bir növ zadəganlar təşkil edən yerli zadəganlara — bəylərə söykənirdi. 14367 hektar torpaq bəylərin əlində cəmlənmişdi. Xanın torpaqlarının sahəsi 30 min desyatin idi. Xanın öz mülahizəsinə görə naiblər təyin etmək hüququ vardı. Xanlıqdakı cinayət işlərinə Rusiya hərbi məhkəməsi baxırdı, digər işlərin hamısı yerli qanunlara və adətlərə uyğun olaraq xanın mülahizəsinə uyğun olaraq həll edilirdi.
Hökmdarları
Kürə xanlığının xanları:
- Aslan xan (1812–1835)
- Nutsal xan (1835–1836)
- Magomed-Mirzə (1836–1838)
- Harunbəy (1838–1842; 1847–1848)
- Yusufbəy (1842–1847; 1848–1864)
Mənbə
- Донесение ген.-м. Скалона главноуправляющему Кавказским краем об аресте жителей Кюринского ханства, находившихся в Елизаветпольском уезде.
- Адаты Кюринского ханства[ölü keçid]
İstinadlar
- . 2021-10-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-20.
- "Ağul və Qürah ləzgilərinin feodallar tərəfindən istismarı". 2021-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-20.
- "преобразовании состоящего в Южном Дагестане Кюринского ханства в Кюринский военный округ". 2021-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-20.
- (PDF). 2018-05-16 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-04.
- "А. Рабаданова. Союзы сельских обществ Дагестана в XVIII — начале XIX века" (PDF). 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-20.
- "Лезгистан в составе России". 2010-10-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-03-08.
- "Юсуф-Бек Кюринский". 2013-12-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-20.
- Зубов П. П. Область Куринская // Картина кавказского края, принадлежащего России и сопредельных оному земель; в историческом, статистическом, и этнографическом, финансовом и торговом отношениях 2017-06-06 at the Wayback Machine, Часть 3. СПб. 1835.
- "ДОКЛАД ЧЛЕНА СОСЛОВНО-ПОЗЕМЕЛЬНОЙ КОМИССИИ АНДРОННИКОВА О ПОЗЕМЕЛЬНОМ УСТРОЙСТВЕ МЕСТНОГО НАСЕЛЕНИЯ КАЙТАГО-ТАБАСАРАНСКОГО, КЮРИНСКОГО И САМУРСКОГО ОКРУГОВ ЮЖНОГО ДАГЕСТАНА". 2017-12-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-20.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kure xanligi lezg Kuredin sharval Cenubi Dagistanda 1812 1864 cu illerde movcud olmus feodal dovleti XanliqKure xanligiKure xanligi serhedleri ile 1812 1864Paytaxt QurahResmi dilleri Lezgi diliDovlet dini Islam Sunni Valyuta RublEhalisi lezgilerIdareetme formasi Mutleq monarxiyaXan Aslanbey Nusal xan Maqomed Mirze Harunbey YusufbeyCografiyasiKure xanligi esasen Qurahin tarixi ve cografi bolgesinde yerlesirdi Buraya Qurah Agul ve Ricin kend cemiyyetlerinin birliklerinin erazisinin bir hissesi olan Qurah vadisi daxil idi Hal hazirda Kure xanliginin erazisinde yerlesen inzibati rayonlar Agul Qurah ve Suleyman Stalski rayonlari Cenubda Kure xanliginin serhedleri Samurcay istiqametinde Quba xanligina qeder uzanirdi Cenub qerbde xanliq Samur silsilesinin zirvesinde Altipara ve Axtipara azad cemiyyetleri ile hemcinin Rutul beyliyi ile hemserhed idi Qerbde ve simalda serhedleri Qaziqumuq xanligina qeder uzanirdi Tabasaran maysumlugu ile simal serqde serhede malik olmusdur Serqde Kure xanligi Derbend xanligi ile serhedlenir Xanliqdaki esas cay Ciraqcay ve Kurax caylarinin birlesmesinden emele gelen Gulgericaydir TarixKure xani Yusufbey Kure evvelce azad cemiyyetlerden ibaret idi Bunlar asagidaki lezgi cemiyyetleri olmusdur Qoturkure Ciley Kabir Axmarli Qurah Qartas Guney Stal cile ve Qyuqcey 1791 ci ilde Qaziqumuq xani II Surxay Xan Kureni Qaziqumuq xanligina birlesdirir Kure xanliginin terkibine xanligin paytaxti olan Qurahda daxil idi Yerli kendliler Qaziqumuq hokmdarlari terefinden sixisdirilir ve tez tez usyanlar teskil olunur 1811 ci ilin sonunda Derbendli Seyxeli xan ve Surxay xan Turkiye terefinden destek alaraq ruslara qarsi hereketleri berpa edir Bir rus destesi Qurahda Seyxeli xan ve Surxay xanin oglu Nuxbeye qarsi yurus teskil edir 15 dekabr 1811 ci ilde rus qosunlari Quraha hucum edir ve Surxay xan Qaziqumuqa qacir Surxay xanin qovulmasi Kurede azadliq kimi qebul edilir Surxay xanin dayisi barismaz dusmeni Aslanbeye xususi sertler altinda Kurede idarecilik hevale edilir Rus qosunlarinin Kurden cixmasindan sonra Surxay xan onu geri almaq qerarina gelir Yerli sakinler Surxay xanin destesine qarsi cixir General mayor Xatuntsevin basciliq etdiyi bir rus destesi komeye gelir Surxay xan agir itkiler verir ve geri cekilmeye mecbur olur 1812 ci ilde car hokumeti butun Kure vadisini Qurah Kosan Agul ve Rici kend cemiyyetlerinin birliklerini ehate eden Kure xanligini resmi olaraq taniyir Aslanbey xanligin hakimi teyin edilir 1812 ci il yanvarin 23 de car hokumeti Kure xani ile muqavile imzalayir Bu anlasmanin sertlerine gore Kurede mulkiyyetini mudafie etmek ucun iki piyada batalyonundan ve yuzlerle kazakdan ibaret car qosunlarinin qarnizonu yerlesdirilir Xan butun vasitelerle qonsu azad cemiyyetleri Rusiyaya teslim etmeye calisacagina soz verir 1820 ci il iyulun 12 de rus qosunlari terefinden tutulan Qaziqumuq xanligi uzerinde hakimiyyet Kure xani Aslan xana verilir Ele hemin il Kosan kend cemiyyetleri birliyinin kendleri xanligin terkibine daxil olur 1839 cu ilde Qaziqumuq xanligi Kure xanin hakimiyyetinden cixarilir 1846 ci ilde xanliq Derbend quberniyasinin terkibine daxil edilir 1838 1839 cu illerde kureliler Quba usyaninda istirak edir 1842 ci ilde Imam Samilin quvveleri Qaziqumuga yaxinlasanda Kure xani Harunbey imamin terefine kecir Qala qarnizonunu ve doyus sursatini ona teslim edir Harun beyin ozu Samil terefinden Quraha gonderilir ve oglu Abbasbeyiise emanet olaraq aparilir Muridlerin gedisinden sonra polkovnik Zalivkinin komandanligi altinda olan rus destesi Harunbeyi tutaraq Tiflise gonderir Qardasi Yusufbey ise Kure xanliginin xani teyin edilir 1847 ci ilde Harunbey yeniden xanliq uzerinde hokmranliq edir lakin onun hakimiyyeti cemi bir il davam edir 1848 ci ilden 1864 cu ilde Kure xanliginin movcudlugunun sonuna qeder xanliq yeniden Yusufbey terefinden idare edilir Sonuncu xan tebeelerine qarsi qeddarliq ve hormetsizliyi ile secilirdi Buda xanliq xalqini ozune qarsi cevirir Neticede ise 1865 ci ilin evvelinde xanliq legv edilir ve erazisinde Dagistan vilayetinin Kure dairesi qurulur EhaliKre xanliginin ehalisi esasen lezgilerden ve agullardan ibaret idi ve butun ehali Islam dinin sunni mezhebinde etiqat edirdi Xanligin ehalisi 5 min evden ibaret idi Herbi tarixci oz yazisinda bunlari qeyd edir Kure bolgesinde 10 min adam bele olmayacaq amma onlar ela atlilardir ve Dagistanin en yaxsi doyusculerinden sayilirlar Sosial siyasi qurulusAslan xandan evvel kure xanliginda hec bir bey yox olmamisdir Kure xanligi feodallardan sonraki monarxiya dovlet qurulusu olur Xanin hakimiyyeti bir nov zadeganlar teskil eden yerli zadeganlara beylere soykenirdi 14367 hektar torpaq beylerin elinde cemlenmisdi Xanin torpaqlarinin sahesi 30 min desyatin idi Xanin oz mulahizesine gore naibler teyin etmek huququ vardi Xanliqdaki cinayet islerine Rusiya herbi mehkemesi baxirdi diger islerin hamisi yerli qanunlara ve adetlere uygun olaraq xanin mulahizesine uygun olaraq hell edilirdi HokmdarlariKure xanliginin xanlari Aslan xan 1812 1835 Nutsal xan 1835 1836 Magomed Mirze 1836 1838 Harunbey 1838 1842 1847 1848 Yusufbey 1842 1847 1848 1864 MenbeDonesenie gen m Skalona glavnoupravlyayushemu Kavkazskim kraem ob areste zhitelej Kyurinskogo hanstva nahodivshihsya v Elizavetpolskom uezde Adaty Kyurinskogo hanstva olu kecid Istinadlar 2021 10 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 10 20 Agul ve Qurah lezgilerinin feodallar terefinden istismari 2021 06 27 tarixinde Istifade tarixi 2021 10 20 preobrazovanii sostoyashego v Yuzhnom Dagestane Kyurinskogo hanstva v Kyurinskij voennyj okrug 2021 06 27 tarixinde Istifade tarixi 2021 10 20 PDF 2018 05 16 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2022 01 04 A Rabadanova Soyuzy selskih obshestv Dagestana v XVIII nachale XIX veka PDF 2023 07 25 tarixinde Istifade tarixi 2021 10 20 Lezgistan v sostave Rossii 2010 10 13 tarixinde Istifade tarixi 2012 03 08 Yusuf Bek Kyurinskij 2013 12 15 tarixinde Istifade tarixi 2021 10 20 Zubov P P Oblast Kurinskaya Kartina kavkazskogo kraya prinadlezhashego Rossii i sopredelnyh onomu zemel v istoricheskom statisticheskom i etnograficheskom finansovom i torgovom otnosheniyah 2017 06 06 at the Wayback Machine Chast 3 SPb 1835 DOKLAD ChLENA SOSLOVNO POZEMELNOJ KOMISSII ANDRONNIKOVA O POZEMELNOM USTROJSTVE MESTNOGO NASELENIYa KAJTAGO TABASARANSKOGO KYuRINSKOGO I SAMURSKOGO OKRUGOV YuZhNOGO DAGESTANA 2017 12 23 tarixinde Istifade tarixi 2021 10 20