Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İrsiyyət – orqanizmlərin ayrılmaz bir xassəsi kimi çoxalma zamanı öz xüsusiyyət və əlamətlərinin nəslə ötürülməsidir.
Nəsildən-nəslə ötürülən əlamətlər xromosomlarda yerləşən genlərlə idarə olunur. Bəzən bir əlamətin özünəməxsus bir geni olmur. Bu əlamət iki genin qarsiliqli təsiri sayəsində meydana gəlir. Bəzən da daha çox qeyri-allel genlərin birgə təsirindən yeni bir əlamət və ya xüsusiyyət meydana çıxır ki, bu hadisə genlərin qarşılıqlı təsiri adlanır və aşağıdakı tipləri var:
- komplementar
- epistatik
- polimer
- modifikasiyalaşdırıcı
- pleyotrop
Məlumdur ki, irsiyyət xromosomlarda yerləşən genlərle nəslə ötürülür. Xromosom nukleoprateid strukturuna malik olan bir cisimdir, onun tərkibinə dezoksiribonuklein turşusu (DNT), əsas zülallar – histonlar, qeyri-histon zülallar və az miqdarda ribonuklein turşusu daxildir. Beləliklə, irsi informasiya dezoksiribonuklein (DNT) turşusunun iştirakı ilə həyata keçir. DNT molekulunun quruluşunda dəyişkənlik, orqanizmin əlamət və xüsusiyyətlərinin dəyişkənliyinə səbəb olur. DNT -108 və hətta daha çox nukleotidlərdən ibarət olan mürəkkəb biopolimerdir. Hər bir nukleotid üç komponenti özündə birləşdirir:
- fosfor turşusu qalığı (fosfat)
- şəkər pentoza (dezoksiriboza)
- dörd azot əsaslarından biri: purinlərdən adenin (A) və quanin (Q), pirimidinlərdən timin (T) və ya sitozin (S)
İrsi xəstəlikləri yaradan səbəblər
Gen səviyyəsində baş verən xəstəliklər insan cəmiyyətinin mövcud olduğu vaxtdan melumdur: Hemofiliya və talassemiya bu xəstəliklərin mərkəzində dayanır. Hər iki xəstəlik irsi xarakterlidir. Atadan qız uşaqlarına, anadan oğlan uşaqlarına keçir. Ailədə ata daşıyıcı, ana xəstədirsə, burada uşağın xəstə olma riski daha çoxdur. İkisindən biri sadəcə daşıyıcıdırsa, o zaman uşaq xəstə olmaya da bilər. Sevindirici haldır ki, gen daşıyıcısı olan ananın 5 uşağından 2-si sağlam ola bilər. Amma təəssüf ki, dünyaya gəlmiş xəstə uşağın tam müalicəsi yoxdur. Bu səviyyəli xəstəliklərin siyahısını artırmaq olar. Ancaq xəstəlik vaxtında aşkarlanarsa, xəstəliklə mübarizə düzgün şəkildə aparılar, qismən də olsa, müalicə oluna bilər.
İrsi xəstəliklər çoxşaxəlidir: Bu xəstəliklərin başlıca səbəbi qohum nigahlar və tibbi müayinədən keçmədən evlənən cütlüklərdir. Çünki qan analizi nəticəsində irsi genetik xəstəlikləri olan gələcək valideynlərin evlənməsi tibbi nöqteyi-nəzərdən yolverilməzdir. Doğulan şikəst uşaqların əksəriyyəti bu evliliklər nəticəsində dünyaya gəlir. Maraqlısı budur ki, belə ailələrdə 3-4 uşaq şikəst olaraq doğulduqdan sonra məsələdən xəbərdar olurlar ki, bu xəstəliyin səbəbkarı ya ana, ya da atadır. Bəzən şikəst doğulan uşaqların cərrahiyyə üsulu ilə müalicəsi hec mümkün olur. Ancaq yenə də xəstəyə mütləq həkim nəzarəti olmalıdır. Bir çox insanlar tərkibindən, kimyəvi təsirindən xəbərsiz olduqları dərman preparatları qəbul edirlər. Bu maddələr orqanizmdə gedən və prosesləri ləngidir və hüceyrə səviyyəsindən başlayaraq, patologiya əmələ gətirir. Bu proseslərin son nəticəsi isə orqanizm balansının pozularaq irsi və irsi olmayan xəstəliklərə düçar olmasına şərait yaradır.
Genetik xəstəliklərin digər səbəbi isə son dövrlər ətraf mühitin çirklənməsi, müxtəlif kimyəvi silahlardan istifadə olunması və tullantı məhsullarının havaya, suya buraxılmasıdır: "Radiasiya süalandiran ve kimyəvi silahlar canlı kütlənin genofonduna bilavasitə təsir edir. Doğulan xəstə uşaqların əksəriyyəti elə bu şüalanmaların qurbanı olur. Qidalanma və qidaların tərkibi də xəstəliklərə təkan verən amillərdir. Ümumiyyətlə, ekoloji problemlər canlı orqanizmlərdə mutasiya əmələ gətirir. Doğulan uşaqlar arasında anadangəlmə qüsurlu uşaqların sayı artmaqdadır. Qlobal istiləşmə də kimyəvi proseslərin aktivliyini sürətləndirərək, xəstəliklərin yaranmasına şərait yaradan amillərdəndir. Qonşu ölkələrlə müqayisədə respublikamızda belə doğulan uşaqların say göstəricisi ürəkaçan olsa da, istənilən halda əhali arasında maarifləndirmə işi gücləndirilməli, nikaha girmədən öncə cütlüklər mütləq tibbi müayinədən keçməli, peşəkar genetiklərin yetişdirilməsi işi sürətləndirilməlidir.
Mənbə
- Rauf Quliyev, Kamilə Əliyeva "Genetika", səh. 212-247. Bakı 2002
- Mirəli Axundov, "İnsan genetikasına səyahət" Bakı 1975
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Irsiyyet orqanizmlerin ayrilmaz bir xassesi kimi coxalma zamani oz xususiyyet ve elametlerinin nesle oturulmesidir Irsiyyet qanunauygunlugu Nesilden nesle oturulen elametler xromosomlarda yerlesen genlerle idare olunur Bezen bir elametin ozunemexsus bir geni olmur Bu elamet iki genin qarsiliqli tesiri sayesinde meydana gelir Bezen da daha cox qeyri allel genlerin birge tesirinden yeni bir elamet ve ya xususiyyet meydana cixir ki bu hadise genlerin qarsiliqli tesiri adlanir ve asagidaki tipleri var komplementar epistatik polimer modifikasiyalasdirici pleyotrop Melumdur ki irsiyyet xromosomlarda yerlesen genlerle nesle oturulur Xromosom nukleoprateid strukturuna malik olan bir cisimdir onun terkibine dezoksiribonuklein tursusu DNT esas zulallar histonlar qeyri histon zulallar ve az miqdarda ribonuklein tursusu daxildir Belelikle irsi informasiya dezoksiribonuklein DNT tursusunun istiraki ile heyata kecir DNT molekulunun qurulusunda deyiskenlik orqanizmin elamet ve xususiyyetlerinin deyiskenliyine sebeb olur DNT 108 ve hetta daha cox nukleotidlerden ibaret olan murekkeb biopolimerdir Her bir nukleotid uc komponenti ozunde birlesdirir fosfor tursusu qaligi fosfat seker pentoza dezoksiriboza dord azot esaslarindan biri purinlerden adenin A ve quanin Q pirimidinlerden timin T ve ya sitozin S Irsi xestelikleri yaradan sebeblerGen seviyyesinde bas veren xestelikler insan cemiyyetinin movcud oldugu vaxtdan melumdur Hemofiliya ve talassemiya bu xesteliklerin merkezinde dayanir Her iki xestelik irsi xarakterlidir Atadan qiz usaqlarina anadan oglan usaqlarina kecir Ailede ata dasiyici ana xestedirse burada usagin xeste olma riski daha coxdur Ikisinden biri sadece dasiyicidirsa o zaman usaq xeste olmaya da biler Sevindirici haldir ki gen dasiyicisi olan ananin 5 usagindan 2 si saglam ola biler Amma teessuf ki dunyaya gelmis xeste usagin tam mualicesi yoxdur Bu seviyyeli xesteliklerin siyahisini artirmaq olar Ancaq xestelik vaxtinda askarlanarsa xestelikle mubarize duzgun sekilde aparilar qismen de olsa mualice oluna biler Irsi xestelikler coxsaxelidir Bu xesteliklerin baslica sebebi qohum nigahlar ve tibbi muayineden kecmeden evlenen cutluklerdir Cunki qan analizi neticesinde irsi genetik xestelikleri olan gelecek valideynlerin evlenmesi tibbi noqteyi nezerden yolverilmezdir Dogulan sikest usaqlarin ekseriyyeti bu evlilikler neticesinde dunyaya gelir Maraqlisi budur ki bele ailelerde 3 4 usaq sikest olaraq dogulduqdan sonra meseleden xeberdar olurlar ki bu xesteliyin sebebkari ya ana ya da atadir Bezen sikest dogulan usaqlarin cerrahiyye usulu ile mualicesi hec mumkun olur Ancaq yene de xesteye mutleq hekim nezareti olmalidir Bir cox insanlar terkibinden kimyevi tesirinden xebersiz olduqlari derman preparatlari qebul edirler Bu maddeler orqanizmde geden ve prosesleri lengidir ve huceyre seviyyesinden baslayaraq patologiya emele getirir Bu proseslerin son neticesi ise orqanizm balansinin pozularaq irsi ve irsi olmayan xesteliklere ducar olmasina serait yaradir Genetik xesteliklerin diger sebebi ise son dovrler etraf muhitin cirklenmesi muxtelif kimyevi silahlardan istifade olunmasi ve tullanti mehsullarinin havaya suya buraxilmasidir Radiasiya sualandiran ve kimyevi silahlar canli kutlenin genofonduna bilavasite tesir edir Dogulan xeste usaqlarin ekseriyyeti ele bu sualanmalarin qurbani olur Qidalanma ve qidalarin terkibi de xesteliklere tekan veren amillerdir Umumiyyetle ekoloji problemler canli orqanizmlerde mutasiya emele getirir Dogulan usaqlar arasinda anadangelme qusurlu usaqlarin sayi artmaqdadir Qlobal istilesme de kimyevi proseslerin aktivliyini suretlendirerek xesteliklerin yaranmasina serait yaradan amillerdendir Qonsu olkelerle muqayisede respublikamizda bele dogulan usaqlarin say gostericisi urekacan olsa da istenilen halda ehali arasinda maariflendirme isi guclendirilmeli nikaha girmeden once cutlukler mutleq tibbi muayineden kecmeli pesekar genetiklerin yetisdirilmesi isi suretlendirilmelidir MenbeRauf Quliyev Kamile Eliyeva Genetika seh 212 247 Baki 2002 Mireli Axundov Insan genetikasina seyahet Baki 1975Hemcinin baxGen Genetika Genetik kod Mendel qanunu