Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. |
Genetik kod DNT və ya RNT molekullarındaki informasiyanın yəni triplet ardıcıllığının amin turşu ardıcıllılğına yəni zülal istehsalına keçirilməsi proseslərində istifadə olunan qaydalar məcmusudur.
Genetik kodun vacib xüsusiyyətlərindən biri onun kolinearlığıdır, yəni turşuları kodlarının ardıcılıqları ilə polipeptid zəncirində aminturşularının ardıcıllıqlarının müvafiq olması.
DNT və RNT-nin fəaliyyəti sayəsində hər bir orqanizmə xas olan spesifik zülallar sintez olunur. Hüceyrədə zülal sintezi prosesi olduqca mürəkkəbdir. Nuklein turşuları heteropolimer quruluşa malik zəncirdən ibarətdir. Lakin bu zəncirin həlqələri eyni deyil – 4 cürdür. Daha doğrusu bu polimer 4 cür nukleotidin birləşməsindən meydana gəlir. Bu nukleidlər özündə müəyyən informasiyanı daşıyır. Adenin (A), quanin (G), sitozin (C), timin (T) birlikdə genetik kodu əmələ gətirir.
Zülal molekulları DNT-dən RNT vasitəsilə göndərilən informasiya əsasında qurulur. Maraqlıdır ki, orqanizmlərdə olan müxtəlif züllalar 20 tip amin turşularının müəyyən ardıcıllıqla birləşməsi sayəsində meydana gəlir. Deməli zülal "dilimin" quruluşu 20 cür müxtəlif sözdən təşkil olunur. Bu baxımdan nuklein turşularının "dili" cəmi 4 sözdən (nukleotiddən) qurularsa, onda 4 nukleotid cəmi 42=16 müxtəlif ilkinnukleotidli birləşmələrdən ibarət olacaq. Başqa sözlə, hərfin (nukleotidin) uzlaşmaları 20 cür amin turşularının zəncirindən ibarət olan zülal dili üçün kifayət etməyəcək. Əgər kodda 3 nukleotid iştirak etsə, onlar 43=64 üçnukleotidli birləşmələr meydana gətirəcək, bu da bütün nukleotidləri kodlaşdırmaq üçün kifayətdir.
DNT və RNT-nin polinukleotid zəncirində ardıcıl olaraq yerləşən hər üç müxtəlif mononukleotid kodon və ya triplet adlanır. Belə zənn etmək olar ki, bütün bu üçlüyün (tripletin) hamısı lazımdır və onlar zülalın biosintezində iştirak edir. Həm triplet bu digər zülalın zəncirində ancaq müəyyən bir amin turşusunun yerləşməsini işarə edir. Misal olaraq zülalın sintezi üçün lazım olan amin turşularının RNT-nin tərkibini təşkil edən tripletlərin nə kimi ardıcıllıqla yerləşməsini nəzərdən keçirək.
Buradan maraqlı bir sual meydana çıxır. Hüceyrədə amin turşularının hansı ardıcıllıqla yerləşməsini idarə edən, onların düzülüşünə "əmr" edən mərkəz nədir?
Belə təsəvvür edək ki, bir zülal zənciri amin turşularının aşağıdakı ardıcıllıqla düzülüşündən başlayır: asparagin, alamin, prolin, temilalanin. Buna görə də həmin turşuları kodlaşdıran tripletləri aşağıdakı ardıcıllıqda yara bilərik
- – QAU
- alanin – QSU
- – SSU
- – UUU.
Deməli DNT-nin matriksi üzərində yaranan məlumat RNT-də həmin 4 cür triplet, misalımızda olan zülal molekulundakı amin turşularının ardıcıllığına uyğundur. Bu qayda üzrə deyə bilərik ki, hər bir triplet bir məlumat vahididir, buna da genetik ədəbiyyatda kodon və ya kod termini ilə ifadə edirlər.
Genetik kodun xüsusiyyətləri
- Genetik kod bütün orqanizmlər üçün vahiddir – universaldır.
- Kod tripletlidir. Hər bir aminturşusunun yeri ciddi sürətdə, məlumat RNT-də müəyyən üç nükleotidlər ilə kodlaşır və bir spesifik kodon əmələ gətirir.
- Bir aminturşusu bir neçə kodonlarla (birdən-altıya qədər) kodlaşa bilər. Yalnız 2 aminturşusu bir tripletdə kodlaşır – metiomin (AUQ) və triptofan (UQQ).Leysin aminturşusu maksimum kodonla (altı ədəd) kodlaşdırılır.
- Kod üst-üstə düşmür. Nukleotid ardıcıllığı sıra ilə bir istiqamətdə 5-dən 3-ə triplet tripletin ardınca hesablanır.
- AUQ kodunu məlumat RNT-nin başlanğıcında – 5' ucunda yerləşdikdə polipeptid zəncirinin sintezinin təşəbbüşçüsü olacaq. Əgər AUQ kodunu məlumat RNT-nin ortasında yerləşirsə, onda o, metionin aminturşusunu kodlaşdıracaq.
- UAQ ("amber") UAA ("oxra") və UQA ("opal") kodonları, sintezin terminatorlarıdır, yəni (stop-siqnalları)
Məlumat RNT-də genetik məlumatın hesablanması bu kodonların birinə yaxınlaşan kimi, sintez dayanır və polipeptid zəncir ribosomdan ayrılır.
Beləliklə, hər bir hüceyrənin DNT molekulunda bütün orqanizmin genetik məlumatı kodlaşıb və bu məlumat biosintez yolu ilə proseslər, fizioloji xüsusiyyətlər və morfoloji əlamətlər şəklində ontogenezdə realizə oluna bilər.
RNT kodon cədvəli
| nonpolar | polar | bazik | asidik | (Dur kodonu) |
| İkinci əsas | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| U | C | A | G | ||
| Birinci əsas | U | UUU (Phe/F) Fenilalanin UUC (Phe/F) Fenilalanin | UCU (Ser/S) UCC (Ser/S) Serin | UAU (Tyr/Y) UAC (Tyr/Y) Tirozin | UGU (Cys/C) UGC (Cys/C) Sistein |
| UUA (Leu/L) | UCA (Ser/S) Serin | UAA Okra (Dur) | UGA Opal (Dur) | ||
| UUG (Leu/L) Lösin | UCG (Ser/S) Serin | UAG Amber (Dur) | UGG (Trp/W) Triptofan | ||
| C | CUU (Leu/L) Lösin CUC (Leu/L) Lösin | CCU (Pro/P) Prolin CCC (Pro/P) Prolin | CAU (His/H) CAC (His/H) Histidin | CGU (Arg/R) Arginin CGC (Arg/R) Arginin | |
| CUA (Leu/L) Lösin CUG (Leu/L) Lösin | CCA (Pro/P) Prolin CCG (Pro/P) Prolin | CAA (Gln/Q) CAG (Gln/Q) Glutamin | CGA (Arg/R) Arginin CGG (Arg/R) Arginin | ||
| A | AUU (Ile/I) İzolösin AUC (Ile/I) İzolösin | ACU (Thr/T) ACC (Thr/T) Treonin | AAU (Asn/N) AAC (Asn/N) Asparagin | AGU (Ser/S) Serin AGC (Ser/S) Serin | |
| AUA (Ile/I) İzolösin | ACA (Thr/T) Treonin | AAA (Lys/K) | AGA (Arg/R) Arginin | ||
| AUG (Met/M) | ACG (Thr/T) Treonin | AAG (Lys/K) Lizin | AGG (Arg/R) Arginin | ||
| G | GUU (Val/V) GUC (Val/V) Valin | GCU (Ala/A) Alanin GCC (Ala/A) Alanin | GAU (Asp/D) GAC (Asp/D) Aspartik asit | GGU (Gly/G) GGC (Gly/G) Glicin | |
| GUA (Val/V) Valin GUG (Val/V) Valin | GCA (Ala/A) Alanin GCG (Ala/A) Alanin | GAA (Glu/E) GAG (Glu/E) Glutamik asit | GGA (Gly/G) Glisin GGG (Gly/G) Glisin | ||
| Ala/A | GCU, GCC, GCA, GCG | Leu/L | UUA, UUG, CUU, CUC, CUA, CUG |
|---|---|---|---|
| Arg/R | CGU, CGC, CGA, CGG, AGA, AGG | Lys/K | AAA, AAG |
| Asn/N | AAU, AAC | Met/M | AUG |
| Asp/D | GAU, GAC | Phe/F | UUU, UUC |
| Cys/C | UGU, UGC | Pro/P | CCU, CCC, CCA, CCG |
| Gln/Q | CAA, CAG | Ser/S | UCU, UCC, UCA, UCG, AGU, AGC |
| Glu/E | GAA, GAG | Thr/T | ACU, ACC, ACA, ACG |
| Gly/G | GGU, GGC, GGA, GGG | Trp/W | UGG |
| His/H | CAU, CAC | Tyr/Y | UAU, UAC |
| Ile/I | AUU, AUC, AUA | Val/V | GUU, GUC, GUA, GUG |
| START | AUG | STOP | UAG, UGA, UAA |
Mənbə
- Rauf Quliyev, Kamilə Əliyeva "Genetika", səh. 212-247. Bakı 2002
- Mirəli Axundov, "İnsan genetikasına səyahət" Bakı 1975
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var lakin metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Genetik kod DNT ve ya RNT molekullarindaki informasiyanin yeni triplet ardicilliginin amin tursu ardicillilgina yeni zulal istehsalina kecirilmesi proseslerinde istifade olunan qaydalar mecmusudur Genetik kodun vacib xususiyyetlerinden biri onun kolinearligidir yeni tursulari kodlarinin ardiciliqlari ile polipeptid zencirinde amintursularinin ardicilliqlarinin muvafiq olmasi DNT ve RNT nin fealiyyeti sayesinde her bir orqanizme xas olan spesifik zulallar sintez olunur Huceyrede zulal sintezi prosesi olduqca murekkebdir Nuklein tursulari heteropolimer qurulusa malik zencirden ibaretdir Lakin bu zencirin helqeleri eyni deyil 4 curdur Daha dogrusu bu polimer 4 cur nukleotidin birlesmesinden meydana gelir Bu nukleidler ozunde mueyyen informasiyani dasiyir Adenin A quanin G sitozin C timin T birlikde genetik kodu emele getirir Zulal molekullari DNT den RNT vasitesile gonderilen informasiya esasinda qurulur Maraqlidir ki orqanizmlerde olan muxtelif zullalar 20 tip amin tursularinin mueyyen ardicilliqla birlesmesi sayesinde meydana gelir Demeli zulal dilimin qurulusu 20 cur muxtelif sozden teskil olunur Bu baximdan nuklein tursularinin dili cemi 4 sozden nukleotidden qurularsa onda 4 nukleotid cemi 42 16 muxtelif ilkinnukleotidli birlesmelerden ibaret olacaq Basqa sozle herfin nukleotidin uzlasmalari 20 cur amin tursularinin zencirinden ibaret olan zulal dili ucun kifayet etmeyecek Eger kodda 3 nukleotid istirak etse onlar 43 64 ucnukleotidli birlesmeler meydana getirecek bu da butun nukleotidleri kodlasdirmaq ucun kifayetdir DNT ve RNT nin polinukleotid zencirinde ardicil olaraq yerlesen her uc muxtelif mononukleotid kodon ve ya triplet adlanir Bele zenn etmek olar ki butun bu ucluyun tripletin hamisi lazimdir ve onlar zulalin biosintezinde istirak edir Hem triplet bu diger zulalin zencirinde ancaq mueyyen bir amin tursusunun yerlesmesini isare edir Misal olaraq zulalin sintezi ucun lazim olan amin tursularinin RNT nin terkibini teskil eden tripletlerin ne kimi ardicilliqla yerlesmesini nezerden kecirek Buradan maraqli bir sual meydana cixir Huceyrede amin tursularinin hansi ardicilliqla yerlesmesini idare eden onlarin duzulusune emr eden merkez nedir Bele tesevvur edek ki bir zulal zenciri amin tursularinin asagidaki ardicilliqla duzulusunden baslayir asparagin alamin prolin temilalanin Buna gore de hemin tursulari kodlasdiran tripletleri asagidaki ardicilliqda yara bilerik QAU alanin QSU SSU UUU Demeli DNT nin matriksi uzerinde yaranan melumat RNT de hemin 4 cur triplet misalimizda olan zulal molekulundaki amin tursularinin ardicilligina uygundur Bu qayda uzre deye bilerik ki her bir triplet bir melumat vahididir buna da genetik edebiyyatda kodon ve ya kod termini ile ifade edirler Genetik kodun xususiyyetleriGenetik kod butun orqanizmler ucun vahiddir universaldir Kod tripletlidir Her bir amintursusunun yeri ciddi suretde melumat RNT de mueyyen uc nukleotidler ile kodlasir ve bir spesifik kodon emele getirir Bir amintursusu bir nece kodonlarla birden altiya qeder kodlasa biler Yalniz 2 amintursusu bir tripletde kodlasir metiomin AUQ ve triptofan UQQ Leysin amintursusu maksimum kodonla alti eded kodlasdirilir Kod ust uste dusmur Nukleotid ardicilligi sira ile bir istiqametde 5 den 3 e triplet tripletin ardinca hesablanir AUQ kodunu melumat RNT nin baslangicinda 5 ucunda yerlesdikde polipeptid zencirinin sintezinin tesebbuscusu olacaq Eger AUQ kodunu melumat RNT nin ortasinda yerlesirse onda o metionin amintursusunu kodlasdiracaq UAQ amber UAA oxra ve UQA opal kodonlari sintezin terminatorlaridir yeni stop siqnallari Melumat RNT de genetik melumatin hesablanmasi bu kodonlarin birine yaxinlasan kimi sintez dayanir ve polipeptid zencir ribosomdan ayrilir Belelikle her bir huceyrenin DNT molekulunda butun orqanizmin genetik melumati kodlasib ve bu melumat biosintez yolu ile prosesler fizioloji xususiyyetler ve morfoloji elametler seklinde ontogenezde realize oluna biler RNT kodon cedvelinonpolar polar bazik asidik Dur kodonu Cedvelde 64 kodon ve her biri ucun bir amino asit gosterilmisdir mRNA nin ardicilligi 5 3 Ikinci esasU C A GBirinci esas U UUU Phe F Fenilalanin UUC Phe F Fenilalanin UCU Ser S UCC Ser S Serin UAU Tyr Y UAC Tyr Y Tirozin UGU Cys C UGC Cys C SisteinUUA Leu L UCA Ser S Serin UAA Okra Dur UGA Opal Dur UUG Leu L Losin UCG Ser S Serin UAG Amber Dur UGG Trp W TriptofanC CUU Leu L Losin CUC Leu L Losin CCU Pro P Prolin CCC Pro P Prolin CAU His H CAC His H Histidin CGU Arg R Arginin CGC Arg R ArgininCUA Leu L Losin CUG Leu L Losin CCA Pro P Prolin CCG Pro P Prolin CAA Gln Q CAG Gln Q Glutamin CGA Arg R Arginin CGG Arg R ArgininA AUU Ile I Izolosin AUC Ile I Izolosin ACU Thr T ACC Thr T Treonin AAU Asn N AAC Asn N Asparagin AGU Ser S Serin AGC Ser S SerinAUA Ile I Izolosin ACA Thr T Treonin AAA Lys K AGA Arg R ArgininAUG Met M ACG Thr T Treonin AAG Lys K Lizin AGG Arg R ArgininG GUU Val V GUC Val V Valin GCU Ala A Alanin GCC Ala A Alanin GAU Asp D GAC Asp D Aspartik asit GGU Gly G GGC Gly G GlicinGUA Val V Valin GUG Val V Valin GCA Ala A Alanin GCG Ala A Alanin GAA Glu E GAG Glu E Glutamik asit GGA Gly G Glisin GGG Gly G GlisinTers cedvel Ala A GCU GCC GCA GCG Leu L UUA UUG CUU CUC CUA CUGArg R CGU CGC CGA CGG AGA AGG Lys K AAA AAGAsn N AAU AAC Met M AUGAsp D GAU GAC Phe F UUU UUCCys C UGU UGC Pro P CCU CCC CCA CCGGln Q CAA CAG Ser S UCU UCC UCA UCG AGU AGCGlu E GAA GAG Thr T ACU ACC ACA ACGGly G GGU GGC GGA GGG Trp W UGGHis H CAU CAC Tyr Y UAU UACIle I AUU AUC AUA Val V GUU GUC GUA GUGSTART AUG STOP UAG UGA UAAMenbeRauf Quliyev Kamile Eliyeva Genetika seh 212 247 Baki 2002 Mireli Axundov Insan genetikasina seyahet Baki 1975Hemcinin baxGen Genetika Irsiyyet