Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Arif Məhərrəm Səfiyev (6 may 1934, Qaryagin – 12 aprel 2024) — Filologiya elmləri doktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.
| Arif Səfiyev | |
|---|---|
| Arif Məhərrəm oğlu Səfiyev | |
 | |
| Doğum tarixi | 6 may 1934 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 12 aprel 2024 (89 yaşında) |
| Elm sahəsi | dramaturgiya |
| Elmi dərəcəsi | |
| Elmi adı | |
| İş yerləri | |
| Təhsili | |
| Üzvlüyü | |
Həyatı
Arif Məhərrəm oğlu Səfiyev 6 may 1934-cü ildə Füzuli şəhərində dünyaya pənah gətirib. Şəhər orta məktəbini bitirdikdən sonra ADU-nun filologiya fakültəsinə qəbul olub. 1958-ci ildə universiteti tamamlayıb. Əmək fəaliyyətinə "Avtomobil nəqliyyatçısı" qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi kimi başlayıb. 1961-ci ilədək redaksiyada çalışıb. Sonra Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasına daxil olub. 1964-cü ildə Aspiranturanı tamamladıqdan sonra institutda elmi işçi kimi qalıb. 1969-cu ildən 1973-cü ilədək elmi katib vəzifəsində işləyib. 1973-cü ildən 1990-cı ilədək institutda baş elmi işçi kimi fəaliyyət göstərib. 1990-cı ildən hazırkı dövrədək institutun elmi katibi vəzifəsində çalışır. Arif müəllim "Sabit Rəhmanın komediyaları" mövzusunda tədqiqat aparmış, filologiya elmlər namizədi elmi adını almışdır.
11 aprel 2024-cü il tarixində Bakı şəhərində vəfat edib.
Əsərləri
Arif Səfiyev bir neçə kitabın müəllifidir. Onlardan "Sabit Rəhmanın komediyaları" (Bakı—1978), "Komediya və Həyat" (Bakı—1983), "Sabit Rəhman" (Bakı—1987), "Azərbaycan dramaturgiyası müasir mərhələdə" (Bakı—1998) adlı kitabları göstərmək olar.
Yaradıcılığı
Azərbaycan dramaturgiyasının kamil tədqiqatçıları arasında Arif Səfiyevin ayrıca yeri var. Onun adı Məmməd Arif, Əli Sultanlı, Mehdi Məmmədov, Yaşar Qarayev kimi müqtədir alimlərin sırasında çəkilə bilər. Arif Səfiyev Əli Sultanlının tələbəsi, Məmməd Arifin aspirantı, Mehdi Məmmədovun həmsöhbəti, Yaşar Qarayevin dostu-dərdişi olub. Onun tənqidçi "mən"i, alim şəxsiyyəti T. Hacıyev, Ş. Salmanov, Elçin, A. Hüseynli, Q. Kazımov kimi istedadlı yazıçı və filoloqların əhatəsində, onlarla qarşılıqlı elmi təmasda formalaşıb. A. Səfiyevin gənclik illəri Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda, respublikanın ən nüfüzlü ədəbiyyatşünaslıq mərkəzində keçib. Öz biliyi, mütaliəsi, təvazökarlığı və xeyirxahlığı ilə həmkarlarının rəğbətini qazanıb, onlarda özünə qarşı böyük simpatiya oyadıb.
A. Səfiyev konkret elmi tədqiqat obyekti, təhlil predmeti olan alimdir. Onun məqalə və kitablarının baş mövzusu XX əsr Azərbaycan dramaturgiyasının müasirlik keyfiyyəti, janr, üslub özünəməxsusluğu, ədəbi-tarixi prosesdəki yeri, inkişaf problemləri, bu dramaturgiyanı yaradan yazıçıların bədii sənətkarlığıdır. Alimin M. F. Axundzadə, C. Cabbarlı, M. İbrahimov, İ. Əfəndiyev və başqa dramaturqlar haqqında məqalələri var. "Ədəbi proses" kitablarına yazdığı icmallarda o, İ. Qasımov, Anar, Ə. Əylisli, Elçin, İsi Məlikzadə, Rüstəm İbrahimbəyov kimi yazıçıların dram əsərlərindən ətraflı söhbət açıb, lakin A. Səfiyevin yaradıcılığında Sabit Rəhman dramaturgiyasının tədqiqi daha geniş yer tutur. Onun iki monoqrafiyası bilavasitə Sabit Rəhman dramaturgiyasının elmi tədqiq və təhlilinə həsr edilmişdir.
Məlum olduğu kimi, Sabit Rəhmanın yaradıcılığı hələ yazıçının ilk pyeslərinin tamaşaya qoyulduğu illərdən ədəbi-ictimai fikrin diqqətini cəlb etmiş, A. Səfiyevə qədər onun dramaturji əsərlərinin bədii məziyyətləri və səhnə təcəssümü haqqında S. Vurğun, M. Hüseyn, M. Arif, C. Cəfərov, M. Məmmədov, Ə. Ağayev kimi məşhur ədiblər söhbət açmış, "Toy" müəllifinin bədii-dramaturji istedadını, cəmiyyətdəki disharmoniyanı və insan mənəviyyatındakı deformasiyaları komik gülüşün predmetinə çevirə bilmək bacarığını layiqincə qiymətləndirmişlər, lakin bütün bunlar Sabit Rəhmanın Azərbaycan dramaturgiyasının inkişaf tarixində mövqeyini və xidmətlərini müəyyənləşdirmək üçün kifayət deyildi. Yazıçının komediya yaradıcılığını tam halda, özü də müasir ədəbi proseslə üzvi əlaqədə və sovet komedioqrafiyasının ümumi kontekstində araşdırıb təhlil etmək zərurəti var idi. A. Səfiyev Sabit Rəhman haqqında tədqiqatında xüsusilə, "Sabit Rəhmanın komediyaları" və "Sabit Rəhman" monoqrafiyalarında bu elmi vəzifəni yerinə yetirdi.
Başqa tədqiqatçılardan fərqli olaraq A. Səfiyev Sabit Rəhman dramaturgiyasını konkret problemlər üzrə təhlil edir. Bu təhlillərdə bir tərəfdən yazıçının dramaturgiyasının ideya-məzmun problematikası, onun komediyalarının janr-üslub xüsusiyyətləri, real varlığı inikas üsulu kimi komik gülüşün mahiyyəti və Sabit Rəhman yaradıcılığında təzahür formaları, ikinci tərəfdən yazıçının bir sənətkar kimi yetkinləşmə prosesi əks olunur. Sabit Rəhman dramaturgiyasının inkişaf yolunun ümumi ədəbi-tarixi proseslə və dövrün bədii ədəbiyyat qarşısında qoyduğu tələblərlə vəhdətdə izah edib aydınlaşdıran A. Səfiyev doğru deyir ki, Azərbaycan sovet komediyasının yaranması və yüksəlişi Sabit Rəhmanın adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. O, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında yeganə yazıçıdır ki, özünün dramaturji yaradıcılığını tamamilə komediya janrına həsr etmişdir. Sabit Rəhmanın komediyalarından söhbət açmaq müəyyən mənada elə Azərbaycan sovet ədəbiyyatında komediya janrının təşəkkül və təkamülündən bəhs etməkdir. A. Səfiyev mövzuya belə geniş aspektdə, konseptual yanaşır və S. Rəhman dramaturgiyasının bədii-estetik təkamül mərhələlərini bütövlükdə Azərbaycan sovet komediyasının inkişaf mərhələləri kimi mənalandırır. Sabit Rəhman komediyalarının A. Səfiyev tərəfindən xronoloji ardıcıllıqla təhlili də həmin mərhələlərin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin dərindən aydınlaşdırılması məqsədinə xidmət etmişdir. Alim hərtərəfli və dərin elmi araşdırmalardan sonra Sabit Rəhman dramaturgiyasının təkamül prosesini belə müəyyənləşdirir: "Sabit Rəhmanın "Toy" və "Xoşbəxtlər" komediyaları müasir komedioqrafiyamızın sağlam əsası olmuş, "Aşnalar", "Aydınlıq" və "Nişanlı qız" komediyalarında 40-cı və 50-ci illərdə dramaturgiyanın qarşılaşdığı çətinliklər, qazandığı məvəffəqiyyətlər öz ifadəsini tapmış, "Əliqulu evlənir" və "Yalan" komediyaları isə Azərbaycan sovet komediyasını yeni yüksəlişə çatdırmışdır".
Sonrakı araşdırmalarında A. Səfiyev özünü yalnız komediya janrının deyil, bütövlükdə Azərbaycan sovet dramaturgiyasının yüksəliş dövrünün tədqiq və təhlilinə səfərbər edir. Onun 1970–80-ci illərdə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun çap etdiyi "Ədəbi proses" kitablarında dərc olunan icmallarında elmi təhlilin mərkəzinə həmin dövrün dramaturgiyası gətirilir və tənqidçi bu dramaturgiyanın uğur və qüsurlarını konkret əsərlərin təhlili əsasında əyaniləşdirir.
Tarix etibarilə 1970–80-ci illərdə yazılmış bu əsərlər özlərinin bədii-estetik kökləri, problematikası etibarilə 60-cı illərə bağlanırdı; həmin əsərlərin müəlliflərinin də çoxu XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının 60-cılar nəslinə mənsub idi. Bütün bunlara görə A. Səfiyev 1960–80-ci illəri milli dramaturgiyanın inkişafında xüsusi mərhələ kimi səciyyələndirərək yeni monoqrafiyanın predmetinə çevirir.
"Azərbaycan dramaturgiyası müasir mərhələdə" adlanan həmin monoqrafiyada müəllif ilk növbədə tədqiq etdiyi mərhələnin dramaturgiyası üçün əlamətdar olan özünəməxsusluqları müəyyənləşdirir; dövrün ictimai ziddiyyətlərini dərindən qavramaq, ictimai həyatın dərin qatlarına enmək, insanın mənəvi aləminə nüfuz edərək dramaturji təsvirin mərkəzinə onun iç dünyasını gətirmək və s. belə xüsusiyyətləri estetik məziyyət kimi dəyərləndirir, bu məziyyətlərin bədii təcrübədəki görüntülərini isə monoqrafiyanın "Dramaturgiyada müasir mövzu: qəhrəman və zaman problemi", "Tarixi mövzu və onun müasir bədii dərki", "Janrın yeni axtarışları" adlanan fəsillərində tezisləşdirir. Həmin fəsillərdə konkret elmi şərhini tapan problemlər isə bunlardır: sənətkarın mənəvi mövqeyi, qəhrəmanın ictimai fəallığı, tarixi şəxsiyyət və müasir ideal, ənənənin tarixi, nəsrin dramatizmi, ədəbi obrazların yeni həyatı, uşaq dramaturgiyasının vəzifələri… Tənqidçi bu məsələlərin elmi şərhini M. Hüseyn, S. Rəhman, M. İbrahimov, İ. Əfəndiyev, İ. Qasımov, R. İbrahimbəyov, B. Vahabzadə, M. İbrahimbəyov, N. Xəzri, Anar, Ə. Əylisli kimi çox müxtəlif üslublu yazıçıların 1960–80-ci illərdə tamaşaya qoyulmuş pyesləri əsasında verir ki, bu cəhət onun təhlillərinin obyektivliyini və inandırıcılığını təmin edir.
Arif Səfiyev komizmin tədqiqatçısıdır. Onun ilk mətbu məqaləsi Mirzə İbrahimovun "Kəndçi qızı" komediyasının təhlilinə həsr olunub. Sonralar dramaturgiyanın müxtəlif janrlarından yazsa da, peşəkarlıq məharətini daha çox komediya janrından bəhs edən məqalə və kitablarında büruzə verib. Komik konflikt və xarakter, varlığın komik dərki və inikası, bədii gülüşün mahiyyəti və estetik təbiəti, ifadə vasitələri və təzahür formaları, ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyəti onun əsərlərinin başlıca təhlil predmetləridir..
İstinadlar
- "Azərbaycan dramaturgiyasının kamil tədqiqatçılarından olan filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Arif Səfiyev dünyasını dəyişib". literature.az. İstifadə tarixi: 2024-04-13.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Arif Meherrem Sefiyev 6 may 1934 Qaryagin 12 aprel 2024 Filologiya elmleri doktoru Azerbaycan Yazicilar Birliyinin uzvu Arif SefiyevArif Meherrem oglu SefiyevDogum tarixi 6 may 1934 1934 05 06 Dogum yeri Qaryagin Qaryagin rayonu Azerbaycan SSR ZSFSR SSRIVefat tarixi 12 aprel 2024 2024 04 12 89 yasinda Elm sahesi dramaturgiyaElmi derecesi filologiya elmleri doktoruElmi adi dosentIs yerleri Nizami Gencevi adina Edebiyyat Institutu Baki Dovlet UniversitetiTehsili BDU Filologiya fakultesi Nizami Gencevi adina Edebiyyat InstitutuUzvluyu Azerbaycan Yazicilar BirliyiHeyatiArif Meherrem oglu Sefiyev 6 may 1934 cu ilde Fuzuli seherinde dunyaya penah getirib Seher orta mektebini bitirdikden sonra ADU nun filologiya fakultesine qebul olub 1958 ci ilde universiteti tamamlayib Emek fealiyyetine Avtomobil neqliyyatcisi qezeti redaksiyasinda edebi isci kimi baslayib 1961 ci iledek redaksiyada calisib Sonra Azerbaycan EA Nizami adina Edebiyyat Institutunun aspiranturasina daxil olub 1964 cu ilde Aspiranturani tamamladiqdan sonra institutda elmi isci kimi qalib 1969 cu ilden 1973 cu iledek elmi katib vezifesinde isleyib 1973 cu ilden 1990 ci iledek institutda bas elmi isci kimi fealiyyet gosterib 1990 ci ilden hazirki dovredek institutun elmi katibi vezifesinde calisir Arif muellim Sabit Rehmanin komediyalari movzusunda tedqiqat aparmis filologiya elmler namizedi elmi adini almisdir 11 aprel 2024 cu il tarixinde Baki seherinde vefat edib EserleriArif Sefiyev bir nece kitabin muellifidir Onlardan Sabit Rehmanin komediyalari Baki 1978 Komediya ve Heyat Baki 1983 Sabit Rehman Baki 1987 Azerbaycan dramaturgiyasi muasir merhelede Baki 1998 adli kitablari gostermek olar YaradiciligiAzerbaycan dramaturgiyasinin kamil tedqiqatcilari arasinda Arif Sefiyevin ayrica yeri var Onun adi Memmed Arif Eli Sultanli Mehdi Memmedov Yasar Qarayev kimi muqtedir alimlerin sirasinda cekile biler Arif Sefiyev Eli Sultanlinin telebesi Memmed Arifin aspiranti Mehdi Memmedovun hemsohbeti Yasar Qarayevin dostu derdisi olub Onun tenqidci men i alim sexsiyyeti T Haciyev S Salmanov Elcin A Huseynli Q Kazimov kimi istedadli yazici ve filoloqlarin ehatesinde onlarla qarsiliqli elmi temasda formalasib A Sefiyevin genclik illeri Nizami adina Edebiyyat Institutunda respublikanin en nufuzlu edebiyyatsunasliq merkezinde kecib Oz biliyi mutaliesi tevazokarligi ve xeyirxahligi ile hemkarlarinin regbetini qazanib onlarda ozune qarsi boyuk simpatiya oyadib A Sefiyev konkret elmi tedqiqat obyekti tehlil predmeti olan alimdir Onun meqale ve kitablarinin bas movzusu XX esr Azerbaycan dramaturgiyasinin muasirlik keyfiyyeti janr uslub ozunemexsuslugu edebi tarixi prosesdeki yeri inkisaf problemleri bu dramaturgiyani yaradan yazicilarin bedii senetkarligidir Alimin M F Axundzade C Cabbarli M Ibrahimov I Efendiyev ve basqa dramaturqlar haqqinda meqaleleri var Edebi proses kitablarina yazdigi icmallarda o I Qasimov Anar E Eylisli Elcin Isi Melikzade Rustem Ibrahimbeyov kimi yazicilarin dram eserlerinden etrafli sohbet acib lakin A Sefiyevin yaradiciliginda Sabit Rehman dramaturgiyasinin tedqiqi daha genis yer tutur Onun iki monoqrafiyasi bilavasite Sabit Rehman dramaturgiyasinin elmi tedqiq ve tehliline hesr edilmisdir Melum oldugu kimi Sabit Rehmanin yaradiciligi hele yazicinin ilk pyeslerinin tamasaya qoyuldugu illerden edebi ictimai fikrin diqqetini celb etmis A Sefiyeve qeder onun dramaturji eserlerinin bedii meziyyetleri ve sehne tecessumu haqqinda S Vurgun M Huseyn M Arif C Ceferov M Memmedov E Agayev kimi meshur edibler sohbet acmis Toy muellifinin bedii dramaturji istedadini cemiyyetdeki disharmoniyani ve insan meneviyyatindaki deformasiyalari komik gulusun predmetine cevire bilmek bacarigini layiqince qiymetlendirmisler lakin butun bunlar Sabit Rehmanin Azerbaycan dramaturgiyasinin inkisaf tarixinde movqeyini ve xidmetlerini mueyyenlesdirmek ucun kifayet deyildi Yazicinin komediya yaradiciligini tam halda ozu de muasir edebi prosesle uzvi elaqede ve sovet komedioqrafiyasinin umumi kontekstinde arasdirib tehlil etmek zerureti var idi A Sefiyev Sabit Rehman haqqinda tedqiqatinda xususile Sabit Rehmanin komediyalari ve Sabit Rehman monoqrafiyalarinda bu elmi vezifeni yerine yetirdi Basqa tedqiqatcilardan ferqli olaraq A Sefiyev Sabit Rehman dramaturgiyasini konkret problemler uzre tehlil edir Bu tehlillerde bir terefden yazicinin dramaturgiyasinin ideya mezmun problematikasi onun komediyalarinin janr uslub xususiyyetleri real varligi inikas usulu kimi komik gulusun mahiyyeti ve Sabit Rehman yaradiciliginda tezahur formalari ikinci terefden yazicinin bir senetkar kimi yetkinlesme prosesi eks olunur Sabit Rehman dramaturgiyasinin inkisaf yolunun umumi edebi tarixi prosesle ve dovrun bedii edebiyyat qarsisinda qoydugu teleblerle vehdetde izah edib aydinlasdiran A Sefiyev dogru deyir ki Azerbaycan sovet komediyasinin yaranmasi ve yukselisi Sabit Rehmanin adi ve fealiyyeti ile baglidir O XX esr Azerbaycan edebiyyatinda yegane yazicidir ki ozunun dramaturji yaradiciligini tamamile komediya janrina hesr etmisdir Sabit Rehmanin komediyalarindan sohbet acmaq mueyyen menada ele Azerbaycan sovet edebiyyatinda komediya janrinin tesekkul ve tekamulunden behs etmekdir A Sefiyev movzuya bele genis aspektde konseptual yanasir ve S Rehman dramaturgiyasinin bedii estetik tekamul merhelelerini butovlukde Azerbaycan sovet komediyasinin inkisaf merheleleri kimi menalandirir Sabit Rehman komediyalarinin A Sefiyev terefinden xronoloji ardicilliqla tehlili de hemin merhelelerin seciyyevi xususiyyetlerinin derinden aydinlasdirilmasi meqsedine xidmet etmisdir Alim herterefli ve derin elmi arasdirmalardan sonra Sabit Rehman dramaturgiyasinin tekamul prosesini bele mueyyenlesdirir Sabit Rehmanin Toy ve Xosbextler komediyalari muasir komedioqrafiyamizin saglam esasi olmus Asnalar Aydinliq ve Nisanli qiz komediyalarinda 40 ci ve 50 ci illerde dramaturgiyanin qarsilasdigi cetinlikler qazandigi meveffeqiyyetler oz ifadesini tapmis Eliqulu evlenir ve Yalan komediyalari ise Azerbaycan sovet komediyasini yeni yukselise catdirmisdir Sonraki arasdirmalarinda A Sefiyev ozunu yalniz komediya janrinin deyil butovlukde Azerbaycan sovet dramaturgiyasinin yukselis dovrunun tedqiq ve tehliline seferber edir Onun 1970 80 ci illerde Nizami adina Edebiyyat Institutunun cap etdiyi Edebi proses kitablarinda derc olunan icmallarinda elmi tehlilin merkezine hemin dovrun dramaturgiyasi getirilir ve tenqidci bu dramaturgiyanin ugur ve qusurlarini konkret eserlerin tehlili esasinda eyanilesdirir Tarix etibarile 1970 80 ci illerde yazilmis bu eserler ozlerinin bedii estetik kokleri problematikasi etibarile 60 ci illere baglanirdi hemin eserlerin muelliflerinin de coxu XX esr Azerbaycan edebiyyatinin 60 cilar nesline mensub idi Butun bunlara gore A Sefiyev 1960 80 ci illeri milli dramaturgiyanin inkisafinda xususi merhele kimi seciyyelendirerek yeni monoqrafiyanin predmetine cevirir Azerbaycan dramaturgiyasi muasir merhelede adlanan hemin monoqrafiyada muellif ilk novbede tedqiq etdiyi merhelenin dramaturgiyasi ucun elametdar olan ozunemexsusluqlari mueyyenlesdirir dovrun ictimai ziddiyyetlerini derinden qavramaq ictimai heyatin derin qatlarina enmek insanin menevi alemine nufuz ederek dramaturji tesvirin merkezine onun ic dunyasini getirmek ve s bele xususiyyetleri estetik meziyyet kimi deyerlendirir bu meziyyetlerin bedii tecrubedeki goruntulerini ise monoqrafiyanin Dramaturgiyada muasir movzu qehreman ve zaman problemi Tarixi movzu ve onun muasir bedii derki Janrin yeni axtarislari adlanan fesillerinde tezislesdirir Hemin fesillerde konkret elmi serhini tapan problemler ise bunlardir senetkarin menevi movqeyi qehremanin ictimai fealligi tarixi sexsiyyet ve muasir ideal enenenin tarixi nesrin dramatizmi edebi obrazlarin yeni heyati usaq dramaturgiyasinin vezifeleri Tenqidci bu meselelerin elmi serhini M Huseyn S Rehman M Ibrahimov I Efendiyev I Qasimov R Ibrahimbeyov B Vahabzade M Ibrahimbeyov N Xezri Anar E Eylisli kimi cox muxtelif uslublu yazicilarin 1960 80 ci illerde tamasaya qoyulmus pyesleri esasinda verir ki bu cehet onun tehlillerinin obyektivliyini ve inandiriciligini temin edir Arif Sefiyev komizmin tedqiqatcisidir Onun ilk metbu meqalesi Mirze Ibrahimovun Kendci qizi komediyasinin tehliline hesr olunub Sonralar dramaturgiyanin muxtelif janrlarindan yazsa da pesekarliq meharetini daha cox komediya janrindan behs eden meqale ve kitablarinda buruze verib Komik konflikt ve xarakter varligin komik derki ve inikasi bedii gulusun mahiyyeti ve estetik tebieti ifade vasiteleri ve tezahur formalari ictimai terbiyevi ehemiyyeti onun eserlerinin baslica tehlil predmetleridir Istinadlar Azerbaycan dramaturgiyasinin kamil tedqiqatcilarindan olan filologiya uzre felsefe doktoru Arif Sefiyev dunyasini deyisib literature az Istifade tarixi 2024 04 13 Xarici kecidler