Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Butan (dzonqxa: Druk Yul) və ya rəsmi adı ilə Butan Krallığı (dzonqxa: Druk Yul Kap — Əjdaha ölkəsi) — Cənubi Asiyada dövlət. Butan şimal və şimal-qərbdə Çin, cənub, cənub-qərb və şərqdə Hindistanla həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Thimphu şəhəri, ümumi sahəsi 38,394 kvadrat kilometrdir. Butanın dənizə çıxışı yoxdur.
| Butan | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| འབྲུག་རྒྱལ་ཁབ་ (Druk Yul Kap) | |||||
| |||||
| Happiness is a place, Mae hapusrwydd yn lle | |||||
| Himn: འབྲུག་ཙན་དན་(Druk Tzenden) | |||||
 | |||||
| Tarixi | |||||
| • Əsası qoyulub | 17 dekabr 1907 | ||||
| • Hind-Butan müqaviləsi | 8 avqust 1949 | ||||
| Rəsmi dilləri | |||||
| Paytaxt | Thimphu | ||||
| İdarəetmə forması | Konstitusiyalı monarxiya | ||||
| Kral | Ciqme Xesar Namqyel Vanqçuk [9.XII.2006 ~] | ||||
| Baş Nazir | [28.I.2024 ~] | ||||
| Sahəsi | Dünyada 133-cü | ||||
| • Ümumi | 38,394 km² km² | ||||
| • Su sahəsi (%) | <1 | ||||
| Əhalisi | |||||
| • Əhali | 741 min nəfər (161-ci) | ||||
| • Sıxlıq | 15 nəf./km² | ||||
| Valyuta | Butan nqultrumu | ||||
| İnternet domeni | .bt | ||||
| BT | |||||
| BOK kodu | BHU | ||||
| Telefon kodu | +975 | ||||
| Saat qurşaqları | | ||||
| Nəqliyyatın yönü | sol[d] | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Ümumi məlumat
Cənubi Asiyada dövlət. Şimal-qərbdə və şimalda Çinlə, cənub-qərbdə, cənubda və şərqdə Hindistanla həmsərhəddir. Sah. 46,65 min km². Əh. 758,7 min (2013). Paytaxtı Thimphu şəhəridir. Rəsmi dil dzonqke (bhotiya) dili, pul vahidi nqultrumdur. İnz. cəhətdən 20 dzonqa (əyalətə) bölünür. Butan BMT-nin (1971), SAARK-ın (Cənubi Asiya regional əməkdaşlıq assosia- siyası; 1985), BVF-nin (1981), BYİB-in (1981), ÜTT-nin (müşahidəçi qismində) üzvüdür.
Dövlət quruluşu
Butan unitar dövlətdir. İdarəetmə forması məhdud monarxiyadır; formal yazılı konstitusiyası yoxdur. 1998-ci ilin iyulunda dövlət quruluşunun islahatı keçirilmişdir. Kral hökumət başçısı vəzifəsindən imtina etmiş, dövlət başçısı vəzifəsini, həmçinin dövlət təhlükəsizliyi ilə bağlı ən mühüm məsələlərin həlli zamanı səlahiyyətlərini özündə saxlamışdır. Qanunverici hakimiyyət krala və parlamentə — Milli məclisə (Sonqdu) məxsusdur. 3 illik səlahiyyət müddətinə malik olan Milli məclis 150 üzvdən ibarətdir; 105 üzv ümumi seçkilər yolu ilə seçilir; 10 yeri rahiblərin nümayəndələri tutur; 35 üzvünü dövlət maraqlarını təmsil etmək üçün monarx təyin edir (nazirlər, Kral məşvərətçi şurasının üzvləri, digər rəsmi şəxslər). Kral məşvərətçi şurası 9 üzvdən ibarətdir: 2 nəfər rahiblərdən, 6 nəfər Milli məclis tərəfindən seçilir, sədri isə kral təyin edir. Kral məşvərətçi şurası və Nazirlər şurası Milli məclis qarşısında məsuliyyət daşıyır. İcraedici hakimiyyəti kral və Nazirlər şurası həyata keçirir. Milli məclisin gizli səsvermə yolu ilə seçdiyi nazirləri kral 5 il müddətinə təyin edir; onlar bir dəfə təkrar seçilə və təyin oluna bilərlər, lakin iki müddətdən artıq vəzifədə qala bilməzlər. Partiyaların və həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyəti qadağan edilmişdir.
Əhalisi
Butanın ərazisi 40.994 km²-dir . 2005-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən ölkənin 672.425 nəfər əhalisi var.
Əhalinin etnik tərkibi: Budanlılar %50, Nepal mənbəlilər %35, yerli və köçəri qəbilələr %15. Əhali: 2, 279,723 (İyul 2006 məlumatları)
Yaş quruluşu: 0-14 yaş: %38.9 (kişi 458,801; qadın 426,947) 15-64 yaş: %57.1 (kişi 671,057; qadın 631,078)
65 yaş və üzəri: %4 (kişi 46,217; qadın 45,623) (2006 məlumatları)
Əhali artım nisbəti: %2.1 (2006 məlumatları)
Mühacir nisbəti: 0 mühacir/1,000 əhali (2006 təxmini)
Cinsiyyət nisbəti: doğumlarda: 1.05 kişi/qadın 15 yaş altı: 1.07 kişi/qadın 15-64 yaşlarında: 1.06 kişi/qadın 65 yaş və üzəri: 1.01 kişi/qadın cəmi əhalidə: 1.07 kişi/qadın (2001 məlumatları) Körpə ölüm nisbəti: 98.41 ölüm/1,000 doğan körpə (2006 təxmini) Ortalama həyat sürəsi: Cəmi əhali: 54.78 il kişi: 55.02 il qadın: 54.53 il (2001 məlumatları)
Ortalama uşaq sayı: 4.74 uşaq/1 qadın (2006 təxmini)
HIV/AIDS — xəstəliklərinə yaxalanan yetkin sayı: %0.01-dən az (2001 məlumatları)
HIV/AIDS — xəstəlikləri daşıyan insan sayı: 100-dən az (2001 məlumatları)
Dinlər: Lama Budistləri %75, Hindistan və Nepal Hindiləri %25
Din
Butan knyazlığında əhalinin 75 faizi (ilk növbədə ölkənin əsas xalqı-bxoti) qırmızıpapaq lamaizmə etiqad edirlər. Ölkənin cənubunda Nepaldan və Hindistandan gələn induizm dininin ardıcılları (əhalinin 25 %)da vardır.
Tarixi
Butanın tarixi 7-ci əsrdə Tibetdən buddizmin yayılması ilə sıx bağlıdır. Sonrakı bir neçə əsr ərzində Butanın münbit vadiləri Tibetdən gəlmələr tərəfindən məskunlaşmışdır. Butanda Tibet lamaları tərəfindən çox sayda monastırın əsası qoyulmuşdur. Onlardan ən iriləri 16-cı əsrə aiddir və Tibet buddizminin bir neçə qolu ilə bağlıdır. Butan dövləti 17-ci əsrin əvvəllərində buddizmin müxtəlif cərəyan və məktəblərinin dünyəvi və dini hakimiyyət uğrunda mübarizəsi gedişində meydana gəlmişdir. Butanın banisi Tibet rahibi Şabdrunq Nqavant Namqyal (1594-1651) hesab olunur. O, Butanda dualist hakimiyyət sistemini yaratmış, idarəçilik üzrə səlahiyyətləri dünyəvi (deb racə) və dini (dharma racə) başçılar arasında bölüşdürmüşdü. Lamaizmin hakim drukpa karcupa məktəbinin təmsilçiləri olan Butanın sonrakı dini hökmdarlarına təbəələri Şabdrunqun inkarnasiyaları kimi sitayiş edirdilər. Monastır-qalaların (dzonqların) başçıları xeyli dərəcədə müstəqilliklərini saxlayırdılar. Tədricən Butanda hakimiyyət əyalətləri idarə edən iri feodal-sərkərdələrin əlinə keçdi. 1907-ci ildə onların ən nüfuzlusu Uqyen Vanqçuk (1861-1926) ilk dünyəvi irsi monarx elan edildi. 1933-cü ildə dharma racə vəzifəsi qəti olaraq ləğv edildi. Butan ənənəvi olaraq Tibetin siyasi təsir dairəsinə daxil idi və 1910-cu ilədək ondan vassal asılılığında qalırdı. Avropalılar Butan haqqında ilk məlumatları 1626-cı ildə Portuqaliya missionerlərindən aldılar; 1772-ci ildə ingilislər Butanla rəsmi əlaqələr qurdular. Hindistanda müstəmləkə ağalığı sistemini yaradan B.Britaniya, tədricən Butanı da nəzarəti altına alaraq özünün protektoratına çevirdi. Hindistandakı ingilis idarəsinin Butan hakimləri ilə imzaladıqları bir sıra müqaviləyə (ən mühümləri 1841, 1865, 1910) əsasən Assam və Benqaliya ilə sərhəddəki dağ keçidləri Butandan alındı, xarici siyasətə rəhbərlik ingilislərin əlinə keçdi, Butan hakiminə isə kompensasiya kimi 1865-ci ildən hər il 50 min (1910 ildən — 100 min) rupi həcmində maliyyə yardımı verilməsinə başlandı. Hindistan istiqlaliyyət qazandıqdan sonra (1947) Hindistan hökuməti Butan ilə “Dostluq haqqında müqavilə” (1949, 8 avqust) bağladı.
Müqaviləyə görə, Butan daxili siyasətdə, o cümlədən müdafiə məsələlərində tam müstəqilliyini saxlayaraq xarici siyasətdə Hindistanın məsləhətlərinə əməl etməyə razılıq verdi. 1865-ci ildə zorla alınmış Devangiri mahalı Butana qaytarıldı, Butan hakiminə verilən maliyyə yardımı 500 min rupiyədək artırıldı. 1950-ci ildən ÇXR-in Butana ərazi iddiaları irəli sürməsi ilə əlaqədar ölkənin şimal sərhədi boyunca Hindistan qarnizonları yerləşdirildi. 1950-ci illərdə Hindistan onu Butanla birləşdirən yollar çəkdirdi, bu da krallığın təcrid olunmasına son qoydu (avropalıların Butana gəlməsinə yalnız 1974-cü ildən icazə verildi). Hindistanın dəstəyi ilə krallığın nümayəndəlik institutlarının formalaşdırılması prosesi başladı. Kral Ciqme Dorci Vanqçukun (1929-1972) hakimiyyəti dövründə Kral məşvərətçi şurası yaradıldı, 1953-cü ildə qismən seçilən Milli məclis (Sonqdu) fəaliyyətə başladı. Butanda nizami ordu yaradıldı, quldarlıq ləğv edildi, Thimphu ölkənin daimi paytaxtı oldu, SES-in və Butanın mərkəzi rayonlarından Hindistan sərhədinə yolun tikintisinə başlanıldı. Kral islahatları, ilk növbədə torpaq islahatı iri torpaq sahiblərinin və ruhanilərin bir hissəsinin müqaviməti ilə üzləşdi. Lakin “yuxarıdan” islahatların keçirilməsi kursu dəyişmədi. 1960-cı illərin sonlarında monastırların aldıqları torpaq rentası dövlət təminatı ilə əvəz olundu, monastırların bir qismi bağlandı, rahiblərin sayı isə ixtisar edildi. Yeni kral Ciqme Sinqay Vanqçuk (d. 1955) konstitusiyalı monarxiya institutlarının formalaşdırılmasını davam etdirdi. Əvvəllər yaradılmış Nazirlər şurası 1990-cı illərdə Sonqdu tərəfindən təyin olunmağa başladı. 1998-ci il qanunu Sonqduya ⅔ səs çoxluğu ilə kralı hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq hüququ verdi. 2002-ci ildə Butanda 21 yaşına çatmış bütün şəxslər üçün ümumi seçki hüququ tətbiq edildi. 2004-cü ilin dekabrında Konstitusiya layihəsi işlənib hazırlandı. 2006-cı il dekabrın 14-də Butanın dördüncü kralı Ciqme Sinqay Vanqçuk oğlu Ciqme Khesar Namqyalın (d. 1980) xeyrinə taxtdan əl çəkdi. 1988-ci ildə Butan kralı hinduizm tərəfdarları olan etnik nepallıların nüfuzunun zəiflədilməsinə yönəldilmiş bir sıra qanunlar qəbul etdi. Bu da 1990-cı ildə ölkənin cənubunda Assam və Qərbi Benqaliyanın sol qüvvələri tərəfindən dəstəklənən bir qrup nepallının başçılığı ilə kral əleyhinə çıxışlara səbəb oldu. Çıxışlar polis tərəfindən yatırıldı. Nepal azlıqlarının hüquqlarının məhdudlaşdırılması və 1990-cı ildən sonra nepallıların bir qisminin Butandan köçməsi Nepal-Butan münasibətlərinin kəskinləşməsinə gətirib çıxartdı. Hindistan və BMT-nin iştirakı ilə Nepal və Butan arasında qaçqınların (100 min nəfər) qayıtması məsələsinə dair danışıqlar nəticə vermədi. 1990-cı illərin sonlarında Butana Hindistanın şimal-şərq rayonlarından separatist təşkilatların döyüşçüləri soxuldular. 2003-cü ildə ordu onlara qarşı müvəffəqiyyətli əməliyyat keçirdi. Demokratik islahatlar uğrunda çıxış edən Butan konqresi partiyası və Butan xalq partiyası kral tərəfindən ləğv olundu. Butan konqresi öz fəaliyyətini xaricdə davam etdirir. Hindistan və Butan arasındakı münasibətlərə və Butanın xarici siyasətinə Hindistanın siyasi emissarı nəzarət edir. Butan 1971-ci ildə Hindistanın dəstəyi ilə BMT-yə üzv qəbul olundu. Az sonra Butana yardım göstərilməsi üzrə BMT proqramı qəbul edildi. 1980-ci illərdən BVF və BYİB ölkəyə yardım göstərməyə başladı. 1973-cü ildən Butan Qoşulmamaq hərəkatının iştirakçısıdır. 1990-cı illərdə Butanın Nyu-York və Cenevrədə BMT yanında diplomatik missiyaları təsis edildi, Nyu-Dehlidə (Hindistan) və Cənubi Asiyanın digər dövlətlərində səfirlikləri açıldı.
Təbiəti
Relyef, geoloji quruluş və faydalı qazıntılar. Butanın ərazisi Şərqi Himalay dağlarının cənub yamacının çətin keçilən yüksək dağlıq hissəsindədir. Səthi Brahmaputra hövzəsi çaylarının dərin dərələri ilə kəskin parçalanmışdır. Cənub sərhədi boyu dar zolaq şəklində dağətəyi düzənliklər (duarlar) uzanır. Ölkənin cənub hissəsini təpəli öndağlıqlar, mərkəzini Kiçik Himalay dağlarının submeridional qolları (hünd. 4840 m-ədək), şimalını isə Böyük Himalay dağlarının qolu (Kula-Kanqri d. 7554 m., Butanın ən yüksək nöqtəsi) tutur. Tektonik cəhətdən Butanın ərazisi Kaynozoyun Alp-Himalay mütəhərrik qurşağına aiddir. Dəmir, qurğuşun və mis filizlərinin, daş- duz, mika və mərmərin kiçik yataqları məlumdur.
Ərazisinin böyük hissəsinin iqlimi rütubətli mussondur. Orta temperatur qışda 15 °C, yayda 30-36 °C, illik yağıntının miqdarı 2000–5000 mm-dir. Dağarası dərələrdə iqlim mülayim rütubətlidir. Qışda orta temperatur −4 °C-dən −16 °C-yə- dək, yayda 15-26 °C-dir. Yüksəkdağlıqda iqlim soyuqdur. Yağıntı (ildə təqr. 50 mm), əsasən, qışda qar şəklində düşür. Qar xətti 4600 m-dən keçir. 677 dağ buzlağı var. Daxili sular. Çayları (Manas, Sankoş, Vonq-Çu, Nqamo və s.) Brahmaputra hövzəsinə aiddir. Yuxarı axınları buzlaqlarla, orta axınları isə qar və yağış suları ilə qidalanır. Musson mövsümündə daşqınlar olur. Şimalında çoxsaylı buzlaq gölləri var. Torpaqlar, bitki örtüyü və heyvanlar aləmi. Butanın ərazisinin təqribən 65%-ini 3300–3800 m-ədək yüksəklikdə bitən meşələr tutur. Butanın cənubunda yarpağınıtökən — həmişəyaşıl meşələr (kastanopsis, şima, ağacabənzər qıjılar), bəzi yerlərdə yarpa- ğınıtökən sal meşələri yayılmışdır. Ölkənin mərkəzi hissəsi üçün səciyyəvi olan 1800–2600 m yüksəklikdə həmişəyaşıl palıd və yarpağınıtökən ağac cinslərindən (ağcaqayın, tozağacı və s.) ibarət meşələr daha yüksəkdə iynəyarpaqlı meşələrlə (Himalay şamı, küknar, Himalay tsuqası, ağşam) əvəz olunur. Meşənin yuxarı sərhədi, əsasən, rododendronlardan (50 növ- dən çox) və ardıclardan ibarətdir. 4000–4600 m yüksəklikdə Alp çəmənlikləridir.
Coğrafiyası
Mövqe: Cənub Asiya, qərbində və cənubunda Hindistan, şimalında Çin sərhəddir.
Coğrafi mövqes(n)i: 27 30 Şimal paraleli, 90 30 Şərq meridianı
Xəritə mövqesi: Asiya
Sahəsi: cəmi: 38,394 km²
Quru: 38,394 km²
Su: 0 km²
Sərhədləri: cəmi: 1,075 km
Sərhəd qonşuları: Çin 470 km, Hindistan 605 km
Sahil şeridi: 0 km (quru ilə çevrili)
Dənizləri: yox (quru ilə çevrili)
İqlimi: Müxtəliflik göstərməkdədir. Şimal düzənliklərdə tropik iqlim hakimdir. Orta qisimdəki vadilərdə qışlar soyuq, yazlar isti keçər. Himalaylarda isə qışlar sərt, yazlar sərindir.
Ərazi quruluşu: Ərazi ümumiyyətlə dağlıqdır, bir neçə məhsuldar düzənlik və ağacsız çöllər iştirak etməkdədir.
Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi: ən alçaq nöqtəsi: Drangme Chhu 97 m ən yüksək nöqtəsi: Qula Kangri 7,553 m
Təbii qaynaqları: Taxta-şalban, alçıtaşı, kalsium karbür, hidro güc
Ərazi istifadəsi: Əkinçilik üçün əlverişli: %2.3 daimi əkinlər: %0.43 digər: %97.27 (2005 məlumatları) Sulanan ərazi: 400 km² (2003 məlumatları)
Təbii fəlakətlər: Sərt fırtınalar; yağış mövsümü boyunca artmaqda olan torpaq sürüşmələri.
İqtisadiyyatı
İqtisadiyyata ümumi baxış: 8 Avqust 1949-cu ildə müstəqillik qazanan Butanın xarici əlaqələrini Hindistan icra etməkdədir. Xaricdən aldığı köməyin böyük qismi də Hindistandan gəlməkdədir. Butan — Hindistan əlaqələri hava nəqliyyatında və yol istehsalında girişilən işbirliyi ilə daha da güclənmişdir. Butan 70li illərdə mübadilə iqtisadiyyatını buraxıb pul sisteminə keçmişdir. Əhalinin böyük əksəriyyəti əkinçiliklə məşğul olmaqdadır. Budist Budan Krallığı monarxiyanı və Budist həyat formasını qoruya bilmək üçün qapılarını texnoloji inkişaflara bağlı tutmuşdu. GSYİH: Satınalma Gücü paritesi — 2.9 milyard $ (2003 məlumatları) GSYİH — real böyümə: %5.9 (2005 məlumatları) GSYİH — adam başına: Satınalma Gücü paritesi — 1,100 $(2000 məlumatları) GSYİH — sektorlara görə: əkinçilik: %25.8 sənaye: %37.9 xidmət: %36.3 (2004 məlumatları) İnflyasiya nisbəti (istehlakçı qiymətlərində): %7 (2005 məlumatları) Sektorlara görə işgücü dağılımı: əkinçilik %93, xidmət %5, sənaye və ticarət %2 Büdcə: gəlirlər: 346.6 milyon $ Sənaye: sement, meşəbəyilik məhsulları, meyvesel qidalar, spirtli içki/içəcək, kalsium karbür İşsizlik nisbəti: %9.3 (1996 məlumatları) Elektrik istehsalı: 2.05 milyard kWh (2004) Elektrik istehsalı üçün qaynaqlar: Cins yanacaqlar: %0.05 hidro: %99.95 nüvə: %0 digər: %0 (2004) Elektrik istehlakı: 526.5 milyon kWh (2004) Elektrik ixracatı: 1.4 milyard kWh (2004) Elektrik idxalatı: 20 milyon kWh (2004) Əkinçilik məhsulları: düyü, misir, sitrus meyvələri, hububat; süd məhsulları, yumurta İxracat: 154 milyon $ (2000 məlumatları) İxracat məhsulları: alçıtaşı, taxta-şalban, əl sənətləri məhsulları, sement, meyvə, elektrik (Hindistana), qiymətli daşlar, ədviyyatlar İxracat ortaqları: Yaponiya %32.3, Almaniya %13.2, Fransa %13.1, Cənubi Koreya %7.6, ABŞ %7.5, Tayland %5.6, İtaliya %5 (2005) İdxalat: 269 milyon $ (2000 məlumatları) İdxalat məhsulları: Yanacaq və yağlama maddələri, hububat, maşın və ehtiyatları, vasitələr, parçalar, düyü İdxalat ortaqları: Hong Kong %66.6, Meksika %20.2, Fransa %3.8 (2005) Xarici borc məbləği: 593 milyon $ (2004) Pul vahidi: Butan nqultrumu (BTN); Hindistan rupisi (INR) Pul vahidi kodu: BTN; INR Maliyyə il: 1 İyul — 30 İyun
Nəqliyyat
Dəmiryolları: 0 km
Quru yolları: cəmi: 8,050 km
Asfalt: 4,991 km
Asfalt olmayan: 3,059 km (2003)
Kanallar: yox
Limanları: yox
Aeroportlar: 2 (2006 məlumatları)
İstinadlar
- http://chartsbin.com/view/edr.
- "Administrative Divisions of Countries ("Statoids") : Districts of Bhutan". 2022-04-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-06-22.
 | Butan ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Butan dzonqxa Druk Yul ve ya resmi adi ile Butan Kralligi dzonqxa Druk Yul Kap Ejdaha olkesi Cenubi Asiyada dovlet Butan simal ve simal qerbde Cin cenub cenub qerb ve serqde Hindistanla hemserheddir Paytaxti ve en boyuk seheri Thimphu seheri umumi sahesi 38 394 kvadrat kilometrdir Butanin denize cixisi yoxdur Butanའབ ག ར ལ ཁབ Druk Yul Kap Bayraq Gerb d Happiness is a place Mae hapusrwydd yn lleHimn འབ ག ཙན དན Druk Tzenden Tarixi Esasi qoyulub 17 dekabr 1907 Hind Butan muqavilesi 8 avqust 1949Resmi dilleri DzonqxaPaytaxt ThimphuIdareetme formasi Konstitusiyali monarxiyaKral Ciqme Xesar Namqyel Vanqcuk 9 XII 2006 Bas Nazir 28 I 2024 Sahesi Dunyada 133 cu Umumi 38 394 km km Su sahesi lt 1Ehalisi Ehali 741 min nefer 161 ci Sixliq 15 nef km Valyuta Butan nqultrumuInternet domeni btBTBOK kodu BHUTelefon kodu 975Saat qursaqlari UTC 06 00Neqliyyatin yonu sol d Vikianbarda elaqeli mediafayllarButanUmumi melumatCenubi Asiyada dovlet Simal qerbde ve simalda Cinle cenub qerbde cenubda ve serqde Hindistanla hemserheddir Sah 46 65 min km Eh 758 7 min 2013 Paytaxti Thimphu seheridir Resmi dil dzonqke bhotiya dili pul vahidi nqultrumdur Inz cehetden 20 dzonqa eyalete bolunur Butan BMT nin 1971 SAARK in Cenubi Asiya regional emekdasliq assosia siyasi 1985 BVF nin 1981 BYIB in 1981 UTT nin musahideci qisminde uzvudur Dovlet qurulusuButan unitar dovletdir Idareetme formasi mehdud monarxiyadir formal yazili konstitusiyasi yoxdur 1998 ci ilin iyulunda dovlet qurulusunun islahati kecirilmisdir Kral hokumet bascisi vezifesinden imtina etmis dovlet bascisi vezifesini hemcinin dovlet tehlukesizliyi ile bagli en muhum meselelerin helli zamani selahiyyetlerini ozunde saxlamisdir Qanunverici hakimiyyet krala ve parlamente Milli meclise Sonqdu mexsusdur 3 illik selahiyyet muddetine malik olan Milli meclis 150 uzvden ibaretdir 105 uzv umumi seckiler yolu ile secilir 10 yeri rahiblerin numayendeleri tutur 35 uzvunu dovlet maraqlarini temsil etmek ucun monarx teyin edir nazirler Kral mesveretci surasinin uzvleri diger resmi sexsler Kral mesveretci surasi 9 uzvden ibaretdir 2 nefer rahiblerden 6 nefer Milli meclis terefinden secilir sedri ise kral teyin edir Kral mesveretci surasi ve Nazirler surasi Milli meclis qarsisinda mesuliyyet dasiyir Icraedici hakimiyyeti kral ve Nazirler surasi heyata kecirir Milli meclisin gizli sesverme yolu ile secdiyi nazirleri kral 5 il muddetine teyin edir onlar bir defe tekrar secile ve teyin oluna bilerler lakin iki muddetden artiq vezifede qala bilmezler Partiyalarin ve hemkarlar ittifaqlarinin fealiyyeti qadagan edilmisdir EhalisiButanin erazisi 40 994 km dir 2005 ci ilde aparilmis siyahiya almaya esasen olkenin 672 425 nefer ehalisi var Ehalinin etnik terkibi Budanlilar 50 Nepal menbeliler 35 yerli ve koceri qebileler 15 Ehali 2 279 723 Iyul 2006 melumatlari Yas qurulusu 0 14 yas 38 9 kisi 458 801 qadin 426 947 15 64 yas 57 1 kisi 671 057 qadin 631 078 65 yas ve uzeri 4 kisi 46 217 qadin 45 623 2006 melumatlari Ehali artim nisbeti 2 1 2006 melumatlari Muhacir nisbeti 0 muhacir 1 000 ehali 2006 texmini Cinsiyyet nisbeti dogumlarda 1 05 kisi qadin 15 yas alti 1 07 kisi qadin 15 64 yaslarinda 1 06 kisi qadin 65 yas ve uzeri 1 01 kisi qadin cemi ehalide 1 07 kisi qadin 2001 melumatlari Korpe olum nisbeti 98 41 olum 1 000 dogan korpe 2006 texmini Ortalama heyat suresi Cemi ehali 54 78 il kisi 55 02 il qadin 54 53 il 2001 melumatlari Ortalama usaq sayi 4 74 usaq 1 qadin 2006 texmini HIV AIDS xesteliklerine yaxalanan yetkin sayi 0 01 den az 2001 melumatlari HIV AIDS xestelikleri dasiyan insan sayi 100 den az 2001 melumatlari Dinler Lama Budistleri 75 Hindistan ve Nepal Hindileri 25DinButan knyazliginda ehalinin 75 faizi ilk novbede olkenin esas xalqi bxoti qirmizipapaq lamaizme etiqad edirler Olkenin cenubunda Nepaldan ve Hindistandan gelen induizm dininin ardicillari ehalinin 25 da vardir TarixiButanin tarixi 7 ci esrde Tibetden buddizmin yayilmasi ile six baglidir Sonraki bir nece esr erzinde Butanin munbit vadileri Tibetden gelmeler terefinden meskunlasmisdir Butanda Tibet lamalari terefinden cox sayda monastirin esasi qoyulmusdur Onlardan en irileri 16 ci esre aiddir ve Tibet buddizminin bir nece qolu ile baglidir Butan dovleti 17 ci esrin evvellerinde buddizmin muxtelif cereyan ve mekteblerinin dunyevi ve dini hakimiyyet ugrunda mubarizesi gedisinde meydana gelmisdir Butanin banisi Tibet rahibi Sabdrunq Nqavant Namqyal 1594 1651 hesab olunur O Butanda dualist hakimiyyet sistemini yaratmis idarecilik uzre selahiyyetleri dunyevi deb race ve dini dharma race bascilar arasinda bolusdurmusdu Lamaizmin hakim drukpa karcupa mektebinin temsilcileri olan Butanin sonraki dini hokmdarlarina tebeeleri Sabdrunqun inkarnasiyalari kimi sitayis edirdiler Monastir qalalarin dzonqlarin bascilari xeyli derecede musteqilliklerini saxlayirdilar Tedricen Butanda hakimiyyet eyaletleri idare eden iri feodal serkerdelerin eline kecdi 1907 ci ilde onlarin en nufuzlusu Uqyen Vanqcuk 1861 1926 ilk dunyevi irsi monarx elan edildi 1933 cu ilde dharma race vezifesi qeti olaraq legv edildi Butan enenevi olaraq Tibetin siyasi tesir dairesine daxil idi ve 1910 cu iledek ondan vassal asililiginda qalirdi Avropalilar Butan haqqinda ilk melumatlari 1626 ci ilde Portuqaliya missionerlerinden aldilar 1772 ci ilde ingilisler Butanla resmi elaqeler qurdular Hindistanda mustemleke agaligi sistemini yaradan B Britaniya tedricen Butani da nezareti altina alaraq ozunun protektoratina cevirdi Hindistandaki ingilis idaresinin Butan hakimleri ile imzaladiqlari bir sira muqavileye en muhumleri 1841 1865 1910 esasen Assam ve Benqaliya ile serheddeki dag kecidleri Butandan alindi xarici siyasete rehberlik ingilislerin eline kecdi Butan hakimine ise kompensasiya kimi 1865 ci ilden her il 50 min 1910 ilden 100 min rupi hecminde maliyye yardimi verilmesine baslandi Hindistan istiqlaliyyet qazandiqdan sonra 1947 Hindistan hokumeti Butan ile Dostluq haqqinda muqavile 1949 8 avqust bagladi Muqavileye gore Butan daxili siyasetde o cumleden mudafie meselelerinde tam musteqilliyini saxlayaraq xarici siyasetde Hindistanin meslehetlerine emel etmeye raziliq verdi 1865 ci ilde zorla alinmis Devangiri mahali Butana qaytarildi Butan hakimine verilen maliyye yardimi 500 min rupiyedek artirildi 1950 ci ilden CXR in Butana erazi iddialari ireli surmesi ile elaqedar olkenin simal serhedi boyunca Hindistan qarnizonlari yerlesdirildi 1950 ci illerde Hindistan onu Butanla birlesdiren yollar cekdirdi bu da kralligin tecrid olunmasina son qoydu avropalilarin Butana gelmesine yalniz 1974 cu ilden icaze verildi Hindistanin desteyi ile kralligin numayendelik institutlarinin formalasdirilmasi prosesi basladi Kral Ciqme Dorci Vanqcukun 1929 1972 hakimiyyeti dovrunde Kral mesveretci surasi yaradildi 1953 cu ilde qismen secilen Milli meclis Sonqdu fealiyyete basladi Butanda nizami ordu yaradildi quldarliq legv edildi Thimphu olkenin daimi paytaxti oldu SES in ve Butanin merkezi rayonlarindan Hindistan serhedine yolun tikintisine baslanildi Kral islahatlari ilk novbede torpaq islahati iri torpaq sahiblerinin ve ruhanilerin bir hissesinin muqavimeti ile uzlesdi Lakin yuxaridan islahatlarin kecirilmesi kursu deyismedi 1960 ci illerin sonlarinda monastirlarin aldiqlari torpaq rentasi dovlet teminati ile evez olundu monastirlarin bir qismi baglandi rahiblerin sayi ise ixtisar edildi Yeni kral Ciqme Sinqay Vanqcuk d 1955 konstitusiyali monarxiya institutlarinin formalasdirilmasini davam etdirdi Evveller yaradilmis Nazirler surasi 1990 ci illerde Sonqdu terefinden teyin olunmaga basladi 1998 ci il qanunu Sonqduya ses coxlugu ile krali hakimiyyetden uzaqlasdirmaq huququ verdi 2002 ci ilde Butanda 21 yasina catmis butun sexsler ucun umumi secki huququ tetbiq edildi 2004 cu ilin dekabrinda Konstitusiya layihesi islenib hazirlandi 2006 ci il dekabrin 14 de Butanin dorduncu krali Ciqme Sinqay Vanqcuk oglu Ciqme Khesar Namqyalin d 1980 xeyrine taxtdan el cekdi 1988 ci ilde Butan krali hinduizm terefdarlari olan etnik nepallilarin nufuzunun zeifledilmesine yoneldilmis bir sira qanunlar qebul etdi Bu da 1990 ci ilde olkenin cenubunda Assam ve Qerbi Benqaliyanin sol quvveleri terefinden desteklenen bir qrup nepallinin basciligi ile kral eleyhine cixislara sebeb oldu Cixislar polis terefinden yatirildi Nepal azliqlarinin huquqlarinin mehdudlasdirilmasi ve 1990 ci ilden sonra nepallilarin bir qisminin Butandan kocmesi Nepal Butan munasibetlerinin keskinlesmesine getirib cixartdi Hindistan ve BMT nin istiraki ile Nepal ve Butan arasinda qacqinlarin 100 min nefer qayitmasi meselesine dair danisiqlar netice vermedi 1990 ci illerin sonlarinda Butana Hindistanin simal serq rayonlarindan separatist teskilatlarin doyusculeri soxuldular 2003 cu ilde ordu onlara qarsi muveffeqiyyetli emeliyyat kecirdi Demokratik islahatlar ugrunda cixis eden Butan konqresi partiyasi ve Butan xalq partiyasi kral terefinden legv olundu Butan konqresi oz fealiyyetini xaricde davam etdirir Hindistan ve Butan arasindaki munasibetlere ve Butanin xarici siyasetine Hindistanin siyasi emissari nezaret edir Butan 1971 ci ilde Hindistanin desteyi ile BMT ye uzv qebul olundu Az sonra Butana yardim gosterilmesi uzre BMT proqrami qebul edildi 1980 ci illerden BVF ve BYIB olkeye yardim gostermeye basladi 1973 cu ilden Butan Qosulmamaq herekatinin istirakcisidir 1990 ci illerde Butanin Nyu York ve Cenevrede BMT yaninda diplomatik missiyalari tesis edildi Nyu Dehlide Hindistan ve Cenubi Asiyanin diger dovletlerinde sefirlikleri acildi TebietiRelyef geoloji qurulus ve faydali qazintilar Butanin erazisi Serqi Himalay daglarinin cenub yamacinin cetin kecilen yuksek dagliq hissesindedir Sethi Brahmaputra hovzesi caylarinin derin dereleri ile keskin parcalanmisdir Cenub serhedi boyu dar zolaq seklinde dageteyi duzenlikler duarlar uzanir Olkenin cenub hissesini tepeli ondagliqlar merkezini Kicik Himalay daglarinin submeridional qollari hund 4840 m edek simalini ise Boyuk Himalay daglarinin qolu Kula Kanqri d 7554 m Butanin en yuksek noqtesi tutur Tektonik cehetden Butanin erazisi Kaynozoyun Alp Himalay muteherrik qursagina aiddir Demir qurgusun ve mis filizlerinin das duz mika ve mermerin kicik yataqlari melumdur Erazisinin boyuk hissesinin iqlimi rutubetli mussondur Orta temperatur qisda 15 C yayda 30 36 C illik yagintinin miqdari 2000 5000 mm dir Dagarasi derelerde iqlim mulayim rutubetlidir Qisda orta temperatur 4 C den 16 C ye dek yayda 15 26 C dir Yuksekdagliqda iqlim soyuqdur Yaginti ilde teqr 50 mm esasen qisda qar seklinde dusur Qar xetti 4600 m den kecir 677 dag buzlagi var Daxili sular Caylari Manas Sankos Vonq Cu Nqamo ve s Brahmaputra hovzesine aiddir Yuxari axinlari buzlaqlarla orta axinlari ise qar ve yagis sulari ile qidalanir Musson movsumunde dasqinlar olur Simalinda coxsayli buzlaq golleri var Torpaqlar bitki ortuyu ve heyvanlar alemi Butanin erazisinin teqriben 65 ini 3300 3800 m edek yukseklikde biten meseler tutur Butanin cenubunda yarpaginitoken hemiseyasil meseler kastanopsis sima agacabenzer qijilar bezi yerlerde yarpa ginitoken sal meseleri yayilmisdir Olkenin merkezi hissesi ucun seciyyevi olan 1800 2600 m yukseklikde hemiseyasil palid ve yarpaginitoken agac cinslerinden agcaqayin tozagaci ve s ibaret meseler daha yuksekde iyneyarpaqli meselerle Himalay sami kuknar Himalay tsuqasi agsam evez olunur Mesenin yuxari serhedi esasen rododendronlardan 50 nov den cox ve ardiclardan ibaretdir 4000 4600 m yukseklikde Alp cemenlikleridir CografiyasiMovqe Cenub Asiya qerbinde ve cenubunda Hindistan simalinda Cin serheddir Cografi movqes n i 27 30 Simal paraleli 90 30 Serq meridiani Xerite movqesi Asiya Sahesi cemi 38 394 km Quru 38 394 km Su 0 km Serhedleri cemi 1 075 km Serhed qonsulari Cin 470 km Hindistan 605 km Sahil seridi 0 km quru ile cevrili Denizleri yox quru ile cevrili Iqlimi Muxteliflik gostermekdedir Simal duzenliklerde tropik iqlim hakimdir Orta qisimdeki vadilerde qislar soyuq yazlar isti kecer Himalaylarda ise qislar sert yazlar serindir Erazi qurulusu Erazi umumiyyetle dagliqdir bir nece mehsuldar duzenlik ve agacsiz coller istirak etmekdedir Deniz seviyyesinden yuksekliyi en alcaq noqtesi Drangme Chhu 97 m en yuksek noqtesi Qula Kangri 7 553 m Tebii qaynaqlari Taxta salban alcitasi kalsium karbur hidro guc Erazi istifadesi Ekincilik ucun elverisli 2 3 daimi ekinler 0 43 diger 97 27 2005 melumatlari Sulanan erazi 400 km 2003 melumatlari Tebii felaketler Sert firtinalar yagis movsumu boyunca artmaqda olan torpaq surusmeleri IqtisadiyyatiIqtisadiyyata umumi baxis 8 Avqust 1949 cu ilde musteqillik qazanan Butanin xarici elaqelerini Hindistan icra etmekdedir Xaricden aldigi komeyin boyuk qismi de Hindistandan gelmekdedir Butan Hindistan elaqeleri hava neqliyyatinda ve yol istehsalinda girisilen isbirliyi ile daha da guclenmisdir Butan 70li illerde mubadile iqtisadiyyatini buraxib pul sistemine kecmisdir Ehalinin boyuk ekseriyyeti ekincilikle mesgul olmaqdadir Budist Budan Kralligi monarxiyani ve Budist heyat formasini qoruya bilmek ucun qapilarini texnoloji inkisaflara bagli tutmusdu GSYIH Satinalma Gucu paritesi 2 9 milyard 2003 melumatlari GSYIH real boyume 5 9 2005 melumatlari GSYIH adam basina Satinalma Gucu paritesi 1 100 2000 melumatlari GSYIH sektorlara gore ekincilik 25 8 senaye 37 9 xidmet 36 3 2004 melumatlari Inflyasiya nisbeti istehlakci qiymetlerinde 7 2005 melumatlari Sektorlara gore isgucu dagilimi ekincilik 93 xidmet 5 senaye ve ticaret 2 Budce gelirler 346 6 milyon Senaye sement mesebeyilik mehsullari meyvesel qidalar spirtli icki icecek kalsium karbur Issizlik nisbeti 9 3 1996 melumatlari Elektrik istehsali 2 05 milyard kWh 2004 Elektrik istehsali ucun qaynaqlar Cins yanacaqlar 0 05 hidro 99 95 nuve 0 diger 0 2004 Elektrik istehlaki 526 5 milyon kWh 2004 Elektrik ixracati 1 4 milyard kWh 2004 Elektrik idxalati 20 milyon kWh 2004 Ekincilik mehsullari duyu misir sitrus meyveleri hububat sud mehsullari yumurta Ixracat 154 milyon 2000 melumatlari Ixracat mehsullari alcitasi taxta salban el senetleri mehsullari sement meyve elektrik Hindistana qiymetli daslar edviyyatlar Ixracat ortaqlari Yaponiya 32 3 Almaniya 13 2 Fransa 13 1 Cenubi Koreya 7 6 ABS 7 5 Tayland 5 6 Italiya 5 2005 Idxalat 269 milyon 2000 melumatlari Idxalat mehsullari Yanacaq ve yaglama maddeleri hububat masin ve ehtiyatlari vasiteler parcalar duyu Idxalat ortaqlari Hong Kong 66 6 Meksika 20 2 Fransa 3 8 2005 Xarici borc meblegi 593 milyon 2004 Pul vahidi Butan nqultrumu BTN Hindistan rupisi INR Pul vahidi kodu BTN INR Maliyye il 1 Iyul 30 IyunNeqliyyatDemiryollari 0 km Quru yollari cemi 8 050 km Asfalt 4 991 km Asfalt olmayan 3 059 km 2003 Kanallar yox Limanlari yox Aeroportlar 2 2006 melumatlari Istinadlarhttp chartsbin com view edr Administrative Divisions of Countries Statoids Districts of Bhutan 2022 04 07 tarixinde Istifade tarixi 2009 06 22 Butan ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Hemcinin bax