Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Zaman fəlsəfədə baş verən hadisələrin ardıcıllığının insan tərəfindən dərk edilməsidir. Bu dəyişikliklər "zamanın istiqamətini" əsaslandırırlar. Zamanın mövcudluğunu Platon, Aristotel, Avqust, Leybnits, Kant kimi dahi filosoflar müxtəlif şəkildə təsvir etmişlər.
Gündəlik həyatdan məlumdur ki, zaman dərk oluna bilməyən obyektlərdən asılı olmayaraq da mövcuddur. Buna görə də, zamanın təsvirində həmişə belə bir sual ortaya çıxırdı ki, zaman insanların düşüncəsində xüsusi baxış formalaşdıqdan sonra mövcud olmuş, ya da ondan asılı olmayaraq obyektiv, bərabərformalı və mütləq mövcuddur. Bu sualın cavabı əsrlər boyu fəlsəfənin, teologiyanın və mistikanın əsas mövzusu olmuşdur. Son zamanlarda fizika, astronomiya, neurologiya, xronopsixologiya və başqa elm sahələri də zamanın tədqiqində öz töhfələrini vermişlər.
Zamanın mövcudluğu öz-özlüyündə problem yaradır, çünki, mövcudluq anlayışının vaxtla əlaqələndirilməsi çətindir. İnsan beynində aparılan son tədqiqatlar, molekulyar biologiya və psixologiya göstərmişdir ki, insanda dərketmə, düşünmə, yadasalma, vaxt hissi və şüur bir-biri ilə o dərəcədə sıx bağlıdır ki, onlar adi halda bir-birindən ayrıla bilməzlər. Zaman, düşüncə və insan şüuru birlikdə fəaliyyət göstərirlər. Obyektiv zamanın təsviri belə olan halda yaddaşa, təhlükəsizliyə və ardıcıllığa əsaslanan bir identifikasiyaya gətirilir. Bu baxış keçmişdə Kant və orta şərq alimlərinin tərəfindən uzun müddət öyrədilmişdir.
Məqalənin bu bölməsinin şübhə doğurur. Tərəf tutmaq və ya pisləmək məqsədi daşıyan və doğruluğu sübut edilməyən fikirlər olduğu iddia edilir. Xahiş olunur bu məsələ ilə əlaqədar iştirak edəsiniz. |
Bütün hadisələr bizə müəyyən sıra ilə göstərildiyi üçün zamanın həmişə irəli doğru axdığını düşünürük. Məsələn, bir xizəkçi həmişə dağdan aşağı doğru sürüşür, yuxarı doğru sürüşmür və ya su damlası su yığınından yuxarı doğru qalxmır, həmişə aşağı doğru düşür. Bu vəziyyətdə xizəkçinin yuxarıdakı vəziyyəti keçmiş, aşağıya çatdığı vəziyyəti isə gələcəkdir. Halbuki əgər yaddaşımızdakı məlumatlar, bir filmin əvvələ yığılması kimi tərsinə doğru göstərilsə, bizim üçün gələcək, yəni aşağıdakı vəziyyəti keçmiş, yuxarıdakı vəziyyəti isə gələcək olar.
Beynimiz müəyyən sıralama üsuluna görə işlədiyi üçün dünyamız hal-hazırda yuxarıda izah edildiyi kimi işləmir və biz də zamanın həmişə irəli axdığını düşünürük. Halbuki bu, beynimizdə verilən qərardır və bu səbəbdən tamamilə nisbidir. Əgər yaddaşımızdakı məlumatlar geriyə doğru oynadılan filmlərdəki kimi düzülsə, zamanın axışı da bizim üçün geriyə doğru oynadılan filmlərdəki kimi olacaq. Belə vəziyyətdə, keçmişi gələcək, gələcəyi də keçmiş hesab etməyə başlayar, həyatı da hazırkı nizamdan fərqli şəkildə yaşayarıq.
Gerçəkdə isə zamanın necə axdığını, ya da axıb axmadığını əsla bilmirik. Bu da zamanın mütləq gerçək olmadığını, yalnız qavrayış forması olduğunu göstərir.
Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsinə görə, "zaman mütləq deyil, onu ölçdüyümüz hadisələr silsiləsindən müstəqil varlığı yoxdur."
Yuxularımız, zamanın nisbiliyinin başa düşülməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Biz yuxumuzda günlərlə davam etdiyini düşündüyümüz hadisələr yaşadığımız halda, əslində yalnız bir neçə dəqiqə, hətta bir neçə saniyə davam edən yuxu görürük.
Fərqli şərtlərdə, insanların eyni zaman bölümünü, daha uzun və ya daha qısa hiss etmələri də bunun bir nümunəsidir. Məsələn, əməliyyatdakı qardaşının çıxmasını gözləyən insan üçün, bir saat bir neçə saat keçmiş kimi uzun gələ bilər. Ancaq eyni insan çox zövq aldığı bir iş görərkən, bir saatın necə keçdiyindən heç xəbəri olmaya bilər.
Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsinin elmi şəkildə ortaya qoyduğu gerçək belədir: Zamanın sürəti, bir cismin sürətinə və cazibə mərkəzinə olan uzaqlığına görə dəyişir. Sürət artdıqca zaman qısalır, sıxılır; daha ağır, daha yavaş işləyərək sanki "dayanma" nöqtəsinə yaxınlaşır.
Bunu Eynşteynin bir nümunəsi ilə açıqlayaq. Bu nümunəyə görə əkiz qardaşlardan biri Dünyada qalıb digəri işıq sürətinə yaxın sürətdə kosmosa səyahətə çıxarsa, kosmosa gedən insan, geri qayıtdığında əkiz qardaşını özündən daha yaşlı görəcək. Bunun səbəbi kosmosda səyahət edən qardaş üçün zamanın daha yavaş keçməsidir. Eyni nümunə, işıq sürətinin yüzdə doxsan doqquzuna yaxın sürətlə hərəkət edən raketlə, kosmosda səfər edən ata və Dünyada qalan oğlu üçün də düşünülə bilər. Eynşteynə görə "Əgər atanın yaşı 27, oğulunun yaşı 3 olsa, 30 dünya ili sonra ata dünyaya qayıtdığında oğul 33 yaşında, ata isə 30 yaşında olacaq." (Paul Strathern, Einstein və Nisbilik Nəzəriyyəsi, 1997, s. 57)
Zamanın nisbi olması, saatın yavaşlaması və ya sürətlənməsi demək deyil; bütün maddi sistemin atom altı səviyyəsindəki zərrəciklərə qədər fərqli sürətlərdə fəaliyyət göstərməsi mənasına gəlir. Zamanın qısaldığı mühitdə insan bədənindəki ürək döyüntüləri, hüceyrələrin bölünməsi, beyinin fəaliyyəti daha ağır işləyir. Bu halda insan zamanın yavaşlamasını heç fərq etmədən gündəlik həyatını davam etdirir.
Zamanın mütləq gerçək deyil, nisbi qavrayış olduğu müasir elmin gəldiyi son nəticələrdəndir. Elmin 20-ci əsrdə kəşf etdiyi və dərin riyazi xarakter daşıyan bu gerçəyin təbii ki, elmi deyil, hissi mənada Quranda izləri var. Oxşar, amma elmi səviyyədə fikirlər orta əsrlər islam filosoflarının əsərlərində inkişaf etdirilmişdir.
Bəzi ayələrdə zamanın insanların sandıqlarından çox daha qısa olduğu belə bildirilir. Dedi ki: "İl sayı olaraq yer üzündə nə qədər qaldınız?" Dedilər ki: "Bir gün ya da bir gündən az qaldıq, sayanlara soruş." Dedi ki: "Yalnız az (bir zaman) qaldınız, həqiqətən bir bilsəydiniz." (Muminun Surəsi, 112-114)
Quranda başqa ayələrdə isə fərqli ölçülərdə zamanın daha fərqli sürətlə keçdiyi xəbər verilir. Məsələn Allah qatındakı bir günün insanların min ilinə bərabər olduğu ifadə edilir. (Həcc Surəsi, 47) Bu mövzu ilə əlaqədar digər ayələr belədir:
Mələklər və ruh (Cəbrail) Onun dərgahına (dünya ilə müqayisədə) müddəti əlli min il olan bir gündə qalxarlar. (Məaric Surəsi, 4)
O, göydən yerə qədər olan bütün işləri idarə edir. Sonra (həmin işlər) sizin saydığınızın (dünya ilinin) min ilinə bərabər olan bir gündə ona doğru yüksələr. (Səcdə Surəsi, 5)
"Keçmiş" anlayışı yaddaşımızdakı məlumatlara görə formalaşır
Bizə verilən təlqinə görə, keçmiş, bu an və gələcək kimi hissələrə ayrılmış zaman dilimlərini yaşadığımızı zənn edirik. Halbuki, "keçmiş" anlayışına sahib olmağımızın yeganə səbəbi yaddaşımıza bəzi hadisələrin verilməsidir. Gələcəklə əlaqədar hadisələr isə yaddaşımızda yoxdur. Buna görə də biz hələ xəbərdar olmadığımız bu hadisələri "yaşanacaq", "gələcəkdə meydana gələcək" hadisələr kimi qəbul edirik. Halbuki keçmiş bizim üçün yaşanmış, təcrübə edilmiş, görülmüş hadisələr oduğu qədər gələcək də eyni şəkildə yaşanmışdır. Ancaq bu hadisələr bizim yaddaşımıza verilmədiyi üçün bunları bilmirik.
Dini baxış
Bəzi insanlar, "necə olsa qədərimdə nə varsa o olacaq, o zaman mənim heç bir şey etməyimə ehtiyac yoxdur" deyərək yanlış qədər anlayışı qəbul edirlər. Yaşadıqlarımızın qədərimizdə müəyyən olduğu həqiqətdir. Biz daha o hadisəni yaşamadan əvvəl o hadisə Allah qatında yaşanmışdır və məlumatı da bütün təfərrüatı ilə Allah qatındakı Lövhü Məhfuz adlı kitabda yazılıdır. Ancaq, Allah hər insana sanki hadisələri dəyişdirməyə, öz qərar və seçiminə görə hərəkət etməyə imkanı varmış kimi bir hiss verir. Məsələn insan, su içmək istədiyində bunun üçün "qədərimdə varsa içərəm" deyərək oturub gözləməz. Bunun üçün qalxar, stəkanı götürər və suyu içər. Həqiqətən də qədərində təsbit edilmiş stəkanda, təsbit edilmiş miqdarda su içər. Ancaq, bunları edərkən öz iradəsi və istəyi ilə etdiyinə dair hiss duyar. Və həyatı boyunca bu hissi hər etdiyi işdə yaşayar. Bir xəstəliyi olduğunu öyrənən təslimiyyətli insan, bunun qədərində olduğunu bildiyi üçün hədsiz təvəkküllü davranar. "Allah bunu qədərimdə yaratdığına görə, mütləq böyük bir xeyr var" deyə düşünər. Amma "hər nə olsa qədərimdə sağalmaq varsa sağalaram" deyərək tədbir görmədən gözləməz. Əksinə, ola biləcək bütün tədbirləri görər. Həkimə gedər, qidalanmağına diqqət yetirər, dərman qəbul edər. Ancaq getdiyi həkimin, həkimin tətbiq etdiyi müalicənin, dərmanların, bunların öz üzərində nə qədər təsirli olacağının, sağalıb sağalmayacağının, qısası hər incəliyin qədərində olduğunu unutmaz. Quranda, insanların yaşadıqları hər şeyin əvvəlcədən bir kitabda yazılı olduğu belə bildirilir:
Yer üzündə baş verən və sizin öz başınıza gələn elə bir müsibət yoxdur ki, Biz onu yaratmamışdan əvvəl o, bir kitabda (lövhi-məhfuzda) yazılmamış olsun. Bu, Allah üçün çox asandır! Bu sizin əlinizdən çıxana kədərlənməməyiniz və sizə də verilənə sevinib qürrələnməməyiniz üçündür. Allah özünü bəyənən, (özü ilə) fəxr edən heç bir kəsi sevməz! (Hədid Surəsi, 22-23)
Buna görə də qədərə iman edən bir insan başına gələn heç bir hadisədən ötəri kədərlənməz, ümidsizliyə qapılmaz. Əksinə çox təvəkküllü, təslimiyyətli davranar və daim rahat olar. İnsanın qarşılaşdığı çətinliklər də, əldə etdiyi müvəffəqiyyət və zənginliklər də, dini baxımdan, Allahın təqdiri nəticəsində baş verir.
"Heç şübhəsiz, Biz hər şeyi qədər ilə yaratdıq." (Qəmər Surəsi, 49). Yalnız insanların deyil, bütün canlıların, əşyanın, Günəşin, Ayın, dağların, ağacların, hər varlığın Allah qatında təyin olunmuş bir qədəri vardır. Qədəri inkar edən insan da qədərində "qədəri inkar etmək" olduğu üçün inkarçıdır.
"Bu qəm qüssədən sonra Allah sizə rahatlıq üçün xəfif bir uyğu göndərdi. O sizin bir qisminizi bürüdü. O biri qisminiz isə ancaq öz canlarının harayına qalaraq: "Bu işdə bizim üçün bir şey (xeyir) varmı?" - deyə Allaha qarşı haqsız yerə, cahiliyyətə xas olan düşüncələrə qapıldılar. Onlara de: "Əlbəttə, bütün işlər Allaha məxsusdur (Allahın əlindədir)". Onlar sənə açıb bildirmədikləri şeyləri öz ürəklərində gizlədərək: "Əgər bu işdə bizim üçün bir şey (bir qələbə) olsaydı, elə buradaca öldürülməzdik", - deyirlər. De: "Əgər siz evlərinizdə olsaydınız belə, alınlarına ölüm yazılmış kəslər yenə çıxıb əbədi yatacaqları (öləcəkləri) yerlərə gedərdilər ki, Allah (bununla) sizin ürəklərinizdə olanları (səmimiyyət və ikiüzlülüyü) yoxlayıb aşkara çıxartsın və qəlblərinizdə olanları (niyyətlərinizi) təmizləsin. Allah ürəklərdə olanları biləndir!" (Ali-İmran Surəsi, 154)
Ayədə də görüldüyü kimi, bir insan ölməmək üçün xeyr və ibadət olan bir işdən qaçsa belə əgər ölüm yazılmışsa onsuzda öləcək. Hətta, ölümdən qaçmaq üçün istifadə etdiyi yollar və üsullar da qədərində müəyyəndir və hər insan qədərindəki hadisəni yaşayacaq. Allah, bu ayədə də insanlara qədərlərində yaratdığı hadisələrin məqsədinin onları sınamaq və onların ürəklərini təmizləmək olduğunu ifadə edir.
Qəmər Surəsinin aşağıdakı ayələrində isə insanın hər etdiyinin sətir-sətir yazılı olduğu bildirilir, cənnət xalqının yaşadıqları isə yaşanmış hadisələr olaraq izah edilir. Daha əvvəl də ifadə edildiyi kimi, cənnətdəki gerçək həyat bizim üçün gələcəkdir. Ancaq, cənnətdə olanların həyatları, söhbətləri, ziyafətləri bu anda Allahın hifzində var. Biz doğulmadan əvvəl də bütün insanlığın dünyadakı və axirətdəki gələcəyi Allah qatında bir an içində yaşanmışdır və Allahın hifzində mühafizə edilir:
Onların etdiyi hər şey (əməllərinin yazıldığı) dəftərlərdədir!
Kiçik, böyük hər şey sətir sətir (yazılı)dır.
Şübhəsiz ki, müttəqilər (axirətdə) cənnət bağlarında və çaylar kənarındadırlar.
(Heç bir yersiz söhbətə və günaha təhrik olunmayan) haqq məclisində, qadir hökmdarın (Allahın) hüzurundadırlar. (Qəmər Surəsi, 52-55)
Qeyd: bu və bundan sonrakı ayələr Qurani-Kərimin ərəbcə orijinalındakı zaman formasındadır. Burada Ali Bulaçın Qurani Kərimin Türkcə Məalından istifadə edilmişdir.
Allah qatında zamanın tək bir an olduğunu, Allah üçün keçmiş və gələcəyin olmadığını Quranda istifadə edilən üslubdan da anlaşılır. Görüldüyü kimi bizim üçün gələcək zamanda olacaq bəzi hadisələr, Quranda çoxdan olub bitmiş hadisələr kimi izah edilir. Çünki Allah keçmişi də gələcəyi də, bir an olaraq zatən yaratmışdır. Bu səbəblə gələcəkdə olacağı izah edilən bir hadisə onsuz da olub bitmişdir. Amma biz görmədiyimiz üçün onu gələcək zənn edirik. Məsələn, axirətdə insanların verəcəkləri hesabatın bildirildiyi ayələr, çoxdan olub bitmiş hadisə kimi izah edilir:
Sur üfürüldü, Allahın göylərdə və yerdə olan istədiyi kimsələrdən başqa, dərhal hamı yıxılıb öldü. Sonra bir daha ona üfürüldü, artıq onlar ayağa qalxmış vəziyyətdə müşahidə edirlər.
Yer öz Rəbbinin nuru ilə işıqlandı, kitab qoyuldu, peyğəmbərlər və şahidlər gətirildi, onlar arasında ədalətlə hökm verildi...
Kafirlər dəstə-dəstə Cəhənnəmə sürükləndilər...
Rəbbindən qorxanlar da dəstə-dəstə Cənnətə sövq edildilər...
(Zumər Surəsi, 68-73)
Yuxarıdakı ayələrdə, ölümümüzdən sonra yaşanacaq hadisələr, yaşanmış və bitmiş hadisələr kimi izah edilir. Çünki Allah, bizim tabe olduğumuz nisbi zaman ölçüsünə tabe deyil. Allah bütün hadisələri zamansızlıqla təqdir etmiş, insanlar bunları etmiş, bütün bu hadisələr yaşanmış və nəticələnmişdir. Kiçik böyük hər cür hadisənin, Allahın məlumatı daxilində həyata keçdiyi və bir kitabda yazıldığı ayədə xəbər verilir:
Sən nə iş görsən, Qurandan nə oxusan, nə iş görsəniz, onlara daldığınız (onları etdiyiniz) zaman Biz sizə şahid olarıq. Yerdə və göydə zərrə qədər bir şey sənin Rəbbindən gizli qalmaz. Ondan daha böyük, daha kiçik elə bir şey də yoxdur ki, açıq-aydın kitabda (lövhi-məhfuzda) olmasın! (Yunus Surəsi, 61)
Mənbə və istinadlar
- Elmi ədəbiyyatdan yox, dini ədəbiyyatdan istifadə edilib
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Zaman felsefede bas veren hadiselerin ardicilliginin insan terefinden derk edilmesidir Bu deyisiklikler zamanin istiqametini esaslandirirlar Zamanin movcudlugunu Platon Aristotel Avqust Leybnits Kant kimi dahi filosoflar muxtelif sekilde tesvir etmisler Tisian Zamanin alleqoriyasi Kecmisin cagdasin ve geleceyin munasibetlerinin alleqorik tesviri Burada kecmis sola gelecek saga cagdas yasli kisi duz baxir Gundelik heyatdan melumdur ki zaman derk oluna bilmeyen obyektlerden asili olmayaraq da movcuddur Buna gore de zamanin tesvirinde hemise bele bir sual ortaya cixirdi ki zaman insanlarin dusuncesinde xususi baxis formalasdiqdan sonra movcud olmus ya da ondan asili olmayaraq obyektiv beraberformali ve mutleq movcuddur Bu sualin cavabi esrler boyu felsefenin teologiyanin ve mistikanin esas movzusu olmusdur Son zamanlarda fizika astronomiya neurologiya xronopsixologiya ve basqa elm saheleri de zamanin tedqiqinde oz tohfelerini vermisler Zamanin movcudlugu oz ozluyunde problem yaradir cunki movcudluq anlayisinin vaxtla elaqelendirilmesi cetindir Insan beyninde aparilan son tedqiqatlar molekulyar biologiya ve psixologiya gostermisdir ki insanda derketme dusunme yadasalma vaxt hissi ve suur bir biri ile o derecede six baglidir ki onlar adi halda bir birinden ayrila bilmezler Zaman dusunce ve insan suuru birlikde fealiyyet gosterirler Obyektiv zamanin tesviri bele olan halda yaddasa tehlukesizliye ve ardicilliga esaslanan bir identifikasiyaya getirilir Bu baxis kecmisde Kant ve orta serq alimlerinin terefinden uzun muddet oyredilmisdir Meqalenin bu bolmesinin neytralligi subhe dogurur Teref tutmaq ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirler oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar muzakirelerde istirak edesiniz Butun hadiseler bize mueyyen sira ile gosterildiyi ucun zamanin hemise ireli dogru axdigini dusunuruk Meselen bir xizekci hemise dagdan asagi dogru surusur yuxari dogru surusmur ve ya su damlasi su yiginindan yuxari dogru qalxmir hemise asagi dogru dusur Bu veziyyetde xizekcinin yuxaridaki veziyyeti kecmis asagiya catdigi veziyyeti ise gelecekdir Halbuki eger yaddasimizdaki melumatlar bir filmin evvele yigilmasi kimi tersine dogru gosterilse bizim ucun gelecek yeni asagidaki veziyyeti kecmis yuxaridaki veziyyeti ise gelecek olar Beynimiz mueyyen siralama usuluna gore islediyi ucun dunyamiz hal hazirda yuxarida izah edildiyi kimi islemir ve biz de zamanin hemise ireli axdigini dusunuruk Halbuki bu beynimizde verilen qerardir ve bu sebebden tamamile nisbidir Eger yaddasimizdaki melumatlar geriye dogru oynadilan filmlerdeki kimi duzulse zamanin axisi da bizim ucun geriye dogru oynadilan filmlerdeki kimi olacaq Bele veziyyetde kecmisi gelecek geleceyi de kecmis hesab etmeye baslayar heyati da hazirki nizamdan ferqli sekilde yasayariq Gercekde ise zamanin nece axdigini ya da axib axmadigini esla bilmirik Bu da zamanin mutleq gercek olmadigini yalniz qavrayis formasi oldugunu gosterir Umumi Nisbilik Nezeriyyesine gore zaman mutleq deyil onu olcduyumuz hadiseler silsilesinden musteqil varligi yoxdur Yuxularimiz zamanin nisbiliyinin basa dusulmesi baximindan olduqca ehemiyyetlidir Biz yuxumuzda gunlerle davam etdiyini dusunduyumuz hadiseler yasadigimiz halda eslinde yalniz bir nece deqiqe hetta bir nece saniye davam eden yuxu goruruk Ferqli sertlerde insanlarin eyni zaman bolumunu daha uzun ve ya daha qisa hiss etmeleri de bunun bir numunesidir Meselen emeliyyatdaki qardasinin cixmasini gozleyen insan ucun bir saat bir nece saat kecmis kimi uzun gele biler Ancaq eyni insan cox zovq aldigi bir is gorerken bir saatin nece kecdiyinden hec xeberi olmaya biler Umumi Nisbilik Nezeriyyesinin elmi sekilde ortaya qoydugu gercek beledir Zamanin sureti bir cismin suretine ve cazibe merkezine olan uzaqligina gore deyisir Suret artdiqca zaman qisalir sixilir daha agir daha yavas isleyerek sanki dayanma noqtesine yaxinlasir Bunu Eynsteynin bir numunesi ile aciqlayaq Bu numuneye gore ekiz qardaslardan biri Dunyada qalib digeri isiq suretine yaxin suretde kosmosa seyahete cixarsa kosmosa geden insan geri qayitdiginda ekiz qardasini ozunden daha yasli gorecek Bunun sebebi kosmosda seyahet eden qardas ucun zamanin daha yavas kecmesidir Eyni numune isiq suretinin yuzde doxsan doqquzuna yaxin suretle hereket eden raketle kosmosda sefer eden ata ve Dunyada qalan oglu ucun de dusunule biler Eynsteyne gore Eger atanin yasi 27 ogulunun yasi 3 olsa 30 dunya ili sonra ata dunyaya qayitdiginda ogul 33 yasinda ata ise 30 yasinda olacaq Paul Strathern Einstein ve Nisbilik Nezeriyyesi 1997 s 57 Zamanin nisbi olmasi saatin yavaslamasi ve ya suretlenmesi demek deyil butun maddi sistemin atom alti seviyyesindeki zerreciklere qeder ferqli suretlerde fealiyyet gostermesi menasina gelir Zamanin qisaldigi muhitde insan bedenindeki urek doyuntuleri huceyrelerin bolunmesi beyinin fealiyyeti daha agir isleyir Bu halda insan zamanin yavaslamasini hec ferq etmeden gundelik heyatini davam etdirir Zamanin mutleq gercek deyil nisbi qavrayis oldugu muasir elmin geldiyi son neticelerdendir Elmin 20 ci esrde kesf etdiyi ve derin riyazi xarakter dasiyan bu gerceyin tebii ki elmi deyil hissi menada Quranda izleri var Oxsar amma elmi seviyyede fikirler orta esrler islam filosoflarinin eserlerinde inkisaf etdirilmisdir Bezi ayelerde zamanin insanlarin sandiqlarindan cox daha qisa oldugu bele bildirilir Dedi ki Il sayi olaraq yer uzunde ne qeder qaldiniz Dediler ki Bir gun ya da bir gunden az qaldiq sayanlara sorus Dedi ki Yalniz az bir zaman qaldiniz heqiqeten bir bilseydiniz Muminun Suresi 112 114 Quranda basqa ayelerde ise ferqli olculerde zamanin daha ferqli suretle kecdiyi xeber verilir Meselen Allah qatindaki bir gunun insanlarin min iline beraber oldugu ifade edilir Hecc Suresi 47 Bu movzu ile elaqedar diger ayeler beledir Melekler ve ruh Cebrail Onun dergahina dunya ile muqayisede muddeti elli min il olan bir gunde qalxarlar Mearic Suresi 4 O goyden yere qeder olan butun isleri idare edir Sonra hemin isler sizin saydiginizin dunya ilinin min iline beraber olan bir gunde ona dogru yukseler Secde Suresi 5 Kecmis anlayisi yaddasimizdaki melumatlara gore formalasirBize verilen telqine gore kecmis bu an ve gelecek kimi hisselere ayrilmis zaman dilimlerini yasadigimizi zenn edirik Halbuki kecmis anlayisina sahib olmagimizin yegane sebebi yaddasimiza bezi hadiselerin verilmesidir Gelecekle elaqedar hadiseler ise yaddasimizda yoxdur Buna gore de biz hele xeberdar olmadigimiz bu hadiseleri yasanacaq gelecekde meydana gelecek hadiseler kimi qebul edirik Halbuki kecmis bizim ucun yasanmis tecrube edilmis gorulmus hadiseler odugu qeder gelecek de eyni sekilde yasanmisdir Ancaq bu hadiseler bizim yaddasimiza verilmediyi ucun bunlari bilmirik Dini baxisBezi insanlar nece olsa qederimde ne varsa o olacaq o zaman menim hec bir sey etmeyime ehtiyac yoxdur deyerek yanlis qeder anlayisi qebul edirler Yasadiqlarimizin qederimizde mueyyen oldugu heqiqetdir Biz daha o hadiseni yasamadan evvel o hadise Allah qatinda yasanmisdir ve melumati da butun teferruati ile Allah qatindaki Lovhu Mehfuz adli kitabda yazilidir Ancaq Allah her insana sanki hadiseleri deyisdirmeye oz qerar ve secimine gore hereket etmeye imkani varmis kimi bir hiss verir Meselen insan su icmek istediyinde bunun ucun qederimde varsa icerem deyerek oturub gozlemez Bunun ucun qalxar stekani goturer ve suyu icer Heqiqeten de qederinde tesbit edilmis stekanda tesbit edilmis miqdarda su icer Ancaq bunlari ederken oz iradesi ve isteyi ile etdiyine dair hiss duyar Ve heyati boyunca bu hissi her etdiyi isde yasayar Bir xesteliyi oldugunu oyrenen teslimiyyetli insan bunun qederinde oldugunu bildiyi ucun hedsiz tevekkullu davranar Allah bunu qederimde yaratdigina gore mutleq boyuk bir xeyr var deye dusuner Amma her ne olsa qederimde sagalmaq varsa sagalaram deyerek tedbir gormeden gozlemez Eksine ola bilecek butun tedbirleri gorer Hekime geder qidalanmagina diqqet yetirer derman qebul eder Ancaq getdiyi hekimin hekimin tetbiq etdiyi mualicenin dermanlarin bunlarin oz uzerinde ne qeder tesirli olacaginin sagalib sagalmayacaginin qisasi her inceliyin qederinde oldugunu unutmaz Quranda insanlarin yasadiqlari her seyin evvelceden bir kitabda yazili oldugu bele bildirilir Yer uzunde bas veren ve sizin oz basiniza gelen ele bir musibet yoxdur ki Biz onu yaratmamisdan evvel o bir kitabda lovhi mehfuzda yazilmamis olsun Bu Allah ucun cox asandir Bu sizin elinizden cixana kederlenmemeyiniz ve size de verilene sevinib qurrelenmemeyiniz ucundur Allah ozunu beyenen ozu ile fexr eden hec bir kesi sevmez Hedid Suresi 22 23 Buna gore de qedere iman eden bir insan basina gelen hec bir hadiseden oteri kederlenmez umidsizliye qapilmaz Eksine cox tevekkullu teslimiyyetli davranar ve daim rahat olar Insanin qarsilasdigi cetinlikler de elde etdiyi muveffeqiyyet ve zenginlikler de dini baximdan Allahin teqdiri neticesinde bas verir Hec subhesiz Biz her seyi qeder ile yaratdiq Qemer Suresi 49 Yalniz insanlarin deyil butun canlilarin esyanin Gunesin Ayin daglarin agaclarin her varligin Allah qatinda teyin olunmus bir qederi vardir Qederi inkar eden insan da qederinde qederi inkar etmek oldugu ucun inkarcidir Bu qem qusseden sonra Allah size rahatliq ucun xefif bir uygu gonderdi O sizin bir qisminizi burudu O biri qisminiz ise ancaq oz canlarinin harayina qalaraq Bu isde bizim ucun bir sey xeyir varmi deye Allaha qarsi haqsiz yere cahiliyyete xas olan dusuncelere qapildilar Onlara de Elbette butun isler Allaha mexsusdur Allahin elindedir Onlar sene acib bildirmedikleri seyleri oz ureklerinde gizlederek Eger bu isde bizim ucun bir sey bir qelebe olsaydi ele buradaca oldurulmezdik deyirler De Eger siz evlerinizde olsaydiniz bele alinlarina olum yazilmis kesler yene cixib ebedi yatacaqlari olecekleri yerlere gederdiler ki Allah bununla sizin ureklerinizde olanlari semimiyyet ve ikiuzluluyu yoxlayib askara cixartsin ve qelblerinizde olanlari niyyetlerinizi temizlesin Allah ureklerde olanlari bilendir Ali Imran Suresi 154 Ayede de gorulduyu kimi bir insan olmemek ucun xeyr ve ibadet olan bir isden qacsa bele eger olum yazilmissa onsuzda olecek Hetta olumden qacmaq ucun istifade etdiyi yollar ve usullar da qederinde mueyyendir ve her insan qederindeki hadiseni yasayacaq Allah bu ayede de insanlara qederlerinde yaratdigi hadiselerin meqsedinin onlari sinamaq ve onlarin ureklerini temizlemek oldugunu ifade edir Qemer Suresinin asagidaki ayelerinde ise insanin her etdiyinin setir setir yazili oldugu bildirilir cennet xalqinin yasadiqlari ise yasanmis hadiseler olaraq izah edilir Daha evvel de ifade edildiyi kimi cennetdeki gercek heyat bizim ucun gelecekdir Ancaq cennetde olanlarin heyatlari sohbetleri ziyafetleri bu anda Allahin hifzinde var Biz dogulmadan evvel de butun insanligin dunyadaki ve axiretdeki geleceyi Allah qatinda bir an icinde yasanmisdir ve Allahin hifzinde muhafize edilir Onlarin etdiyi her sey emellerinin yazildigi defterlerdedir Kicik boyuk her sey setir setir yazili dir Subhesiz ki mutteqiler axiretde cennet baglarinda ve caylar kenarindadirlar Hec bir yersiz sohbete ve gunaha tehrik olunmayan haqq meclisinde qadir hokmdarin Allahin huzurundadirlar Qemer Suresi 52 55 Qeyd bu ve bundan sonraki ayeler Qurani Kerimin erebce orijinalindaki zaman formasindadir Burada Ali Bulacin Qurani Kerimin Turkce Mealindan istifade edilmisdir Allah qatinda zamanin tek bir an oldugunu Allah ucun kecmis ve geleceyin olmadigini Quranda istifade edilen uslubdan da anlasilir Gorulduyu kimi bizim ucun gelecek zamanda olacaq bezi hadiseler Quranda coxdan olub bitmis hadiseler kimi izah edilir Cunki Allah kecmisi de geleceyi de bir an olaraq zaten yaratmisdir Bu sebeble gelecekde olacagi izah edilen bir hadise onsuz da olub bitmisdir Amma biz gormediyimiz ucun onu gelecek zenn edirik Meselen axiretde insanlarin verecekleri hesabatin bildirildiyi ayeler coxdan olub bitmis hadise kimi izah edilir Sur ufuruldu Allahin goylerde ve yerde olan istediyi kimselerden basqa derhal hami yixilib oldu Sonra bir daha ona ufuruldu artiq onlar ayaga qalxmis veziyyetde musahide edirler Yer oz Rebbinin nuru ile isiqlandi kitab qoyuldu peygemberler ve sahidler getirildi onlar arasinda edaletle hokm verildi Kafirler deste deste Cehenneme suruklendiler Rebbinden qorxanlar da deste deste Cennete sovq edildiler Zumer Suresi 68 73 Yuxaridaki ayelerde olumumuzden sonra yasanacaq hadiseler yasanmis ve bitmis hadiseler kimi izah edilir Cunki Allah bizim tabe oldugumuz nisbi zaman olcusune tabe deyil Allah butun hadiseleri zamansizliqla teqdir etmis insanlar bunlari etmis butun bu hadiseler yasanmis ve neticelenmisdir Kicik boyuk her cur hadisenin Allahin melumati daxilinde heyata kecdiyi ve bir kitabda yazildigi ayede xeber verilir Sen ne is gorsen Qurandan ne oxusan ne is gorseniz onlara daldiginiz onlari etdiyiniz zaman Biz size sahid olariq Yerde ve goyde zerre qeder bir sey senin Rebbinden gizli qalmaz Ondan daha boyuk daha kicik ele bir sey de yoxdur ki aciq aydin kitabda lovhi mehfuzda olmasin Yunus Suresi 61 Menbe ve istinadlarElmi edebiyyatdan yox dini edebiyyatdan istifade edilib