Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Zəlzələnin proqnozlaşdırılması- zəlzələnin proqnozu onun yerinin, intensivliyinin və zamanının öncədən xəbər verilməsidir.
Haqqında
Zəlzələ olacağını əvvəlcədən söyləmək qədim zamanlardan insanları maraqlandırsa da bu məsələ hələ də özünün elmi həllini tapmamışdır. Zəlzələ ocağı ətrafında kifayət qədər fiziki, kimyəvi, bioloji, metroloji və s. dəyişikliklər haqqında kifayət qədər məlumatlar olmasına baxmayaraq bu elmi nəticələr sintez olunaraq mükəmməl zəlzələ ocağı modeli yaradılmamışdır. Bu səbəbdən də zəlzələnin nə zaman, harada, hansı güclə baş verəcəyini hələlik dəqiqliklə söyləmək mümkün deyil. Zəlzələ proqnozu ehtimal xarakterli olub bir çox amillərdən asılıdır:
- Ərazinin geoloji-geofiziki şəraitinin ətraflı öyrənilməsi
- Seysmik hadisələrin uzunmüddətli statistikası
- Yer qabığının (və ya litosferin) uzun müddətli çox parametrli sıx monitorinqi
- Müxtəlif geofiziki sahələrdə, atmosferdə, hidrosferdə hr bir seysmik hadisədən öncə baş verən dəyişikliklərin retrospektiv analizi
Uzunmüddətli proqnozlar
Zəlzələlərin proqnozu xəbər vermə müddətindən asılı olaraq uzunmüddətli (10 ildən artıq), orta müddətli (1 ildən 10 ilə qədər), qısa müddətli (1 həftədən 1 ilə qədər) və operativ (1 saatdan 1 həftəyə qədər) ola bilər. Uzun müddətli proqnoz seysmoaktiv zonalar üçün qurulmuş təkrarlanma qrafikinin analizi əsasında aparılır. Qrafikdə istifadə olunan statistik məlumatlar böyük zamanı əhatə etdikcə zəlzələlərin təkrarlanma periodu və müvafiq olaraq müəyyən intensivlikli zəlzələnin baş verməsinə qədər olan zaman daha dəqiq təyin edilir. Potensial güclü zəlzələnin yeri keçmişdə baş vermiş güclü zəlzələlərin əlaqədar olduğu aktiv geoloji strukturların öyrənilməsi əsasında müəyyən edilir.
Ortamüddətli proqnozlar
Orta müddətli, qısa müddətli və operativ proqnozlar zəlzələdən öncə Yer qabığı suxurlarının fiziki xüsusiyyətlərində müşahidə edilən dəyişikliklərlə ehtimal olunan zəlzələlərin yeri, intensivliyi və vaxtı arasında müəyyənləşdirilən əlaqələr əsasında verilir. Zəlzələ xəbər vericiləri əslində zəlzələnin hazırlığı dövründə yer qabığının fiziki, fiziki-kimyəvi, kimyəvi xassələrinin öz normal qiymətlərindən anomal kənaraçıxmaları formasında təzahür edirlər. Zəlzələlərin xəbərvericilərinə geomaqnit, geo-elektrik və digər geofiziki sahələrin variasiyası, seysmik dalğaların yayılma sürətlərinin dəyişməsi, yeraltı suların səviyyəsinin və onların tərkibindəki radon, helium və digər kimyəvi elementlərinin miqdarının dəyişməsi aid edilir. Güclü zəlzələlərdən öncə ərazidə seysmik rejimin səciyyəvi dəyişiklikləri də müşahidə edilə bilər: güclü zəlzələdən əvvəl seysmik sakitlik yaxud nis-bətən zəif təkanlar şəklində forşoklar qeyd edilir. Bundan əlavə güclü zəlzələlərdən əvvəl seysmik aktivliyin kəskin artması hallarına da kifayət qədər çox təsadüf edilir. Orta müddətli, qısa müddətli və operativ zəlzələ proqnozlarının əsasını müxtəlif zəlzələ hazırlığı mo-delləri təşkil edir. Bu modellərdə zəlzələ hazırlığı və baş verməsi prosesi müxtəlif cür anlaşılır və təqdim olunur. V. I. Myaçkin, B. V. Kostrov və b. tərəfindən təklif olunan LNT ("dayanıqsız axın çatəmələgəlmələri") modeli zəlzələlərin baş verməsini bərk cisimlərin dağılması mexanikasına əsasən izah etməyə çalışır. [V. I. Myaçkin, 1975] Bu modelə görə zəlzələnin hazırlığı üç mərhələdən ibarət olub, ilk növbədə kvazibircinsli çatlar əmələ gəlməsi, sonra bu çatların sıxlığının artması və böyük ölçülü çatların formalaşması və nəhayət, magistral qırılma zonasının yaranması baş verir. Nəticədə zonanı əhatə edən ətraf mühitdə gərginlik düşür və fiziki-mexaniki xassələr bərpa olunur. Deformasiya və gərginliyə məruz qalan sahə elastik və qeyri-elastik sahələrə bölünür. Dayanıqsız (qeyri-elastik) deformasiya zonası çatların yüksək konsentrasiyası ilə səciyyələnir və ümumilikdə çatların birləşməsi ilə magistral qırılmanın səthini yaradır. Bu qırılma zəlzələ ocağını təşkil edir. ABŞ alimləri C. H. Scholz, L. R. Sykes, Y. P. Aqqarazal [Scholz, 1973] hazırladıqları dilatant-diffuziya (DD) modelində də zəlzələnin hazırlığı və baş verməsi prosesində əsas yeri çat əmələ gəlmələrinə verirlər. Lakin LNT modelindən fərqli olaraq, müəlliflərin fikrincə bu prosesdə ayrılma çatı üstünlük təşkil edir və hiposentr sahəsindəki suxurlarda suyun olması amili əsas rol oynayır. I. P. Dobrovolskinin təklif etdiyi "birləşmə (konsolidasiya)" modelinə görə zəlzələlər blok quruluşlu geoloji mühitdə baş verə bilər. Zəlzələnin hazırlığı prosesinin birinci mərhələsində fasiləsiz deformasiya müxtəlif ölçülü blokları öz sərhədləri boyu olan ilişgiləri qıraraq bir-birinə nisbətən hərəkətə gətirir və bu hərəkətlər seysmiklikdə təzahür edirlər. Zəlzələlərin proqnozu üçün mühüm sayılan amillərdən biri də çoxillik və çox parametrli müşahidə materiallarının olmasıdır. Uzun müddət ərzində zəlzələdən öncə müxtəlif fiziki, kimyəvi və s. parametrlərdə müşahidə edilən dəyişikliklər haqqında olan materiallar proqnoz məsələsinə kompleks yanaşmağa imkan verir. AMEA nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzində respublikanın seysmoaktiv sahələrində proqnoz məqsədli seysmoloji, geofiziki, geokimyəvi sahə parametrlərinin rejimi analiz edilir və öncə xəbərverici amillər müəyyənləşdirilir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Arif Həsənov,Tahir Məmmədli. "Seysmologiyanın əsas elementləri". ek.anl.az. 27 aprel 2023-cü il tarixində arxivləşdirilib.
- Arif Həsənov,Tahir Məmmədli. "Seysmologiyanın əsas elementləri". ek.anl.az. 27 aprel 2023-cü il tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: səh:128-130.
Xarici keçidlər
- Azərbaycan alimi zəlzələnin proqnozlaşdırılması üçün yeni metod hazırlamışdır
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Zelzelenin proqnozlasdirilmasi zelzelenin proqnozu onun yerinin intensivliyinin ve zamaninin onceden xeber verilmesidir HaqqindaZelzele olacagini evvelceden soylemek qedim zamanlardan insanlari maraqlandirsa da bu mesele hele de ozunun elmi hellini tapmamisdir Zelzele ocagi etrafinda kifayet qeder fiziki kimyevi bioloji metroloji ve s deyisiklikler haqqinda kifayet qeder melumatlar olmasina baxmayaraq bu elmi neticeler sintez olunaraq mukemmel zelzele ocagi modeli yaradilmamisdir Bu sebebden de zelzelenin ne zaman harada hansi gucle bas vereceyini helelik deqiqlikle soylemek mumkun deyil Zelzele proqnozu ehtimal xarakterli olub bir cox amillerden asilidir Erazinin geoloji geofiziki seraitinin etrafli oyrenilmesi Seysmik hadiselerin uzunmuddetli statistikasi Yer qabiginin ve ya litosferin uzun muddetli cox parametrli six monitorinqi Muxtelif geofiziki sahelerde atmosferde hidrosferde hr bir seysmik hadiseden once bas veren deyisikliklerin retrospektiv analiziUzunmuddetli proqnozlarZelzelelerin proqnozu xeber verme muddetinden asili olaraq uzunmuddetli 10 ilden artiq orta muddetli 1 ilden 10 ile qeder qisa muddetli 1 hefteden 1 ile qeder ve operativ 1 saatdan 1 hefteye qeder ola biler Uzun muddetli proqnoz seysmoaktiv zonalar ucun qurulmus tekrarlanma qrafikinin analizi esasinda aparilir Qrafikde istifade olunan statistik melumatlar boyuk zamani ehate etdikce zelzelelerin tekrarlanma periodu ve muvafiq olaraq mueyyen intensivlikli zelzelenin bas vermesine qeder olan zaman daha deqiq teyin edilir Potensial guclu zelzelenin yeri kecmisde bas vermis guclu zelzelelerin elaqedar oldugu aktiv geoloji strukturlarin oyrenilmesi esasinda mueyyen edilir Ortamuddetli proqnozlarOrta muddetli qisa muddetli ve operativ proqnozlar zelzeleden once Yer qabigi suxurlarinin fiziki xususiyyetlerinde musahide edilen deyisikliklerle ehtimal olunan zelzelelerin yeri intensivliyi ve vaxti arasinda mueyyenlesdirilen elaqeler esasinda verilir Zelzele xeber vericileri eslinde zelzelenin hazirligi dovrunde yer qabiginin fiziki fiziki kimyevi kimyevi xasselerinin oz normal qiymetlerinden anomal kenaracixmalari formasinda tezahur edirler Zelzelelerin xebervericilerine geomaqnit geo elektrik ve diger geofiziki sahelerin variasiyasi seysmik dalgalarin yayilma suretlerinin deyismesi yeralti sularin seviyyesinin ve onlarin terkibindeki radon helium ve diger kimyevi elementlerinin miqdarinin deyismesi aid edilir Guclu zelzelelerden once erazide seysmik rejimin seciyyevi deyisiklikleri de musahide edile biler guclu zelzeleden evvel seysmik sakitlik yaxud nis beten zeif tekanlar seklinde forsoklar qeyd edilir Bundan elave guclu zelzelelerden evvel seysmik aktivliyin keskin artmasi hallarina da kifayet qeder cox tesaduf edilir Orta muddetli qisa muddetli ve operativ zelzele proqnozlarinin esasini muxtelif zelzele hazirligi mo delleri teskil edir Bu modellerde zelzele hazirligi ve bas vermesi prosesi muxtelif cur anlasilir ve teqdim olunur V I Myackin B V Kostrov ve b terefinden teklif olunan LNT dayaniqsiz axin catemelegelmeleri modeli zelzelelerin bas vermesini berk cisimlerin dagilmasi mexanikasina esasen izah etmeye calisir V I Myackin 1975 Bu modele gore zelzelenin hazirligi uc merheleden ibaret olub ilk novbede kvazibircinsli catlar emele gelmesi sonra bu catlarin sixliginin artmasi ve boyuk olculu catlarin formalasmasi ve nehayet magistral qirilma zonasinin yaranmasi bas verir Neticede zonani ehate eden etraf muhitde gerginlik dusur ve fiziki mexaniki xasseler berpa olunur Deformasiya ve gerginliye meruz qalan sahe elastik ve qeyri elastik sahelere bolunur Dayaniqsiz qeyri elastik deformasiya zonasi catlarin yuksek konsentrasiyasi ile seciyyelenir ve umumilikde catlarin birlesmesi ile magistral qirilmanin sethini yaradir Bu qirilma zelzele ocagini teskil edir ABS alimleri C H Scholz L R Sykes Y P Aqqarazal Scholz 1973 hazirladiqlari dilatant diffuziya DD modelinde de zelzelenin hazirligi ve bas vermesi prosesinde esas yeri cat emele gelmelerine verirler Lakin LNT modelinden ferqli olaraq muelliflerin fikrince bu prosesde ayrilma cati ustunluk teskil edir ve hiposentr sahesindeki suxurlarda suyun olmasi amili esas rol oynayir I P Dobrovolskinin teklif etdiyi birlesme konsolidasiya modeline gore zelzeleler blok quruluslu geoloji muhitde bas vere biler Zelzelenin hazirligi prosesinin birinci merhelesinde fasilesiz deformasiya muxtelif olculu bloklari oz serhedleri boyu olan ilisgileri qiraraq bir birine nisbeten herekete getirir ve bu hereketler seysmiklikde tezahur edirler Zelzelelerin proqnozu ucun muhum sayilan amillerden biri de coxillik ve cox parametrli musahide materiallarinin olmasidir Uzun muddet erzinde zelzeleden once muxtelif fiziki kimyevi ve s parametrlerde musahide edilen deyisiklikler haqqinda olan materiallar proqnoz meselesine kompleks yanasmaga imkan verir AMEA nezdinde Respublika Seysmoloji Xidmet Merkezinde respublikanin seysmoaktiv sahelerinde proqnoz meqsedli seysmoloji geofiziki geokimyevi sahe parametrlerinin rejimi analiz edilir ve once xeberverici amiller mueyyenlesdirilir Hemcinin baxAMEA nezdinde Respublika Seysmoloji Xidmet Merkezi Zelzelelerin tesnifati Moment maqnitud skalasi Rixter skalasi Merkalli skalasi Medvedyev Sponhoyer Karnik skalasiIstinadlarArif Hesenov Tahir Memmedli Seysmologiyanin esas elementleri ek anl az 27 aprel 2023 cu il tarixinde arxivlesdirilib Arif Hesenov Tahir Memmedli Seysmologiyanin esas elementleri ek anl az 27 aprel 2023 cu il tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi seh 128 130 Xarici kecidlerAzerbaycan alimi zelzelenin proqnozlasdirilmasi ucun yeni metod hazirlamisdir