Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Atmosfer (q.yun. ἀτμός — buxar və σφαῖρα — sfera) – Yeri əhatə edən hava təbəqəsi. Atmosferin qalınlığı 3000 km olub, Yer kürəsi ilə birlikdə fırlanır.
Tərkibi
Atmosfer eyni zamanda Yerin qaz təbəqəsidir və tərkibi müxtəlifdir. Atmosfer iki əsas qazdan, 78% azot, 21% oksigendən ibarətdir (karbon cəmi 0,03%-dir). Azot yunanca "azos" sözündən olub, "cansız, həyata kömək etməyən" mənasında işlənməsinə baxmayaraq o, canlılar üçün mühüm qazlardan biri sayılır. Azotun dövranını müxtəlif canlı orqanizmlər yaradır. Oksigen atmosferdə daha fəal element olduğu üçün canlıların tənəffüsündə, yanmada və s. iştirak edir. Onun rəngi, iyi və dadı yoxdur. Arxey və Proterezoy eralarında bitki örtüyü seyrək olduğundan havada oksigen çox az olmuşdur. Karbon qazı yaşıl bitkilərdə üzvi maddələrin əmələ gəlməsində iştirak edir. Bu qaz atmosferə vulkanların püskürtməsi, yanğınlar və canlıların tənəffüsü nəticəsində daxil olur. Sənaye müəssisələri çox olan ərazilərdə okean və meşədəki ərazilərə nisbətən karbon qazı daha çox olur. Atmosferin havasının ən çox dəyişən vacib hissəsi su buxarı və tozlardır. Su buxarı karbon qazı ilə müqayisədə daha çox isidici rol oynayır. Atmosferdəki toz hissəcikləri günəşdən gələn istini zəiflətsə də bulud, duman və yağıntıların əmələ gəlməsi üçün vacibdir. Toz hissəcikləri atmosferin aşağı qatlarında Yer mənşəli (yanma məhsulları, vulkan tozu, bitki toxumu, bitki tozcuğu, duz dənəcikləri), üst qatda isə kosmik mənşəlidir.
Quruluşu
Atmosfer 5 qatdan ibarətdir:
- Troposfer — atmosferin alt qatı olub, orta qalınlığı 11 km, ekvatorda 17–18 km, mülayim enliklərdə 10–11 km, qütblərdə 7–8 km-dir.
Səciyyəvi xüsusiyyətləri:
Atmosfer kütləsinin 75–80%-i suyun üç halı, bulud əmələgəlməsi, ümumi su dövranı, yığıntıların düşməsi, havanın üfüqi istiqamətdə hərəkəti (küləkləri) əsasən bu qatda olur. Hündürlük artdıqca hər km-də küləyin sürəti 2 m/san artır. Yuxarı qatda orta hesabla küləyin sürəti 15–20 m/san olur.
Temperaturun dəyişməsi — hündürlüyə doğru hər 1000 m-də temperatur 6oC aşağı düşür.
- Stratosfer — troposferin üzərində yerləşib, qalınlığı 55 km-ə qədərdir.
Səciyyəvi xüsusiyyətləri:
Atmosfer kütləsinin 20%-ə qədəri, Ozon qatı bu təbəqədə yerləşir, Ozonosfer Günəşdən gələn öldürücü ultrabənövşəyi şüaları udur, göy qübbəsi bənövşəyi rəngdə olur.
Temperaturun dəyişməsi — temperatur hündürlükdən asılı olaraq artır (inversiya).
- Mezosfer — stratosferin üstündə 55–80 km arasında yerləşir. Mezosferdə qütb parıltısı olur.
Səciyyəvi xüsusiyyətləri:
Havanın sıxlığı Yer səthinə nisbətən 200–220 dəfə azdır və burada güclü elektrik cərəyanı axınları müşahidə edilir, qütb parıltıları yaranır. Temperaturun dəyişməsi — temperatur hündürlükdən asılı olaraq azalır.
- Termosfer — mezosferin üzərində 80 km-dən 800–1000 km arasında yerləşir. Bu qat Günəşin zərərli rentgen şüalarını udaraq, onların yerə düşməsinin qarşısını alır. Bu qat bəzən ionosfer adlandırılır.
Səciyyəvi xüsusiyyətləri:
Rentgen — infraqırmızı şüalar udur, maddələr "plazma" halında, qazlar isə ionlaşmış olur. Bu qatda radiodalğalarının yayılma, udulma, sınma, qayıtma və polyarlaşması hadisəsi baş verir. "Kosmosa çıxış" adlandırılır. İonesfer Yeri sürəti 400km/s çatan planetlər arası "günəş küləklərindən" qoruyur.
Temperaturun dəyişməsi — temperatur hündürlükdən asılı olaraq artır (inversiya).
- Ekzosfer — ən üst təbəqə olub, 10000 km-ə qədər davam edir.
Səciyyəvi xüsusiyyətləri:
Qazlar çox seyrəkdir. Yüngül qaz molekulları və atomlarının Yerin cazibə təsirindən çıxıb, planetlərarası fəzaya keçməsi xarakterikdir.
Atmosferin əhəmiyyəti
Atmosfer gündüz Yer səthinin həddən artıq qızmasının, gecə isə tez soyumasının qarşısını alır. Əgər atmosfer olmasaydı Yerin orta temperaturu indikindən 38 °C aşağı olardı. Insan atmosfersiz 4 dəqiqədən artıq yaşaya bilməz. Atmosfer Yerdə – enerji, maddələr və qaz dövranının həyata keçməsində mühüm rol oynayır. Yerdə suyun olmasına səbəb olur. Məhz atmosferdə bulud yaranır və yağıntı düşür. Atmosfer olmasaydı Günəş şüaları səpələnməz, səs yayılmazdı. Kosmosdan gələn meteoritlər atmosferə daxil olduqda hava ilə sürtülərək alışıb yanır və əksəriyyəti Yerə çatmır. Atmosferin çirklənməsi 2 yolla — təbii (vulkan püskürməsi, meşə yanğınları) və insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində baş verir. Ozon qatının deşilməsi, "istixana effekti" (havada karbon qazının çoxalması hesabına temperaturun artması), turşulu yağışlar (havada kükürd qazının çoxalması nəticəsində) atmosferin qlobal çirklənməsi nəticəsində yaranan problemlərdir. Bu problemləri aradan qaldırmaq üçün — sənaye müəssisələrində təmizləyici qurğularından istifadə etmək, tullantısız texnologiyaya keçmək, atmosferə karbon və s. zərərli qazların atılmasının qarşısını almaq lazımdır.
Atmosferin tədqiqat metodları
Atmosfer və onda baş verən hadisələrin öyrənilməsi bir neçə əsr davam etsə də, bu tədqiqatlar Yerə yaxın qatla məhdudlaşırdı. Ancaq, XIX əsrin sonunda təyyarənin və radionun kəşfindən sonra atmosferi Yerə yaxın qatla bərabər müxtəlif hündürlüklərdə müntəzəm şəkildə öyrənməyə başladılar. Atmosferin quruluşu və fiziki xüsusiyyətləri haqqında məlumatlar almaq üçün birbaşa və dolayı metodlardan istifadə olunur.
Birbaşa metodlar
Birbaşa metodlar Yer üzərində və hündürlüklərdə radiozondlar, təyyarələr və raketlərlə qaldırılan cihazlar vasitəsilə atmosferin parametrlərini ölçməyə imkan verir. 1930-cu ildə atmosferi öyrənməyin yeni – radiozond metodu yarandı. Radiozond aeroloji cihaz olaraq temperatur, təzyiq və rütubətliyi ölçən mikrosxemlərdən, kod qurğusundan və radioötürücüdən ibarətdir. Radiozondu sərbəst uçuşa qaldırmaq üçün xüsusi şarlardan istifadə olunur. Müxtəlif hündürlüklərdə ölçülmüş meteoroloji elementlər haqqında məlumatlar radiosiqnallar vasitəsilə Yerə ötürülür, xüsusi kodlarla açılır və təhlil edilirlər.
Dolayı metodlar
Dolayı metodlarla atmosferin müxtəlif qatları öyrənilir. Sədəfvari və gümüşvari buludlar, meteoritlərin izləri, radio və səs dalğalarının yayılması və başqa müşahidəlgshenavjabddər aparmaqla, havanın tərkibi, temperaturu, təzyiqi, rütubətliyi və hava axınları haqqında məlumat almaq olur. Fizika elmində əsas tədqiqat üsulu təcrübə, eksperiment üsuludur. Müəyyən laboratoriya şəraitində nəzarət altında təcrübələr qoymaqla hər hansı bir fiziki hadisəyə təsir edən amilləri dəqiq nəzərə almaq olar. Təbii ki, belə təcrübələrin atmosferin ümumi sirkulyasiyası, siklon və antisiklonların inkişafı kimi irimiqyaslı proseslər ucun təşkil edilməsi qeyri-mümkündur. Beləliklə, meteorologiya digər geofizika elmləri kimi başqa tədqiqat vasitələrindən istifadə etməyə məcburdur. Bunlara ilk növbədə təbii şəraitdə baş verən proseslər üzərində fasiləsiz müşahidələrin aparılması aiddir. İnsan atmosfer proseslərini fasiləsiz müşahidə etməklə, təbiət tərəfindən qoyulan çox böyük təcrübələrin şahidi və qeyd edicisidir. Beləliklə, atmosfer və hava haqqında faktiki məlumatlar müşahidə yolu ilə alınır. Müşahidələrin nəticələrinin təhlili isə öyrənilən atmosfer hadisələri arasındakı əlaqələrin səbəblərinin araşdırılması ucun bir vasitədir.
Atmosferdə fiziki proseslərin öyrənilməsi
Atmosferdə fiziki proseslərin öyrənilməsində aşağıdakı üsullardan istifadə olunur.
- Meteorololji müşahidə üsulu – meteoroloji kəmiyyətlərin ölçülməsi və atmosfer hadisələrinin qeydə alınması üsuludur.
- Atmosfer proseslərinin laboratoriya modelləşdirilməsi –bir sıra atmosfer proseslərinin sadələşdirilmiş şəraitdə müxtəlif laboratoriya qurğularında kicik miqyasda gedişinin modelləşdirilməsidir.
- Aeroloji müşahidə üsulu — atmosferin müxtəlif hündürlüklərində meteoroloji elementlərin ədədi qiymətləri barəsində məlumatların toplanması üsuludur.
- Riyazi statistika üsulu- vasitəsilə çoxillik müşahidə məlumatlarının təhlili işləri yerinə yetirilir.
- Fiziki-riyazi təhlil üsulu- vasitəsilə atmosferdəki fiziki proseslərin öyrənilməsi həyata keçirilir. Belə ki, fiziki proseslərin izahı ancaq fiziki qanunlar vasitəsilə verilə bilər.
- Radiolokasiya üsulu – atmosferdə yağıntıların və buludların, həmçinin təhlükəli atmosfer hadisələrinin yerlərinin, hərəkət istiqamətlərinin, intensivliyinin radiolokasiya üsulu ilə təyin edilməsinə əsaslanmışdır.
- Peyk vasitəsilə müşahidə üsulu- bu üsuldan istifadə etməklə Yer kürəsi üzərində buludluq sahəsinin paylanması, yerdən kosmosa qayıdan qısadalğalı və uzundalğalı radiasiya axınları barədə televizion informasiyanı almaq olar.
- Aviasiya (hava) kəşfiyyatı üsulu- bu üsul ilə müəyyən ərazi üzərində verilən vaxt intervalında hava şəraiti üzərində vizual və instrumental müşahidə aparmaq mümkündür.
- Sinoptik üsul — sinoptik xəritələrin və di-gər aerosinoptik vasitələrin köməyi ilə atmosfer proseslərinin və hava şəraitinin qarşılıqlı təsir və inkişafının məkana — zamana görə fiziki təhlili üsulu başa düşülür.
- Makrometeorologiya üsul-bu üsul vasitəsilə atmosferin ümumi sirkulyasiyasının xarakterinin uzunmüddətli dəyişməsinin və bununla əlaqədar olaraq müxtəlif c oğrafi rayonlarda havanın proqnozunu hazırlamaq mümkündür.
İstinadlar
- "Kayzen.az – Atmosferin quruluşu". 2020-09-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-30.
- Q. K. Gül "Meteorologiya və iqlimşünaslıq" BAKI-1960
- Монин А. С. Введение в теорию климата. Л.1982–246с
- Хргиан А.А. Физика атмосферы. М. 1986–328 с
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Atmosfer q yun ἀtmos buxar ve sfaῖra sfera Yeri ehate eden hava tebeqesi Atmosferin qalinligi 3000 km olub Yer kuresi ile birlikde firlanir Yerin atmosfer tebeqesiTerkibiEsas meqale Atmosferin terkibi Atmosfer eyni zamanda Yerin qaz tebeqesidir ve terkibi muxtelifdir Atmosfer iki esas qazdan 78 azot 21 oksigenden ibaretdir karbon cemi 0 03 dir Azot yunanca azos sozunden olub cansiz heyata komek etmeyen menasinda islenmesine baxmayaraq o canlilar ucun muhum qazlardan biri sayilir Azotun dovranini muxtelif canli orqanizmler yaradir Oksigen atmosferde daha feal element oldugu ucun canlilarin teneffusunde yanmada ve s istirak edir Onun rengi iyi ve dadi yoxdur Arxey ve Proterezoy eralarinda bitki ortuyu seyrek oldugundan havada oksigen cox az olmusdur Karbon qazi yasil bitkilerde uzvi maddelerin emele gelmesinde istirak edir Bu qaz atmosfere vulkanlarin puskurtmesi yanginlar ve canlilarin teneffusu neticesinde daxil olur Senaye muessiseleri cox olan erazilerde okean ve mesedeki erazilere nisbeten karbon qazi daha cox olur Atmosferin havasinin en cox deyisen vacib hissesi su buxari ve tozlardir Su buxari karbon qazi ile muqayisede daha cox isidici rol oynayir Atmosferdeki toz hissecikleri gunesden gelen istini zeifletse de bulud duman ve yagintilarin emele gelmesi ucun vacibdir Toz hissecikleri atmosferin asagi qatlarinda Yer menseli yanma mehsullari vulkan tozu bitki toxumu bitki tozcugu duz denecikleri ust qatda ise kosmik menselidir QurulusuAtmosfer 5 qatdan ibaretdir Troposfer atmosferin alt qati olub orta qalinligi 11 km ekvatorda 17 18 km mulayim enliklerde 10 11 km qutblerde 7 8 km dir Seciyyevi xususiyyetleri Atmosfer kutlesinin 75 80 i suyun uc hali bulud emelegelmesi umumi su dovrani yigintilarin dusmesi havanin ufuqi istiqametde hereketi kulekleri esasen bu qatda olur Hundurluk artdiqca her km de kuleyin sureti 2 m san artir Yuxari qatda orta hesabla kuleyin sureti 15 20 m san olur Temperaturun deyismesi hundurluye dogru her 1000 m de temperatur 6oC asagi dusur Stratosfer troposferin uzerinde yerlesib qalinligi 55 km e qederdir Seciyyevi xususiyyetleri Atmosfer kutlesinin 20 e qederi Ozon qati bu tebeqede yerlesir Ozonosfer Gunesden gelen oldurucu ultrabenovseyi sualari udur goy qubbesi benovseyi rengde olur Temperaturun deyismesi temperatur hundurlukden asili olaraq artir inversiya Mezosfer stratosferin ustunde 55 80 km arasinda yerlesir Mezosferde qutb pariltisi olur Seciyyevi xususiyyetleri Havanin sixligi Yer sethine nisbeten 200 220 defe azdir ve burada guclu elektrik cereyani axinlari musahide edilir qutb pariltilari yaranir Temperaturun deyismesi temperatur hundurlukden asili olaraq azalir Termosfer mezosferin uzerinde 80 km den 800 1000 km arasinda yerlesir Bu qat Gunesin zererli rentgen sualarini udaraq onlarin yere dusmesinin qarsisini alir Bu qat bezen ionosfer adlandirilir Seciyyevi xususiyyetleri Rentgen infraqirmizi sualar udur maddeler plazma halinda qazlar ise ionlasmis olur Bu qatda radiodalgalarinin yayilma udulma sinma qayitma ve polyarlasmasi hadisesi bas verir Kosmosa cixis adlandirilir Ionesfer Yeri sureti 400km s catan planetler arasi gunes kuleklerinden qoruyur Temperaturun deyismesi temperatur hundurlukden asili olaraq artir inversiya Ekzosfer en ust tebeqe olub 10000 km e qeder davam edir Seciyyevi xususiyyetleri Qazlar cox seyrekdir Yungul qaz molekullari ve atomlarinin Yerin cazibe tesirinden cixib planetlerarasi fezaya kecmesi xarakterikdir Atmosferin ehemiyyetiAtmosfer gunduz Yer sethinin hedden artiq qizmasinin gece ise tez soyumasinin qarsisini alir Eger atmosfer olmasaydi Yerin orta temperaturu indikinden 38 C asagi olardi Insan atmosfersiz 4 deqiqeden artiq yasaya bilmez Atmosfer Yerde enerji maddeler ve qaz dovraninin heyata kecmesinde muhum rol oynayir Yerde suyun olmasina sebeb olur Mehz atmosferde bulud yaranir ve yaginti dusur Atmosfer olmasaydi Gunes sualari sepelenmez ses yayilmazdi Kosmosdan gelen meteoritler atmosfere daxil olduqda hava ile surtulerek alisib yanir ve ekseriyyeti Yere catmir Atmosferin cirklenmesi 2 yolla tebii vulkan puskurmesi mese yanginlari ve insanin teserrufat fealiyyeti neticesinde bas verir Ozon qatinin desilmesi istixana effekti havada karbon qazinin coxalmasi hesabina temperaturun artmasi tursulu yagislar havada kukurd qazinin coxalmasi neticesinde atmosferin qlobal cirklenmesi neticesinde yaranan problemlerdir Bu problemleri aradan qaldirmaq ucun senaye muessiselerinde temizleyici qurgularindan istifade etmek tullantisiz texnologiyaya kecmek atmosfere karbon ve s zererli qazlarin atilmasinin qarsisini almaq lazimdir Atmosferin tedqiqat metodlariAtmosfer ve onda bas veren hadiselerin oyrenilmesi bir nece esr davam etse de bu tedqiqatlar Yere yaxin qatla mehdudlasirdi Ancaq XIX esrin sonunda teyyarenin ve radionun kesfinden sonra atmosferi Yere yaxin qatla beraber muxtelif hundurluklerde muntezem sekilde oyrenmeye basladilar Atmosferin qurulusu ve fiziki xususiyyetleri haqqinda melumatlar almaq ucun birbasa ve dolayi metodlardan istifade olunur Birbasa metodlar Birbasa metodlar Yer uzerinde ve hundurluklerde radiozondlar teyyareler ve raketlerle qaldirilan cihazlar vasitesile atmosferin parametrlerini olcmeye imkan verir 1930 cu ilde atmosferi oyrenmeyin yeni radiozond metodu yarandi Radiozond aeroloji cihaz olaraq temperatur tezyiq ve rutubetliyi olcen mikrosxemlerden kod qurgusundan ve radiooturucuden ibaretdir Radiozondu serbest ucusa qaldirmaq ucun xususi sarlardan istifade olunur Muxtelif hundurluklerde olculmus meteoroloji elementler haqqinda melumatlar radiosiqnallar vasitesile Yere oturulur xususi kodlarla acilir ve tehlil edilirler Dolayi metodlar Dolayi metodlarla atmosferin muxtelif qatlari oyrenilir Sedefvari ve gumusvari buludlar meteoritlerin izleri radio ve ses dalgalarinin yayilmasi ve basqa musahidelgshenavjabdder aparmaqla havanin terkibi temperaturu tezyiqi rutubetliyi ve hava axinlari haqqinda melumat almaq olur Fizika elminde esas tedqiqat usulu tecrube eksperiment usuludur Mueyyen laboratoriya seraitinde nezaret altinda tecrubeler qoymaqla her hansi bir fiziki hadiseye tesir eden amilleri deqiq nezere almaq olar Tebii ki bele tecrubelerin atmosferin umumi sirkulyasiyasi siklon ve antisiklonlarin inkisafi kimi irimiqyasli prosesler ucun teskil edilmesi qeyri mumkundur Belelikle meteorologiya diger geofizika elmleri kimi basqa tedqiqat vasitelerinden istifade etmeye mecburdur Bunlara ilk novbede tebii seraitde bas veren prosesler uzerinde fasilesiz musahidelerin aparilmasi aiddir Insan atmosfer proseslerini fasilesiz musahide etmekle tebiet terefinden qoyulan cox boyuk tecrubelerin sahidi ve qeyd edicisidir Belelikle atmosfer ve hava haqqinda faktiki melumatlar musahide yolu ile alinir Musahidelerin neticelerinin tehlili ise oyrenilen atmosfer hadiseleri arasindaki elaqelerin sebeblerinin arasdirilmasi ucun bir vasitedir Atmosferde fiziki proseslerin oyrenilmesiAtmosferde fiziki proseslerin oyrenilmesinde asagidaki usullardan istifade olunur Meteorololji musahide usulu meteoroloji kemiyyetlerin olculmesi ve atmosfer hadiselerinin qeyde alinmasi usuludur Atmosfer proseslerinin laboratoriya modellesdirilmesi bir sira atmosfer proseslerinin sadelesdirilmis seraitde muxtelif laboratoriya qurgularinda kicik miqyasda gedisinin modellesdirilmesidir Aeroloji musahide usulu atmosferin muxtelif hundurluklerinde meteoroloji elementlerin ededi qiymetleri baresinde melumatlarin toplanmasi usuludur Riyazi statistika usulu vasitesile coxillik musahide melumatlarinin tehlili isleri yerine yetirilir Fiziki riyazi tehlil usulu vasitesile atmosferdeki fiziki proseslerin oyrenilmesi heyata kecirilir Bele ki fiziki proseslerin izahi ancaq fiziki qanunlar vasitesile verile biler Radiolokasiya usulu atmosferde yagintilarin ve buludlarin hemcinin tehlukeli atmosfer hadiselerinin yerlerinin hereket istiqametlerinin intensivliyinin radiolokasiya usulu ile teyin edilmesine esaslanmisdir Peyk vasitesile musahide usulu bu usuldan istifade etmekle Yer kuresi uzerinde buludluq sahesinin paylanmasi yerden kosmosa qayidan qisadalgali ve uzundalgali radiasiya axinlari barede televizion informasiyani almaq olar Aviasiya hava kesfiyyati usulu bu usul ile mueyyen erazi uzerinde verilen vaxt intervalinda hava seraiti uzerinde vizual ve instrumental musahide aparmaq mumkundur Sinoptik usul sinoptik xeritelerin ve di ger aerosinoptik vasitelerin komeyi ile atmosfer proseslerinin ve hava seraitinin qarsiliqli tesir ve inkisafinin mekana zamana gore fiziki tehlili usulu basa dusulur Makrometeorologiya usul bu usul vasitesile atmosferin umumi sirkulyasiyasinin xarakterinin uzunmuddetli deyismesinin ve bununla elaqedar olaraq muxtelif c ografi rayonlarda havanin proqnozunu hazirlamaq mumkundur Istinadlar Kayzen az Atmosferin qurulusu 2020 09 20 tarixinde Istifade tarixi 2011 08 30 Q K Gul Meteorologiya ve iqlimsunasliq BAKI 1960 Monin A S Vvedenie v teoriyu klimata L 1982 246s Hrgian A A Fizika atmosfery M 1986 328 s