Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xaya və (lat. testis, yun. orchis, didymis) . Yastılaşmış ellipsoid şəklində olub xayalıqda yerləşmişdir. Forma və həcmcə qoz və ya göyərçin yumurtası ilə müqayisə etmək olar. Hər bir xayanın çıxıq bayır səthi — lat. facies lateralis basıq içəri səthi — lat. facies lateralis, sərbəst ön kənarı — lat. margo anterior, xaya artımı və toxum ciyəsi ilə örtülmüş dal kənarı — lat. margo posterior, yuxarı ucu — lat. exterimitas superior və aşağı ucu — lat. exterimitas inferior vardır. Uzunluğu təxminən 4,0–4,5 sm, rni 2,5–3,5 sm, qalınlığı 2–3 sm və çəkisi 20–30 q-dır. Ümumiyyətlə xayaları ölçüsü insanlarda müxtəlifdir. Hətta sağ xaya sol xayadan fərqlənir; sol xaya sağ xayadan bir az böyük olub, bir qədər ondan aşağıda yerləşir. xayanın vəziyyəti düz şaquli istiqamətdə olmayıb, yuxarı ucu önə və bayır tərəfə və aşağı ucu arxaya və içəri tərəfə çevrilmişdir, belə ki, dal kənarı bir az yuxarı və ön kənarı aşağı baxır. dal kənarına xaya artımı və toxum ciyəsi bitişmişdir, bunları xayadan ancaq süni surətdə ayırmaq mümkündür.
| Daxili sekresiya vəziləri | |
|---|---|
 İnsan xayası | |
| Latınca | Testis |
| Yunanca | Orchis, didymis |
| Qrey | subyekt 258 1236 |
| Sistem | Endokrin |
| Üzv | |
| Arteriya | |
| Vena | , . |
| Sinir | . |
| Limfa | Bel limfa düyünlərinə. |
| Embrional | sinir və ağız ektoderması; ing. Rathke's pouch |
| Dorlands/Elsevier | Testicle |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Xaya artımı
Xaya artımı (lat. epididymis) — retortaya bənzər bir üzvdür. Genez cəhətcə tam ayrı olub fizioloji və anatomik cəhətcə xaya ilə sıx rabitədədir. Bunun qalınlaşmış yuxarı ucu — xaya artımı başı — lat. caput epididymidis, orta hissəsi — xaya artımı cismi — lat. corpus epididymidis və nazik aşağı ucu — xaya artımı quyruğu — lat. cauda epididymidis adlanır. Xaya artımının yuxarı ucunda xaya artımı appendiksi — lat. appendix epididymis yerləşmişdir. Bu armudabənzər, 3,0 mm böyüklükdə, sulu maye ilə dolubir qovuqcuq kimidir və özü də orta böyrəyin rudiment halında qalmış qalığıdır. Divarları nazik birləşdirici toxumadan təşkil olunmuşdur və daxili səthi silindrəbənzər epitel ilə örtülüdür. Xaya artımı appendiksinə ancaq 30% hallarda təsadüf olunur.
Quruluşu
Xaya xaricdən sərt birləşdirici toxumadan təşkil olunmuş ağlı qişa — lat. tunica albuginea ilə örtülüdür. bu qişa xaricdən xayanın yataq qişasının visseral səfhəsi ilə örtülmüşdür. Xaya ilə bərabər seroz qişa xaya artımını da örtür, ancaq xayanın arxa səthi örtülməmiş qalır, çünki burada xaya artımı xayaya bitişmişdir. Xayanın daxili quruluşuna gəldikdə stromadan — lat. stroma testi və parenximadan — lat. parenchyma testi təşkil olunmuşdur. Xayanın ağlı qişası onu xaricdən örtərək arxa kənarında daxilə doğru qalınlaşır və xayanın orta divarını — lat. mediastinum testi (corpus Highmori — BNA) əmələ gətirir. Buradan xayanın hər bir tərəfinə yelpinc kimi arakəsmələr — lat. septula testis gedir və xayanın parenximasını 200–300-ə qədər paycıqlara — lat. lobuli testis bölür. Xayanın daxilində tempratur bədən tempraturuna nisbətən 2–3 dərəcə aşağı olur. Əsasları xayanın xarici səthinə və zirvələri xayanın orta divarına baxan bu paycıqlar üçbucağa və ya konusa bənzəyir. Ağlı qişanın daxili səthi damarlı nazik birləşdirici toxuma qişası — lat. tunica vasculosa ilə örtülmüşdür. Xaya parenximası yumşaq qırmızı-sarımtıl rəngdə olur və özü də iki qisimdən ibarətdir: 1) toxum borucuqları — lat. tubuli seminiferi və 2) ara birləşdirici toxuma. Bəzi müəlliflər bunu daxili sekresiya üzvlərindən hesab edərək pubertat və ya xayanın interstisial vəzisi adlandırmışlar. Toxum borucuqları üç növdür:
- Qıvrım toxum borucuqları — lat. tubuli seminiferi contorti,
- Düz toxum borucuqları — lat. tubuli seminiferi recti,
- Xaya toru — lat. rete testis (rete testis Halleri — BNA)
Qıvrım toxum borucuqları silindrəbənzər olub, diametri 0,1–0,2 mm, uzunluğu 30–70 sm olub, miqdarı hər paycıqda 3 ya da 4-dür. Beləliklə ümumi sayı hər xayada 600–1200 arasında olur. Bunlar paycıqların əsasından başlayaraq artıq dərəcədə qıvrılır və qonşu borucuqlarla anastomozlaşır. Hər paycığın qıvrım borucuqları xayanın orta divarına yaxınlaşdıqca istiqamətini dəyişib bir düz borucuğa keçir; beləliklə düz borucuqların miqdarı xaya paycıqlarının miqdarına müvafiqdir. Düz borucuqlar qısa və diametrləri kiçik (təxminən 20–25 mikron) olur. Bunlar orta divara daxil olaraq bir-biri ilə birləşir və nəticədə xaya torunu — lat. rete testis (rete testis Halleri — BNA) əmələ gətirir. Xaya torunu təşkil edən borucuqlar çox geniş olub, toxum üçün bir anbar vəzifəsini ifa edir. Qıvrım toxum borucuqlarının divarı iki təbəqədən təşkil olunmuşdur: bir neçə fibroblastlardan ibarət xarici və çoxqatlı epitel qismindən ibarət daxili epitel təbəqəsi və ya toxum epiteli — lat. epithelium seminale. Toxum epiteli iki qismə bölünür: bir qismi (spermatogen epitel) toxum mənşəyində — spermatogenezdə iştirak edərək toxuma çevrilir, digər qismi isə Sertoli hüceyrələri adını alaraq istinad və qidalandırıcı vəzifə ifa edir. Toxum epitelindən toxum əmələ gəlməsinə spermatogenez deyilir. Toxum — lat. spermatozoom 50–60 mikron uzunluğunda olub üç hissəyə: baş, boyun və quyruğa bölünür. Toxumun əmələ gəlməsi büluğ dövründə (lat. pubertas), yəni 15 yaşından başlayaraq 50–60 yaşına kimi davam edir.
Yaş və fərdi xüsusiyyətləri
Yenidoğulmuşlarda xaya nisbətən böyük olur, sonra uşaqlıq dövründə inkişafı zəifləşir və büluğ dövründə yenidən inkişaf sürətini artırır. Xayalar fərdi xüsusiyyətlərinə görə üç şəkildə olurlar.
- Silindrəbənzər xaya — boylama ölçüsü köndələn ölçüsündən çox artıq olur, lat. index testis = 32,8; xaya artımı başı barmaq kimi xayanı örtür və ondan asanlıqla seçilir.
- Yumurtayabənzər xaya — aşağı ucu yuxarı ucundan enli olur; eni böyük olur və xaya indeksi 66,6 təşkil edir. xay artımı başı qırmağa bənzəyir və xaya ilə möhkəm bitişir.
- Armudabənzər xaya — yuxarı ucu enli, aşağı ücü isə ensiz olur; indeksi 60,2-dir. Xaya artımı başı xayanı arxadan əhatə edir və bir qədər öndən azad olur.
Xaya və onun artımı iki mənbədən qidalanır: xaya arteriyası — lat. art. testicularis və lat. art. ductus deferentis. Xaya arteriyası qarın aortasından və lat. art. ductus deferentis isə başlayaraq xaya nahiyəsində bir-biri ilə anastomozlaşır. Venoz qan xaya və artımından dörd yolla axır. xaya qişalarından — xarici toxum venası — lat. v. spermatica externa, xaya artımı quyruğundan — toxum daşıyıcı axacaq venası (lat. v. ductus deferentis) ilə xaya artımının cismi ilə başından xaya artımı venası (lat. v. epididymica) və xayanın önündən xaya venaları tənəyəbənzər kələf — lat. plexus pampiniformis əmələ gətirir. bu kələf toxum ciyəsi ilə gedərək qasıq kanalının səthi halqasında əvvəlcə cüt, sonra isə tək xaya venasını — lat. v. testicularis əmələ gətirir. xayadan yığılan limfa damarlarının bir qismi xayanın orta divarına yığışır və digər qismi ağlı qişanı dələrək seroz qişa altındator təşkil edir. xayanın orta divarına və serozaltı tora toplanan limfa xaya artımının limfa damarlarına keçir; bu damarlardan 4–6 ədəd böyük limfa damarları əmələ gətirir ki; bunlar da toxum ciyəsi ilə gedərək qasıq kanalından qarın boşluğuna daxil olur və bel limfa düyünlərinə (lat. nodi Lymphatici lumbales) açılır. Xaya öz sinirlərini xaya arteriyası və toxum daşıyıcı axacaq arteriyası üzərində əmələ gələn kələflərdən — lat. plexus testicularis et deferentialis alır.
Həmçinin bax
 | Anatomiya ilə əlaqədar bu məqalə halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xaya ve lat testis yun orchis didymis Yastilasmis ellipsoid seklinde olub xayaliqda yerlesmisdir Forma ve hecmce qoz ve ya goyercin yumurtasi ile muqayise etmek olar Her bir xayanin cixiq bayir sethi lat facies lateralis basiq iceri sethi lat facies lateralis serbest on kenari lat margo anterior xaya artimi ve toxum ciyesi ile ortulmus dal kenari lat margo posterior yuxari ucu lat exterimitas superior ve asagi ucu lat exterimitas inferior vardir Uzunlugu texminen 4 0 4 5 sm rni 2 5 3 5 sm qalinligi 2 3 sm ve cekisi 20 30 q dir Umumiyyetle xayalari olcusu insanlarda muxtelifdir Hetta sag xaya sol xayadan ferqlenir sol xaya sag xayadan bir az boyuk olub bir qeder ondan asagida yerlesir xayanin veziyyeti duz saquli istiqametde olmayib yuxari ucu one ve bayir terefe ve asagi ucu arxaya ve iceri terefe cevrilmisdir bele ki dal kenari bir az yuxari ve on kenari asagi baxir dal kenarina xaya artimi ve toxum ciyesi bitismisdir bunlari xayadan ancaq suni suretde ayirmaq mumkundur Daxili sekresiya vezileriInsan xayasiLatinca TestisYunanca Orchis didymisQrey subyekt 258 1236Sistem EndokrinUzvArteriyaVena Sinir Limfa Bel limfa duyunlerine Embrional sinir ve agiz ektodermasi ing Rathke s pouchDorlands Elsevier Testicle Vikianbarda elaqeli mediafayllarXaya artimiXaya artimi lat epididymis retortaya benzer bir uzvdur Genez cehetce tam ayri olub fizioloji ve anatomik cehetce xaya ile six rabitededir Bunun qalinlasmis yuxari ucu xaya artimi basi lat caput epididymidis orta hissesi xaya artimi cismi lat corpus epididymidis ve nazik asagi ucu xaya artimi quyrugu lat cauda epididymidis adlanir Xaya artiminin yuxari ucunda xaya artimi appendiksi lat appendix epididymis yerlesmisdir Bu armudabenzer 3 0 mm boyuklukde sulu maye ile dolubir qovuqcuq kimidir ve ozu de orta boyreyin rudiment halinda qalmis qaligidir Divarlari nazik birlesdirici toxumadan teskil olunmusdur ve daxili sethi silindrebenzer epitel ile ortuludur Xaya artimi appendiksine ancaq 30 hallarda tesaduf olunur QurulusuXaya xaricden sert birlesdirici toxumadan teskil olunmus agli qisa lat tunica albuginea ile ortuludur bu qisa xaricden xayanin yataq qisasinin visseral sefhesi ile ortulmusdur Xaya ile beraber seroz qisa xaya artimini da ortur ancaq xayanin arxa sethi ortulmemis qalir cunki burada xaya artimi xayaya bitismisdir Xayanin daxili qurulusuna geldikde stromadan lat stroma testi ve parenximadan lat parenchyma testi teskil olunmusdur Xayanin agli qisasi onu xaricden orterek arxa kenarinda daxile dogru qalinlasir ve xayanin orta divarini lat mediastinum testi corpus Highmori BNA emele getirir Buradan xayanin her bir terefine yelpinc kimi arakesmeler lat septula testis gedir ve xayanin parenximasini 200 300 e qeder payciqlara lat lobuli testis bolur Xayanin daxilinde tempratur beden tempraturuna nisbeten 2 3 derece asagi olur Esaslari xayanin xarici sethine ve zirveleri xayanin orta divarina baxan bu payciqlar ucbucaga ve ya konusa benzeyir Agli qisanin daxili sethi damarli nazik birlesdirici toxuma qisasi lat tunica vasculosa ile ortulmusdur Xaya parenximasi yumsaq qirmizi sarimtil rengde olur ve ozu de iki qisimden ibaretdir 1 toxum borucuqlari lat tubuli seminiferi ve 2 ara birlesdirici toxuma Bezi muellifler bunu daxili sekresiya uzvlerinden hesab ederek pubertat ve ya xayanin interstisial vezisi adlandirmislar Toxum borucuqlari uc novdur Qivrim toxum borucuqlari lat tubuli seminiferi contorti Duz toxum borucuqlari lat tubuli seminiferi recti Xaya toru lat rete testis rete testis Halleri BNA Qivrim toxum borucuqlari silindrebenzer olub diametri 0 1 0 2 mm uzunlugu 30 70 sm olub miqdari her payciqda 3 ya da 4 dur Belelikle umumi sayi her xayada 600 1200 arasinda olur Bunlar payciqlarin esasindan baslayaraq artiq derecede qivrilir ve qonsu borucuqlarla anastomozlasir Her paycigin qivrim borucuqlari xayanin orta divarina yaxinlasdiqca istiqametini deyisib bir duz borucuga kecir belelikle duz borucuqlarin miqdari xaya payciqlarinin miqdarina muvafiqdir Duz borucuqlar qisa ve diametrleri kicik texminen 20 25 mikron olur Bunlar orta divara daxil olaraq bir biri ile birlesir ve neticede xaya torunu lat rete testis rete testis Halleri BNA emele getirir Xaya torunu teskil eden borucuqlar cox genis olub toxum ucun bir anbar vezifesini ifa edir Qivrim toxum borucuqlarinin divari iki tebeqeden teskil olunmusdur bir nece fibroblastlardan ibaret xarici ve coxqatli epitel qisminden ibaret daxili epitel tebeqesi ve ya toxum epiteli lat epithelium seminale Toxum epiteli iki qisme bolunur bir qismi spermatogen epitel toxum menseyinde spermatogenezde istirak ederek toxuma cevrilir diger qismi ise Sertoli huceyreleri adini alaraq istinad ve qidalandirici vezife ifa edir Toxum epitelinden toxum emele gelmesine spermatogenez deyilir Toxum lat spermatozoom 50 60 mikron uzunlugunda olub uc hisseye bas boyun ve quyruga bolunur Toxumun emele gelmesi bulug dovrunde lat pubertas yeni 15 yasindan baslayaraq 50 60 yasina kimi davam edir Yas ve ferdi xususiyyetleriYenidogulmuslarda xaya nisbeten boyuk olur sonra usaqliq dovrunde inkisafi zeiflesir ve bulug dovrunde yeniden inkisaf suretini artirir Xayalar ferdi xususiyyetlerine gore uc sekilde olurlar Silindrebenzer xaya boylama olcusu kondelen olcusunden cox artiq olur lat index testis 32 8 xaya artimi basi barmaq kimi xayani ortur ve ondan asanliqla secilir Yumurtayabenzer xaya asagi ucu yuxari ucundan enli olur eni boyuk olur ve xaya indeksi 66 6 teskil edir xay artimi basi qirmaga benzeyir ve xaya ile mohkem bitisir Armudabenzer xaya yuxari ucu enli asagi ucu ise ensiz olur indeksi 60 2 dir Xaya artimi basi xayani arxadan ehate edir ve bir qeder onden azad olur Vaskulyarizasiya ve innervasiyasiXaya ve onun artimi iki menbeden qidalanir xaya arteriyasi lat art testicularis ve lat art ductus deferentis Xaya arteriyasi qarin aortasindan ve lat art ductus deferentis ise baslayaraq xaya nahiyesinde bir biri ile anastomozlasir Venoz qan xaya ve artimindan dord yolla axir xaya qisalarindan xarici toxum venasi lat v spermatica externa xaya artimi quyrugundan toxum dasiyici axacaq venasi lat v ductus deferentis ile xaya artiminin cismi ile basindan xaya artimi venasi lat v epididymica ve xayanin onunden xaya venalari teneyebenzer kelef lat plexus pampiniformis emele getirir bu kelef toxum ciyesi ile gederek qasiq kanalinin sethi halqasinda evvelce cut sonra ise tek xaya venasini lat v testicularis emele getirir xayadan yigilan limfa damarlarinin bir qismi xayanin orta divarina yigisir ve diger qismi agli qisani delerek seroz qisa altindator teskil edir xayanin orta divarina ve serozalti tora toplanan limfa xaya artiminin limfa damarlarina kecir bu damarlardan 4 6 eded boyuk limfa damarlari emele getirir ki bunlar da toxum ciyesi ile gederek qasiq kanalindan qarin bosluguna daxil olur ve bel limfa duyunlerine lat nodi Lymphatici lumbales acilir Xaya oz sinirlerini xaya arteriyasi ve toxum dasiyici axacaq arteriyasi uzerinde emele gelen keleflerden lat plexus testicularis et deferentialis alir Hemcinin baxDaxili sekresiya vezileri Anatomiya ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Istinadlar