Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Nizamül Mülk, tam adı Əbu Əli Əl-Həsən et-Tusi Nizamülmülk (Ərəbcə: نظام الملك، ابو علي الحسن الطوسي / Nizāmu'l-Mulk Abū ʿAli al-Hasan at-Tūsī; Farsca: خواجه نظامالملک طوسی / Hace Nizāmulmulk Tūsī; 1018[…], Tus, Qəznəvilər dövləti – 14 oktyabr 1092, Səhnə, Böyük Səlcuq İmperiyası və ya Bürucərd, Böyük Səlcuq İmperiyası) — Səlcuq Dövlətinin vəziri və "Siyasətnamə" adlı kitabın müəllifi, farssiyasətçisi, tarixi şəxsiyyət.
| Nizamülmülk | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 1018[…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 14 oktyabr 1092 |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | bıçaq xəsarəti[d] |
| Uşaqları | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Şərq tarixində müdrik, uzaqgörən vəzir deyəndə iki şəxs ağıla gəlirsə, biri Nizamülmülkdür. Məşhur Səlcuqi sultanları Alparslan va Məlikşahın vəziri olmuş bu şəxs dövlətin iqtisadi qüdrətinin artmasında, qoşunun möhkəmlənməsində, ölkənin mədəni həyatında çox mühüm rol oynayıb.
Eyni zamanda o, diribaş korrupsioner, rəqiblərini məhv etmək üçün istənilən üsula əl atan sərvaxt məmur, proteksionist olub. Nizamülmülkün bu xüsusda "ilk kövrək addımları" barədə "Vəzirin tərcümeyi-halı" adlı bir kitabda yazılır: "Bir ara Xacə (Nizamülmülk) Bəlx əmiri ibn Şadanın yanında katiblik edirdi. Vaxtaşırı ibn Şadan Xacəyə deyirdi: "Ey Həsən, yaman kökəlibsən". Sonra nəyi varsa əlindən alıb deyərdi: "Sən katibsən, qələmin sənə bəsdir". Bir qədər işləyəndən sonra əmlakı müsadirə edildi, özü isə tutulmamaq üçün qaçıb aradan çıxdı". Amma bütün bunlar onun üçün bir məktəb olur. O, saray sirlərini, yaltaqlıq, nifaq salmaq, ürəyə girmək, kiçik və böyük məmurlarla necə davranmaq və s. dərindən öyrənmişdi. Dövlət işləri üçün önəmli fəaliyətləri olsa da, öz məqsədinə çatmaq üçün heç bir tədbirdən, yeri gələndə xəyanət və cinayətlərdən də çəkinmirdi. Nəhayət, öz rəqiblərini bir-bir vuraraq vəzirliyə kimi yüksəldi.
Nizamülmülk və Həsən Sabbah
Səlcuq dövlətində özünə yer tutmaq üçün fars zadəganları xüsusi canfəşanlıq göstərirdilər. Hətta belə rəvayət var ki, Ömər Xəyyam, Həsən Sabbah və Nizamülmülk orta məktəbdə oxuyanda söz verirlər ki, əgər biri mövqe qazansa, o birilərini himayə etsin. Amma Həsən Sabbahla Nizamülmülk arasında olan münasibətin dostluğa heç bir dəxli yoxdur. Belə ki, Sabbah saraya gələndən bir az sonra Nizamülmülklə toqquşmalı olur. Məlumata görə, vergi və maliyyə işləri ilə tanış olan Həsən Sabbah bu qərara gəlir ki, çoxlu yeyinti və mənimsəmə var, bunları üzə çıxarsa, özünə yaxşı mövqe qazana bilər. O, saraya Nizamülmülkün təqdimatı ilə gəldiyindən böyük nüfuz qazanmışdı. Amma bu, Nizamülmülkdə qısqanclıq doğurur. Bir gün Sabbah sultanın qulağına çatdırır ki, maliyyə işlərində yoxlama aparmaq lazımdır. Təcrübəli Nizamülmülk yoxlamaya altı ay vaxt lazım olduğunu deyir. Həsən Sabbah isə iki həftə vaxta bu işi çözəcəyini bildirir. Hesabatın belə qısa müddətdə baş tutması Nizamülmülkün sonu demək idi. Ona görə o, yaxın adamlarını Sabbahın qrupuna daxil edir. Onlar hər şey haqda onu xəbərdar edir, sonra vərəqləri bir dəftərdən başqasına qoymaqla hər şeyi pozurlar. Hesabat günü məlum olur ki, hər şey alt-üstdür. Sabbah rüsvay olur və şahın hüzurundan qovulur. Bundan qeyzlənən Həsən əvvəl Misisrə qaçır, sonra Ələmut qalasına çəkilir, gizli terrrorçu təşkilat yaradır və səlcuqilərə qarşı mübarizə aparır. O, türklərlə mübarizə üçün çox orijinal metod seçir: elan edir ki, türklər Adəmdən əmələ gəlməyiblər. Onlar cindən törəyiblər və onları və onlara xidmət edənləri öldürməklə cənnətə düşmək olar. O, Nizamülmülkə də "borclu qalmır". Ömrünün qoca çağlarında vəzir onun göndərdiyi terrorçunun əli ilə öldürülür. Bu barədə sonra.
Nizamülmülk atlı, hamı piyada
Nizamülmülk Səlcuqilər dövlətinin möhkəmlənməsi üçün əlindən gələni etsə də, fars aristokratlarını, öz yaxınlarını işə düzəltmək xüsusunda çox diribaş tərpənirdi. On iki oğlunun hamısına yaxşı vəzifə vermişdi. Bəzən onun əməlləri o qədər qabarıq olurdu ki, adamları qıcıqlandlırıdı. Saraya şikayətlər gedirdi. Deyilənə görə, hətta bir dəfə Alparslan şah namaz qılan vaxtı qabağına imzasız bir şikayət məktubu atıblar. Məktubla tanış olan sultan Xacəni çağırıb belə deyib: "Əgər doğru söyləyirlərsə, əxlaqını düzəlt, iftiradırsa, onları bağışla və bu kimi şeylərə vaxt tapmamaları üçün mühüm işlərlə məşğul elə". Amma Nizamülmülk bu böhrandan da çıxır.
11-ci əsrin sonuna doğru Səlcuqilərin nüfuzu daha da artmışdı. Məlikşah özünə vəliəhd seçmək qərarına gəlmişdi. Bu yandan da xəlifə Müqtədi hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün Məlikşahla qohum olmaq fikrinə düşmüşdü. Lakin xəlifənin vəziri 1082-ci ildə İsfahana gələndə şahın iki yaşlı oğlu Davud ölmüşdü. Bu səbəbdən bütün şəhər matəmə batmışdı. Türklər atlarının quyruğunu kəsmiş, yəhərlərini tərsiniə çevirmiş, qara geyinmişdilər. Qadınlar saçlarını yolurdular. Sultan günlərlə heç nə yemir, uşağı basdırmağa qoymurdu. Xəlifə bu xəbəri eşidəndə Bağdadda üç günlük matəm elan eləmişdi. Xəlifənin elçi gələn vəziri bu məsələni necə həll edəcəyini bilmədiyindən Nizamülmülklə məsləhətləşir. O isə vəziri Məlikşahın yox, baş hərəm Türkan xanımın yanına göndərir. Türkan xanım müəyyən şərtlərlə, xüsusən toyun səlcuq qaydası ilə keçirlməsi şərti ilə razılıq verir. O vaxt Nizamülmülkün qızın "hə" cavabının alınmasındakı xidmətləri xəlifə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Bu barədə Nizamülmülk özü belə yazır: "Kəbin kəsiləcək gün Sultan əmr etdi ki, dünyanın hər yerindən dəvət edilmiş bütün əyan-əşraf xəlifənin hüzuruna piyada getsin. Xəlifə bunu eşitcək adam göndərib xəbər çatdırdı: "Nizamülmülk atlı, qalan hamı piyada gəlməlidir". Xacə sonra yazır: "Alim və böyüklərin sayı qədər xələt gətirmişdilər.. Mənim xələtim çox naxışlı və bəzəkli idi. Üzərində yazılmışdı: "Dünyanın alim, adil vəziri Rəziyy (xoşbəxt) Əmirəlmöminin Nizamülmülkə".
Vəzirin yuxusu
Nizamülmülkə göstərilən bu lütf, şübhəsiz, Məlikşahın qüdrət və əzəmətinə göstərilən hörmət idi. Səlcuqilər böyük bir imperiya yaratmışdılar. Alparslanın zamanında bu dövlət Amu Dəryadan Fərat çayına qədər uzanmışdı. Azərbaycan və Qafqazla yanaşı, Suriya və Fələstin də bu dövlətin ərazisində idi. Amma Xacənin də bu uğurlarda öz xidməti var idi. Nəticədə onda bir lovğalıq, təkəbbür hissləri baş qaldırır, batinində şeytani hisslər canlanır. Bu xüsusda onun yuxusu maraqlıdır: "Xəlifənin hüzurundan qayıdandan sonra gecə yatdım. Yuxuda gördüm ki, haman taxt daha uca bir yerdə qoyulub, əynimdə haman xələt, oturmuşam. Lakin tək-tənhayam. Dəhşət məni bürüdü. Birdən son dərəcə eybəcər və çirkin bir adam mənim yanımda, taxtın üzərində oturdu. Üfunətdən bağrım çatlayırdı. Bir az keçməmiş ondan da üfunətli bir başqası peyda oldu…" Bu yuxunu o, dalbadal üç gecə görür. Hər səhər çoxlu sədəqə paylayır. Nəhayət, dördüncü gecə üzlərindən nur tökülən adamlar peyda olur, eybəcərlərsə yox olur. Xacə onlardan: "Siz kimsiniz, onlar kim idilər?" deyə soruşur. Belə cavab verirlər: "Biz sənin dünyadakı xoş əməllərin, onlar isə bəd əməllərin idi".
"Ustadımın kefi necədir?"
Rəvayətə görə, Nizamülmülkün Mousili adlı bir ustadı olub. Xacə onu öz xidmətində saxlayar, münəccim kimi ondan faydalanar, tez-tez məsləhətləşər, mühüm işlərdə onun rəyini öyrənərmiş. Nəhayət, Mousili qocalır, taqətdən düşür və işləyə bilmədiyindən istefa verib Nişapurda öz evində yaşamağa başlayır. Onunla ayrılmaq Xacə üçün çətin olduğundan və ustadın sözünə son dərəcə inandığından getməzdən əvvəl Nizamülmülk ondan soruşur: "Ustad, deyə bilərsənmi, mənim ömrüm nə vaxt başa çatacaq?" Mousili deyir: "Mən öləndən altı ay sonra". Bundan sonra o, Nizamülmülkə illik təqvim göndərər, ilin necə, nə üstündə təhvil olunacağını, hansı gün özünü necə aparmaq lazım gəldiyini yazarmış. Nizamülmülk onun uzun ömür sürməsi üçün xeyli təqaüd ayırır, çünki özünün ömrünün ondan asılı olduğunu düşünürdü. Nizamülmülk onun səhhəti ilə çox maraqlanırdı. Saraya Nişapurdan gələn olanda birinci sualı bu olurdu: "Mousili necədir?" Onun sağ-salamat olduğunu eşidəndə kefi kökələrdi. 1092-ci ilə qədər belə davam edir. Bu vaxt Nişapurdan bir adam gəlir. Xacə yenə ilk olaraq Mousilini soruşur. Nişapurlu baş əyib deyir: "İslam başçısının ömrü uzun olsun, Mousilinin ruhu göylərə pərvaz etdi". Demə, onun ustadı altı aya yaxın müddət əvvəl dünyasını dəyişibmiş…
"Zalımların ən yaxşısı"
Nizamülmülk bu xəbəri eşidəndə çox kədərlənir. Demək, ölüm qapının ağzını kəsdirib. O, öz işlərini qaydaya salır. Torpaqlarını müxtəlif adamlara paylayır, qullarını azad edir. Borclarını qaytarır. Dostları, düşmənləri ilə görüşüb halallıq alır. Vəsiyyətnamə yazır. Bir sözlə, islam qaydası ilə ölümə hazırlaşan adamın edəcəyi hər işi görür. Ən maraqlısı isə onun o dövrəcən Şərqdə olmayan "Məhzər" yazdırmasıdır. Məhzər indiki terminologiya ilə rəy sorğusu deməkdir. Bu dəftərdə hər kəs Xacə haqqında öz rəyini, düşündüklərini, onu necə insan hesab etməsini yazır. Nəhayət, dəftər gedib çıxır "Nizamiyyə" mədrəsəsinin rəhbəri Firuzabadiyə. Mədrəsə müdiri çox qısa şəkildə Nizamülmülkü belə xarakterizə edir: "Həsən xeyrüzzələmə" — yəni Həsən (Nizamülmülk) zalımların ən yaxşısıdır. Dəftər Nizamülmülkün əlinə çatanda oxuyur və Firuzabadinin sözlərinə çatanda deyir: "Böyüklərdən heç kəs onun qədər düz yazmayıb"… Ustadının dediyi kimi də olur. Çox qısa zaman ərzində Nizamülmülk dünyasını dəyişir. Onun Həsən Sabbahın terrorçuları tərəfindən öldürülməsi fikri çox geniş yayılıb. Deyilənə görə, qatil Nizamülmülk camaatın içinə çıxanda məktub vermək adı ilə ona yaxınlaşıb və xəncərlə onu öldürüb.
"Siyasətnamə" haqqında
Xacə Nizamülk Həsən ibn Əli Səlcuq sultanlarından olan Alp Arslan və Məlikşahın vəziri olmuşdur. Nizamülmülk sələflərinə nisbətən yeni işlər görmüşdü. O, dünyaya "Siyasətnamə" əsərini bəxş etmişdir. "Siyasətnamə" XI əsr vəziri Nizamülmülkün dövləti idarə etmək haqqında kitabıdır. Nizamülmülk vəzirlikdən düşdükdən sonra bu əsəri yazmışdı. "Siyasətnamə" əsərini 1076-cı ildə tamamlamışdır. O, bu əsəri yazıb bitirdikdən sonra Məlikşaha vermişdi. Bu əsərə 15, 16-cı fəsilləri katib Əlməyənə artırmışdı. "Siyasətnamə" Səlcuq dövründən qalmış ən mötəbər, ən gözəl əsərdir. "Siyasətnamə" vergi qayda-qanunları, hərbi quruluşunu və bir sıra qanunları öyrənmək üçün çox böyük material verir. Orada elə ibrətamiz hekayələr vardır ki, min il bundan əvvələ aid olmasına baxmayaraq öz keyfiyyətini itirmir. Nizamülmülk təriqətlərə qarşı həssasdır. Xüsusən Nizamülmülk İsmayili təriqəti və şiələrə qarşı təkzibkeşlik edirdi. Keçmiş dövrdə də hakim təbəqəyə, dövlətə qarşı çıxışlar din adı altında gedirdi. Nizamülmülk vəzir olduğundan dövləti ixtişaş və çevrilişlərdən qorumaq üçün dini təəsübü silaha çevirirdi. Nizamülmülk Səlcuq dövlətində vəzir olarkən Azərbaycan da Səlcuqlara daxil idi. Bu səbəbdən də "Siyasətnamə" 11-ci əsr Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün önəmli əsərdir. Nizamülmülkün "Siyasətnamə" əsəri daha sonralar da ədəbi abidə kimi itifadə olunmuşdur. Nizamülmülk "Siyasətnamə" əsərinin IV–V fəsillərində Məzdək hərəkatı, onun təriqəti, nəhayət I Xosrov tərəfindən hərəkatın yatırılması və Məzdəkin öldürülməsi haqqında məlumatlar verir. Həmçinin Nizamülmülk özünün "Siyasətnamə" əsərində Novruzu yazın gəlişi ilə bağlı kütləvi xalq bayramı kimi təqdim edir. Əlavə olaraq bu əsrarəngiz əsərdə Nizamülmülk haqqında geniş məlumatlar da verilmişdir. Nizamülmülkün "Siyasətnamə" adlı siyasi traktatından "bidətçilər" və xalq üsyanları haqqındakı fəsillərdə də geniş məlumatlar əldə etmək olar. "Siyasətnamə" əsərində bir rəvayət Nizami Gəncəvinin yazdığı "Həft Peykər" əsəri ilə oxşardır. Həm Siyasətnamədə və həm də Həft Peykər əsərində eyni sujet xətti nəql edilib. Bu əsərlər arasında fərq vəzirin adının başqa adlar olmasından ibarətdir. Həft Peykər əsərində vəzirin adı Rast Rövşən, Siyasətnamə də isə Rast Rəvişdir. Nizamülmülkün Siyasətnamə əsəri Azərbaycan dilinə RəhimSultanov tərəfindən tərcümə edilmişdir və 1987-ci ildə çap olunmuşdur
"Siyasətnamə"dən parça
Padşahların Allah-taalanın verdiyi nemətlərin qədrini bilmələri haqqında
Xalqın dühası şahın dühası ilə birləşəndə ölkə möhkəmlənər, günü-gündən inkişaf edər, dövlət qapıları açılar və xoşbəxtlik hökmdarın üzünə gülər; bu dünyada yaxşı ad qazanar, o dünyada hesabı yüngül olar. Odur ki, deyiblər: "Dövlət küfr ilə dağılmaz, zülm ilə dağılar". Rəvayət. Deyirlər Abdullah bin Ömər əl-Xəttab (Allah onların hər ikisindən razı olsun) atası can üstündə olarkən ondan soruşdu: "Ey ata, səni nə vaxt görəcəyəm?" Dedi: "O dünyada". Dedi: "Tez istəyirəm". Dedi: "Ya birinci, ya ikinci, ya da üçüncü gecə yuxuda görəcəksən". On iki il keçdi, lakin onu yuxuda görmədi. On iki ildən sonra onu bir dəfə yuxuda gördü və soruşdu: "Ata, sən deməmişdinmi ki, üç gecədən sonra səni yuxuda görəcəm?" Dedi: "Başım qarışıq idi, oğul. Bağdadın kənarında bir körpü uçmuşdu, məmurlar onu təmir etməmişdilər. Körpüdən keçəndə bir qoyunun ayağı deşiklərdən birinə keçib sınmışdı. İndiyə qədər onun cavabını verməklə məşğul idim". Dünyanın hökmdarı bilməlidir ki, ondan hökmü altında olan camaatın cavabını o böyük gündə soruşacaqlar və başqasının boynuna atsa, qəbul etməyəcəklər. İndi ki belədir, şah xalqın işindən qafil olmamalıdır. Açıq və gizli məsələləri bilməli, xalqın qeydinə qalmalı, uzun əlləri qısaltmalı, zalımların zülmünün qarşısını almalıdır. Onda Allahın köməyi ilə onun dövləti güclənər, çörəyi bərəkət tapar, ölkədə bolluq olar".
İstinadlar
- Swartz A. Nizam al-Mulk // Open Library (ing.). 2007.
- NIẒĀM AL-MULK // Encyclopædia Universalis (fr.). Encyclopædia Britannica.
- Nizam al-Mulk // Encyclopædia Britannica (ing.).
- Nisam al-Mulk // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
- "Niẓām al-Mulk. Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online". 2012-01-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-03-18.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Nizamul Mulk tam adi Ebu Eli El Hesen et Tusi Nizamulmulk Erebce نظام الملك ابو علي الحسن الطوسي Nizamu l Mulk Abu ʿAli al Hasan at Tusi Farsca خواجه نظام الملک طوسی Hace Nizamulmulk Tusi 1018 Tus Qezneviler dovleti 14 oktyabr 1092 Sehne Boyuk Selcuq Imperiyasi ve ya Burucerd Boyuk Selcuq Imperiyasi Selcuq Dovletinin veziri ve Siyasetname adli kitabin muellifi farssiyasetcisi tarixi sexsiyyet NizamulmulkDogum tarixi 1018 Dogum yeri Tus Qezneviler dovletiVefat tarixi 14 oktyabr 1092 1092 10 14 Vefat yeri Sehne Boyuk Selcuq Imperiyasi ve yaBurucerd Boyuk Selcuq ImperiyasiVefat sebebi bicaq xesareti d Usaqlari Fexrulmulk Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiSerq tarixinde mudrik uzaqgoren vezir deyende iki sexs agila gelirse biri Nizamulmulkdur Meshur Selcuqi sultanlari Alparslan va Meliksahin veziri olmus bu sexs dovletin iqtisadi qudretinin artmasinda qosunun mohkemlenmesinde olkenin medeni heyatinda cox muhum rol oynayib Eyni zamanda o diribas korrupsioner reqiblerini mehv etmek ucun istenilen usula el atan servaxt memur proteksionist olub Nizamulmulkun bu xususda ilk kovrek addimlari barede Vezirin tercumeyi hali adli bir kitabda yazilir Bir ara Xace Nizamulmulk Belx emiri ibn Sadanin yaninda katiblik edirdi Vaxtasiri ibn Sadan Xaceye deyirdi Ey Hesen yaman kokelibsen Sonra neyi varsa elinden alib deyerdi Sen katibsen qelemin sene besdir Bir qeder isleyenden sonra emlaki musadire edildi ozu ise tutulmamaq ucun qacib aradan cixdi Amma butun bunlar onun ucun bir mekteb olur O saray sirlerini yaltaqliq nifaq salmaq ureye girmek kicik ve boyuk memurlarla nece davranmaq ve s derinden oyrenmisdi Dovlet isleri ucun onemli fealiyetleri olsa da oz meqsedine catmaq ucun hec bir tedbirden yeri gelende xeyanet ve cinayetlerden de cekinmirdi Nehayet oz reqiblerini bir bir vuraraq vezirliye kimi yukseldi Nizamulmulk ve Hesen SabbahSelcuq dovletinde ozune yer tutmaq ucun fars zadeganlari xususi canfesanliq gosterirdiler Hetta bele revayet var ki Omer Xeyyam Hesen Sabbah ve Nizamulmulk orta mektebde oxuyanda soz verirler ki eger biri movqe qazansa o birilerini himaye etsin Amma Hesen Sabbahla Nizamulmulk arasinda olan munasibetin dostluga hec bir dexli yoxdur Bele ki Sabbah saraya gelenden bir az sonra Nizamulmulkle toqqusmali olur Melumata gore vergi ve maliyye isleri ile tanis olan Hesen Sabbah bu qerara gelir ki coxlu yeyinti ve menimseme var bunlari uze cixarsa ozune yaxsi movqe qazana biler O saraya Nizamulmulkun teqdimati ile geldiyinden boyuk nufuz qazanmisdi Amma bu Nizamulmulkde qisqancliq dogurur Bir gun Sabbah sultanin qulagina catdirir ki maliyye islerinde yoxlama aparmaq lazimdir Tecrubeli Nizamulmulk yoxlamaya alti ay vaxt lazim oldugunu deyir Hesen Sabbah ise iki hefte vaxta bu isi cozeceyini bildirir Hesabatin bele qisa muddetde bas tutmasi Nizamulmulkun sonu demek idi Ona gore o yaxin adamlarini Sabbahin qrupuna daxil edir Onlar her sey haqda onu xeberdar edir sonra vereqleri bir defterden basqasina qoymaqla her seyi pozurlar Hesabat gunu melum olur ki her sey alt ustdur Sabbah rusvay olur ve sahin huzurundan qovulur Bundan qeyzlenen Hesen evvel Misisre qacir sonra Elemut qalasina cekilir gizli terrrorcu teskilat yaradir ve selcuqilere qarsi mubarize aparir O turklerle mubarize ucun cox orijinal metod secir elan edir ki turkler Ademden emele gelmeyibler Onlar cinden toreyibler ve onlari ve onlara xidmet edenleri oldurmekle cennete dusmek olar O Nizamulmulke de borclu qalmir Omrunun qoca caglarinda vezir onun gonderdiyi terrorcunun eli ile oldurulur Bu barede sonra Nizamulmulk atli hami piyadaNizamulmulk Selcuqiler dovletinin mohkemlenmesi ucun elinden geleni etse de fars aristokratlarini oz yaxinlarini ise duzeltmek xususunda cox diribas terpenirdi On iki oglunun hamisina yaxsi vezife vermisdi Bezen onun emelleri o qeder qabariq olurdu ki adamlari qiciqlandliridi Saraya sikayetler gedirdi Deyilene gore hetta bir defe Alparslan sah namaz qilan vaxti qabagina imzasiz bir sikayet mektubu atiblar Mektubla tanis olan sultan Xaceni cagirib bele deyib Eger dogru soyleyirlerse exlaqini duzelt iftiradirsa onlari bagisla ve bu kimi seylere vaxt tapmamalari ucun muhum islerle mesgul ele Amma Nizamulmulk bu bohrandan da cixir 11 ci esrin sonuna dogru Selcuqilerin nufuzu daha da artmisdi Meliksah ozune veliehd secmek qerarina gelmisdi Bu yandan da xelife Muqtedi hakimiyyetini mohkemlendirmek ucun Meliksahla qohum olmaq fikrine dusmusdu Lakin xelifenin veziri 1082 ci ilde Isfahana gelende sahin iki yasli oglu Davud olmusdu Bu sebebden butun seher mateme batmisdi Turkler atlarinin quyrugunu kesmis yeherlerini tersinie cevirmis qara geyinmisdiler Qadinlar saclarini yolurdular Sultan gunlerle hec ne yemir usagi basdirmaga qoymurdu Xelife bu xeberi esidende Bagdadda uc gunluk matem elan elemisdi Xelifenin elci gelen veziri bu meseleni nece hell edeceyini bilmediyinden Nizamulmulkle meslehetlesir O ise veziri Meliksahin yox bas herem Turkan xanimin yanina gonderir Turkan xanim mueyyen sertlerle xususen toyun selcuq qaydasi ile kecirlmesi serti ile raziliq verir O vaxt Nizamulmulkun qizin he cavabinin alinmasindaki xidmetleri xelife terefinden yuksek qiymetlendirilir Bu barede Nizamulmulk ozu bele yazir Kebin kesilecek gun Sultan emr etdi ki dunyanin her yerinden devet edilmis butun eyan esraf xelifenin huzuruna piyada getsin Xelife bunu esitcek adam gonderib xeber catdirdi Nizamulmulk atli qalan hami piyada gelmelidir Xace sonra yazir Alim ve boyuklerin sayi qeder xelet getirmisdiler Menim xeletim cox naxisli ve bezekli idi Uzerinde yazilmisdi Dunyanin alim adil veziri Reziyy xosbext Emirelmominin Nizamulmulke Vezirin yuxusuNizamulmulke gosterilen bu lutf subhesiz Meliksahin qudret ve ezemetine gosterilen hormet idi Selcuqiler boyuk bir imperiya yaratmisdilar Alparslanin zamaninda bu dovlet Amu Deryadan Ferat cayina qeder uzanmisdi Azerbaycan ve Qafqazla yanasi Suriya ve Felestin de bu dovletin erazisinde idi Amma Xacenin de bu ugurlarda oz xidmeti var idi Neticede onda bir lovgaliq tekebbur hissleri bas qaldirir batininde seytani hissler canlanir Bu xususda onun yuxusu maraqlidir Xelifenin huzurundan qayidandan sonra gece yatdim Yuxuda gordum ki haman taxt daha uca bir yerde qoyulub eynimde haman xelet oturmusam Lakin tek tenhayam Dehset meni burudu Birden son derece eybecer ve cirkin bir adam menim yanimda taxtin uzerinde oturdu Ufunetden bagrim catlayirdi Bir az kecmemis ondan da ufunetli bir basqasi peyda oldu Bu yuxunu o dalbadal uc gece gorur Her seher coxlu sedeqe paylayir Nehayet dorduncu gece uzlerinden nur tokulen adamlar peyda olur eybecerlerse yox olur Xace onlardan Siz kimsiniz onlar kim idiler deye sorusur Bele cavab verirler Biz senin dunyadaki xos emellerin onlar ise bed emellerin idi Ustadimin kefi necedir Revayete gore Nizamulmulkun Mousili adli bir ustadi olub Xace onu oz xidmetinde saxlayar muneccim kimi ondan faydalanar tez tez meslehetleser muhum islerde onun reyini oyrenermis Nehayet Mousili qocalir taqetden dusur ve isleye bilmediyinden istefa verib Nisapurda oz evinde yasamaga baslayir Onunla ayrilmaq Xace ucun cetin oldugundan ve ustadin sozune son derece inandigindan getmezden evvel Nizamulmulk ondan sorusur Ustad deye bilersenmi menim omrum ne vaxt basa catacaq Mousili deyir Men olenden alti ay sonra Bundan sonra o Nizamulmulke illik teqvim gonderer ilin nece ne ustunde tehvil olunacagini hansi gun ozunu nece aparmaq lazim geldiyini yazarmis Nizamulmulk onun uzun omur surmesi ucun xeyli teqaud ayirir cunki ozunun omrunun ondan asili oldugunu dusunurdu Nizamulmulk onun sehheti ile cox maraqlanirdi Saraya Nisapurdan gelen olanda birinci suali bu olurdu Mousili necedir Onun sag salamat oldugunu esidende kefi kokelerdi 1092 ci ile qeder bele davam edir Bu vaxt Nisapurdan bir adam gelir Xace yene ilk olaraq Mousilini sorusur Nisapurlu bas eyib deyir Islam bascisinin omru uzun olsun Mousilinin ruhu goylere pervaz etdi Deme onun ustadi alti aya yaxin muddet evvel dunyasini deyisibmis Zalimlarin en yaxsisi Nizamulmulk bu xeberi esidende cox kederlenir Demek olum qapinin agzini kesdirib O oz islerini qaydaya salir Torpaqlarini muxtelif adamlara paylayir qullarini azad edir Borclarini qaytarir Dostlari dusmenleri ile gorusub halalliq alir Vesiyyetname yazir Bir sozle islam qaydasi ile olume hazirlasan adamin edeceyi her isi gorur En maraqlisi ise onun o dovrecen Serqde olmayan Mehzer yazdirmasidir Mehzer indiki terminologiya ile rey sorgusu demekdir Bu defterde her kes Xace haqqinda oz reyini dusunduklerini onu nece insan hesab etmesini yazir Nehayet defter gedib cixir Nizamiyye medresesinin rehberi Firuzabadiye Medrese mudiri cox qisa sekilde Nizamulmulku bele xarakterize edir Hesen xeyruzzeleme yeni Hesen Nizamulmulk zalimlarin en yaxsisidir Defter Nizamulmulkun eline catanda oxuyur ve Firuzabadinin sozlerine catanda deyir Boyuklerden hec kes onun qeder duz yazmayib Ustadinin dediyi kimi de olur Cox qisa zaman erzinde Nizamulmulk dunyasini deyisir Onun Hesen Sabbahin terrorculari terefinden oldurulmesi fikri cox genis yayilib Deyilene gore qatil Nizamulmulk camaatin icine cixanda mektub vermek adi ile ona yaxinlasib ve xencerle onu oldurub Siyasetname haqqindaXace Nizamulk Hesen ibn Eli Selcuq sultanlarindan olan Alp Arslan ve Meliksahin veziri olmusdur Nizamulmulk seleflerine nisbeten yeni isler gormusdu O dunyaya Siyasetname eserini bexs etmisdir Siyasetname XI esr veziri Nizamulmulkun dovleti idare etmek haqqinda kitabidir Nizamulmulk vezirlikden dusdukden sonra bu eseri yazmisdi Siyasetname eserini 1076 ci ilde tamamlamisdir O bu eseri yazib bitirdikden sonra Meliksaha vermisdi Bu esere 15 16 ci fesilleri katib Elmeyene artirmisdi Siyasetname Selcuq dovrunden qalmis en moteber en gozel eserdir Siyasetname vergi qayda qanunlari herbi qurulusunu ve bir sira qanunlari oyrenmek ucun cox boyuk material verir Orada ele ibretamiz hekayeler vardir ki min il bundan evvele aid olmasina baxmayaraq oz keyfiyyetini itirmir Nizamulmulk teriqetlere qarsi hessasdir Xususen Nizamulmulk Ismayili teriqeti ve sielere qarsi tekzibkeslik edirdi Kecmis dovrde de hakim tebeqeye dovlete qarsi cixislar din adi altinda gedirdi Nizamulmulk vezir oldugundan dovleti ixtisas ve cevrilislerden qorumaq ucun dini teesubu silaha cevirirdi Nizamulmulk Selcuq dovletinde vezir olarken Azerbaycan da Selcuqlara daxil idi Bu sebebden de Siyasetname 11 ci esr Azerbaycan tarixini oyrenmek ucun onemli eserdir Nizamulmulkun Siyasetname eseri daha sonralar da edebi abide kimi itifade olunmusdur Nizamulmulk Siyasetname eserinin IV V fesillerinde Mezdek herekati onun teriqeti nehayet I Xosrov terefinden herekatin yatirilmasi ve Mezdekin oldurulmesi haqqinda melumatlar verir Hemcinin Nizamulmulk ozunun Siyasetname eserinde Novruzu yazin gelisi ile bagli kutlevi xalq bayrami kimi teqdim edir Elave olaraq bu esrarengiz eserde Nizamulmulk haqqinda genis melumatlar da verilmisdir Nizamulmulkun Siyasetname adli siyasi traktatindan bidetciler ve xalq usyanlari haqqindaki fesillerde de genis melumatlar elde etmek olar Siyasetname eserinde bir revayet Nizami Gencevinin yazdigi Heft Peyker eseri ile oxsardir Hem Siyasetnamede ve hem de Heft Peyker eserinde eyni sujet xetti neql edilib Bu eserler arasinda ferq vezirin adinin basqa adlar olmasindan ibaretdir Heft Peyker eserinde vezirin adi Rast Rovsen Siyasetname de ise Rast Revisdir Nizamulmulkun Siyasetname eseri Azerbaycan diline RehimSultanov terefinden tercume edilmisdir ve 1987 ci ilde cap olunmusdur Siyasetname den parcaPadsahlarin Allah taalanin verdiyi nemetlerin qedrini bilmeleri haqqinda Xalqin duhasi sahin duhasi ile birlesende olke mohkemlener gunu gunden inkisaf eder dovlet qapilari acilar ve xosbextlik hokmdarin uzune guler bu dunyada yaxsi ad qazanar o dunyada hesabi yungul olar Odur ki deyibler Dovlet kufr ile dagilmaz zulm ile dagilar Revayet Deyirler Abdullah bin Omer el Xettab Allah onlarin her ikisinden razi olsun atasi can ustunde olarken ondan sorusdu Ey ata seni ne vaxt goreceyem Dedi O dunyada Dedi Tez isteyirem Dedi Ya birinci ya ikinci ya da ucuncu gece yuxuda goreceksen On iki il kecdi lakin onu yuxuda gormedi On iki ilden sonra onu bir defe yuxuda gordu ve sorusdu Ata sen dememisdinmi ki uc geceden sonra seni yuxuda gorecem Dedi Basim qarisiq idi ogul Bagdadin kenarinda bir korpu ucmusdu memurlar onu temir etmemisdiler Korpuden kecende bir qoyunun ayagi desiklerden birine kecib sinmisdi Indiye qeder onun cavabini vermekle mesgul idim Dunyanin hokmdari bilmelidir ki ondan hokmu altinda olan camaatin cavabini o boyuk gunde sorusacaqlar ve basqasinin boynuna atsa qebul etmeyecekler Indi ki beledir sah xalqin isinden qafil olmamalidir Aciq ve gizli meseleleri bilmeli xalqin qeydine qalmali uzun elleri qisaltmali zalimlarin zulmunun qarsisini almalidir Onda Allahin komeyi ile onun dovleti guclener coreyi bereket tapar olkede bolluq olar IstinadlarSwartz A Nizam al Mulk Open Library ing 2007 NIẒAM AL MULK Encyclopaedia Universalis fr Encyclopaedia Britannica Nizam al Mulk Encyclopaedia Britannica ing Nisam al Mulk Brockhauz Ensiklopediyasi alm Niẓam al Mulk Encyclopaedia Britannica 2008 Encyclopaedia Britannica Online 2012 01 30 tarixinde Istifade tarixi 2009 03 18