Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Transgen bitkilər — ənənəvi bitki sortlarına digər canlı orqanizmlərdən təcrid edilmiş genin və ya genlərin köçürülməsi nəticəsində əldə olunmuş genetikası modifikasiya olunmuş orqanizm (GMO) bitkilər.
Genetik modifikasiya olunmuş bitkilərin yeni sortlarının yaradılması və onların kommersiya məqsədləri ilə geniş sahələrdə becərilməsi nəticəsində, istehsal edilmiş məhsulların bir çoxu ərzaq məhsullarının tərkib hissəsini təşkil etməsi olmuşdur. Məlumatlar göstərir ki, dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində transgen bitkilərə, onlardan istehsal edilən kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarına münasibət bir mənalı deyildir.
Tarixi
Ayrı-ayrı genlərin bir orqanizmdən digərinə transformasiyası ilk dəfə 1972-ci ildə həyata keçirilmişdir. İlk transgen bitkilər isə 1982-ci ildə Kölndəki bitkiçilik institutunun və Monsanto şirkətinin əməkdaşları tərəfindən yaradılmışdır. Bir qədər sonra, yəni 1986-cı ildə ABŞ-də tütün bitkisinin virusa qarşı davamlı formalarının açıq sahə şəraitində sınaqları uğurla nəticələndi.
Çində aparılan analoji sınaqlar isə 1992-ci ildə belə sortların davamlılığını bir daha sübut etdi. Elə həmin dövrlərdən başlayaraq transgen bitkilərin əkin sahəsi sürətlə genişlənməyə başladı. Belə ki, bütün dünyada 1997-ci ildə cəmi 1,7 mln hektar sahədə transgen bitkilər becərilirdisə. 1998-ci ildə onların sahəsi 30 mln, bir il sonra isə artıq 40 mln, hektar olmuşdur. FAO-nun son rəsmi məlumatlarına görə 2005-ci ildə dünyanın 21 ölkəsində becərilən transgen bitkilərin əkin sahəsi artıq 90 mln hektar olmuşdur. Təkcə ABŞ-də 49,8 mln., Argentinada isə 17,1 mln hektar sahədə müxtəlif sort transgen bitkilər becərilmişdir. Əkinin strukturunda soya bitkisi 60 %, qarğıdalı 30%, pambıq 1,5 % yer tutursalar da raps, günəbaxan, şəkər çuğunduru, çəltik və s, kimi bitkilər də kifayət qədər əraziyə malik olmuşdurlar. Artıq 1999-cu ilə qədər 45 ölkədə 60-dan çox bitki üzərində 40 mindən artıq gen köçürülməsi əməliyyatı aparılmışdır. Hibridləşmə zamanı seçilmiş kombinasiyalardan 42% ən müxtəlif xəstəliklərə, 17% zərərvericilərə, 18% herbisidə davamlılıq və 22 % keyfiyyətin daha da yaxşılaşdırılması istiqamətində aparılmışdır.
Burada seleksiyanın ənənəvi metodları vasitəsilə yaradılması bəlkə də mümkün olmayan və ya bunun üçün çox vaxt tələb olunduğu halda gen mühəndisliyi metodlarını tətbiq etməklə qısa bir vaxtda ən müxtəlif bitkilərin arzu olunan əlamət və xüsusiyyətlərə malik olan sortlarını yaratmağın mümkünlüyünü istisna etmək olmaz.
Ancaq belə bitkilərin kommersiya məqsədi ilə becərilməsi, yəni bilərəkdən ətraf mühitə buraxılması ilə əlaqədar qarşıya çıxan risklərlə bağlı bir sıra çox ciddi suallar meydana gəlir. Bu risklərə ilk növbədə ətraf mühit və insan sağlamlığı, həmçinin fermerlərin, kənd təsərrüfatının və nəhayət ölkənin iqtisadiyyatı ilə əlaqədar risklərə aid etmək olar. Burada həm birbaşa, həm də dolayı təsirlər nəticəsində yaranan riskləri istisna etmək olmaz.
Ölkə parlamentinin “Bioloji təhlükəsizliyə dair biomüxtəliflik haqqında Kartagena Protokolunu” ratifikasiya etməsi bu sənədə qoşulmaqla ətraf mühit və ölkə əhalisinin sağlamlığının daima respublika rəhbərliyinin diqqət mərkəzində olduğunu göstərir. Dövlətin kənd təsərrüfatı sahəsindəki əsas strateji siyasəti fermerlərin gəlirlərinin artmasına və onların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə yönəltməklə əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinə nail olmaqdan ibarət olsa da görülən işlər həm də onların təmiz ekoloji mühitdə yaşamaları və keyfiyyətli kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları ilə qidalanmaları üçün çox mühümdür. Azərbaycan özünün torpaq və xüsusən iqlim amillərinin zənginliyinə görə seçilən unikal bir ərazidə yerləşir. Bütün bunlar isə ölkənin bioloji cəhətdən zənginliyini müəyyənləşdirən ən zəruri amillərdir.
Zənnimizcə fermerlərin müasir tələblərinə cavab verən yeni, daha məhsuldar, ətraf mühitin əlverişsiz amillərinə qarşı davamlı və keyfiyyətli sortların yaradılmasında başlanğıc material kimi istifadə etmək üçün Azərbaycanda yayılmış mədəni və yabanı formaların genetik imkanlarından hələlik tam istifadə edilməmişdir. Odur ki, bu sahədə tədqiqat işlərini genişləndirməklə ölkə əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyini təmin edən bioloji cəhətdən təhlükəsiz kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları istehsalının dinamik artımına nail olmalıyıq. Biz biotexnologiya elminin əleyhinə deyilik, ancaq gen mühəndisliyi fəaliyyətində tətbiq olunan metodların təkmilləşdirilməsi ilə yeni yaradılacaq sortların təhlükəsizliyinin tərəfdarıyıq.
Proqnozlar
Alimlərin proqnozlarına görə 2014–cü ildə ABŞ-də istehsal olunan bütün ərzaqların tərkibində transgen bitki mənşəli məhsulların komponentləri mövcud olacaq. Hazırda bu ölkənin bazarlarında transgen bitkilərin həcmi 20 milyard dollara çatır. 2020-ci ilə qədər bu göstəricinin 75 milyard dollara çatacağı ehtimal olunur.
Transgen bitkilərin qısa bir dövr ərzində populyarlaşması və onun geniş sahələrdə becərilməsini, bəzən onların xəstəlik, zərərverici və ətraf mühitin digər əlverişsiz amillərinə davamlı olmaları ilə yanaşı, daha məhsuldar və keyfiyyətli olmaları ilə izah etsələr də, onların becərilməsinə daha az vəsait sərf olunduğunu iddia edən fermerlərdə var. Ancaq, əldə olunan məlumatlar bunun həmişə belə olmadığını göstərir. Hələ 1999–cu ildən başlayaraq Çin respublikasında transgen pambıq sortları tətbiq olunmağa başlayıb və nəticədə bu bitkidən məhsul istehsalına çəkilən xərclər 46 % azalıb, yəni 18 əvəzinə cəmi 6 insektisiddən istifadə olunub. Lakin cəmi yeddi ildən sonra becərilməsinə çəkilən xərclər daha 40 % artmaqla sahəni iflic vəziyyətinə salıb. Belə hallarla tez-tez təsadüf edildiyindən düşünülmüş siyasət təhlükəsizliyin təminatı olmalıdır.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Transgen bitkiler enenevi bitki sortlarina diger canli orqanizmlerden tecrid edilmis genin ve ya genlerin kocurulmesi neticesinde elde olunmus genetikasi modifikasiya olunmus orqanizm GMO bitkiler Genetik modifikasiya olunmus bitkilerin yeni sortlarinin yaradilmasi ve onlarin kommersiya meqsedleri ile genis sahelerde becerilmesi neticesinde istehsal edilmis mehsullarin bir coxu erzaq mehsullarinin terkib hissesini teskil etmesi olmusdur Melumatlar gosterir ki dunyanin inkisaf etmis olkelerinde transgen bitkilere onlardan istehsal edilen kend teserrufati ve erzaq mehsullarina munasibet bir menali deyildir TarixiAyri ayri genlerin bir orqanizmden digerine transformasiyasi ilk defe 1972 ci ilde heyata kecirilmisdir Ilk transgen bitkiler ise 1982 ci ilde Kolndeki bitkicilik institutunun ve Monsanto sirketinin emekdaslari terefinden yaradilmisdir Bir qeder sonra yeni 1986 ci ilde ABS de tutun bitkisinin virusa qarsi davamli formalarinin aciq sahe seraitinde sinaqlari ugurla neticelendi Cinde aparilan analoji sinaqlar ise 1992 ci ilde bele sortlarin davamliligini bir daha subut etdi Ele hemin dovrlerden baslayaraq transgen bitkilerin ekin sahesi suretle genislenmeye basladi Bele ki butun dunyada 1997 ci ilde cemi 1 7 mln hektar sahede transgen bitkiler becerilirdise 1998 ci ilde onlarin sahesi 30 mln bir il sonra ise artiq 40 mln hektar olmusdur FAO nun son resmi melumatlarina gore 2005 ci ilde dunyanin 21 olkesinde becerilen transgen bitkilerin ekin sahesi artiq 90 mln hektar olmusdur Tekce ABS de 49 8 mln Argentinada ise 17 1 mln hektar sahede muxtelif sort transgen bitkiler becerilmisdir Ekinin strukturunda soya bitkisi 60 qargidali 30 pambiq 1 5 yer tutursalar da raps gunebaxan seker cugunduru celtik ve s kimi bitkiler de kifayet qeder eraziye malik olmusdurlar Artiq 1999 cu ile qeder 45 olkede 60 dan cox bitki uzerinde 40 minden artiq gen kocurulmesi emeliyyati aparilmisdir Hibridlesme zamani secilmis kombinasiyalardan 42 en muxtelif xesteliklere 17 zerervericilere 18 herbiside davamliliq ve 22 keyfiyyetin daha da yaxsilasdirilmasi istiqametinde aparilmisdir Burada seleksiyanin enenevi metodlari vasitesile yaradilmasi belke de mumkun olmayan ve ya bunun ucun cox vaxt teleb olundugu halda gen muhendisliyi metodlarini tetbiq etmekle qisa bir vaxtda en muxtelif bitkilerin arzu olunan elamet ve xususiyyetlere malik olan sortlarini yaratmagin mumkunluyunu istisna etmek olmaz Ancaq bele bitkilerin kommersiya meqsedi ile becerilmesi yeni bilerekden etraf muhite buraxilmasi ile elaqedar qarsiya cixan risklerle bagli bir sira cox ciddi suallar meydana gelir Bu risklere ilk novbede etraf muhit ve insan saglamligi hemcinin fermerlerin kend teserrufatinin ve nehayet olkenin iqtisadiyyati ile elaqedar risklere aid etmek olar Burada hem birbasa hem de dolayi tesirler neticesinde yaranan riskleri istisna etmek olmaz Olke parlamentinin Bioloji tehlukesizliye dair biomuxteliflik haqqinda Kartagena Protokolunu ratifikasiya etmesi bu senede qosulmaqla etraf muhit ve olke ehalisinin saglamliginin daima respublika rehberliyinin diqqet merkezinde oldugunu gosterir Dovletin kend teserrufati sahesindeki esas strateji siyaseti fermerlerin gelirlerinin artmasina ve onlarin heyat seviyyesinin yukseldilmesine yoneltmekle ehalinin erzaq tehlukesizliyine nail olmaqdan ibaret olsa da gorulen isler hem de onlarin temiz ekoloji muhitde yasamalari ve keyfiyyetli kend teserrufati ve erzaq mehsullari ile qidalanmalari ucun cox muhumdur Azerbaycan ozunun torpaq ve xususen iqlim amillerinin zenginliyine gore secilen unikal bir erazide yerlesir Butun bunlar ise olkenin bioloji cehetden zenginliyini mueyyenlesdiren en zeruri amillerdir Zennimizce fermerlerin muasir teleblerine cavab veren yeni daha mehsuldar etraf muhitin elverissiz amillerine qarsi davamli ve keyfiyyetli sortlarin yaradilmasinda baslangic material kimi istifade etmek ucun Azerbaycanda yayilmis medeni ve yabani formalarin genetik imkanlarindan helelik tam istifade edilmemisdir Odur ki bu sahede tedqiqat islerini genislendirmekle olke ehalisinin erzaq tehlukesizliyini temin eden bioloji cehetden tehlukesiz kend teserrufati ve erzaq mehsullari istehsalinin dinamik artimina nail olmaliyiq Biz biotexnologiya elminin eleyhine deyilik ancaq gen muhendisliyi fealiyyetinde tetbiq olunan metodlarin tekmillesdirilmesi ile yeni yaradilacaq sortlarin tehlukesizliyinin terefdariyiq ProqnozlarAlimlerin proqnozlarina gore 2014 cu ilde ABS de istehsal olunan butun erzaqlarin terkibinde transgen bitki menseli mehsullarin komponentleri movcud olacaq Hazirda bu olkenin bazarlarinda transgen bitkilerin hecmi 20 milyard dollara catir 2020 ci ile qeder bu gostericinin 75 milyard dollara catacagi ehtimal olunur Transgen bitkilerin qisa bir dovr erzinde populyarlasmasi ve onun genis sahelerde becerilmesini bezen onlarin xestelik zererverici ve etraf muhitin diger elverissiz amillerine davamli olmalari ile yanasi daha mehsuldar ve keyfiyyetli olmalari ile izah etseler de onlarin becerilmesine daha az vesait serf olundugunu iddia eden fermerlerde var Ancaq elde olunan melumatlar bunun hemise bele olmadigini gosterir Hele 1999 cu ilden baslayaraq Cin respublikasinda transgen pambiq sortlari tetbiq olunmaga baslayib ve neticede bu bitkiden mehsul istehsalina cekilen xercler 46 azalib yeni 18 evezine cemi 6 insektisidden istifade olunub Lakin cemi yeddi ilden sonra becerilmesine cekilen xercler daha 40 artmaqla saheni iflic veziyyetine salib Bele hallarla tez tez tesaduf edildiyinden dusunulmus siyaset tehlukesizliyin teminati olmalidir Hemcinin baxGenetik muhendisliyi GMO