Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əgər, torpaq hissəciklərinə lupa altında baxmalı olsaq, orada müxtəlif bitki və heyvan qalıqlarını görmək mümkündür. Pinset vasitəsi ilə bu qalıqları torpağın mineral hissəsindən asanlıqla ayırmaq olur. Sonra kimyəvi yolla torpaqda olan humusun və yaxud çürüntünün miqdarını təyin etmək olar. Belə ki, götürülmüş torpaq nümunəsi üzərinə qələvi məhsul əlavə edilməklə, qara maddəni humusu ayırmaq mümkündür.
Torpaqlarda gedən proseslər
Bütün torpaqlarda eyni iki proses gedir.
- Birinci prosesdə mürəkkəb üzvi birləşmələr axıra qədər parçalanır. Bu proses üzvi maddələrin minerallaşması adlanır.
- İkinci proses humusəmələgəlmə prosesidir. Humusəmələgəlmə prosesi çox mürəkkəb bir prosesdir. Humusun əmələgəlmə mənbəyini bitkilərin məhv olan kök və budaqları, tökülən yarpaqları (meşədə) torpaqda yaşayan və tələf olan müxtəlif heyvan və mikroorqanizmlər təşkil edir.
Üzvi qalıqların torpaqda parçalanmasının bir hissəsini atmosfer amilləri təşkil edirsə, digər bir hissəsini isə torpaqda yaşayan soxulcanların, həşərat və yereşən qurdların fəaliyyəti təşkil edir. Lakin üzvi maddələrin parçalanaraq torpaq humusuna çevrilməsində əsas amil olaraq mikroorqanizmlər, bakteriyalar və göbələklərin fəaliyyəti hesab olunur. Torpağın hər qramında mikroorqanizmlərin sayının 2 milyardı keçməsi sübuta yetirilmiş¬dir. Məhz mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti nəticəsində torpaqda humus əmələ gəlir, toplanır və çevrilir.
Humusun kimyəvi tərkibi
Humusun kimyəvi tərkibi çox mürəkkəb olduğu üçün, onu bir və bir neçə birləşmə şəklində göstərmək mümkün deyildir. Bir sıra yeni tədqiqat¬lar torpağın üzvi maddəsindən çoxlu miqdarda xüsusi və dəqiq müəyyən edilmiş azotlu və azotsuz kimyəvi birləşmələr ayırmağa imkan vermişdir. Ancaq onların heç birini humus adlandırmaq olmaz.
Çürüntü maddələr
Torpaqda olan çürüntü maddələr həllolma və ekstraksiya qabiliyyətinə görə iki əsas qrupa bölünür:
- Humin turşuları
- Fulvo turşular (əvvələr kren və apokren adlanırdı).
Humin turşular
Humin turşular - aerob şəraitdə əmələ gəlir. O, zəif qələvidə həll olur, lakin suda və turşuda həll olmur. Humin turşularının məhlulu tünd rəngdə olur. Çöllər zonasının qara torpaqlarının çürüntü hissəsində humin turşusu-nun element tərkibi aşağıdakılardan ibarətdir: karbon 52-62 %, oksigen 31- 39 %, azot 2,6-5,1 % hidrogen 2,5-5,8 %. Bunlardan əlavə 10 %-ə qədər Si, P, S, Fe, Ca, К və s. ibarət kül elementləri olur. Humin turşuları torpağın mineral hissələrilə qarşılıqlı təsirə girdikdə humatlar əmələ gətirir. İki və üç valentli kationların Ca, Mq, Fe, Al humatları suda həll olmur. Onlar kolloid çöküntülər (gellər) əmələ gətirir. Bir valentli kationların - K, Na, NH4 humatları isə suda həll olur və Kolloid məhluludur (zol). Torpaqda humin turşuların çox hissəsi gel, az hissəsi mütəhərrik kolloid və çox cüzi bir hissəsi isə molekulyar məhlul halında olur. Əsasən qara, şabalıdı, bəzən boz - meşə torpaqlarda üstünlük təşkil edir. Azərbaycanda dağqara (meşə altından çıxmış), dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı), çəmən-boz torpaqlarında humin turşusu fulvoturşulara nisbətən üstünlük təşkil edir.
Fulvoturşular
Fulvoturşular - kolloid maddələr olmaqla, torpaq hissəciklərini yüksək udma qabiliyyətinə malikdir. Onun udma qabiliyyəti hər 100 qr maddəyə 200-60 ml ekv. miqdarı ilə ölçülür. Fulvoturşuların podzol torpaqlarda elementar tərkibi 45,3 % karbon, 5 % hidrogen, 47,3 % oksigen və 2,4 % azotdan ibarətdir. Humin turşuları ilə müqayisədə oksigen n miqdarı çox, azot və karbonun miqdarı nisbətən azdır. Humin turşulardan fərqli olaraq onlar suda, turşuda və qələvidə yaxşı həll olur. Fulvoturşuların məhlulu açıq-qonuru rəngdə, quru preparatı isə qonuru rəngdə olur. Meşə döşənəyində turş mühitdə podzoləmələgəlmə prosesi aktiv gedir. Fulvoturşuların tərkibində humin turşularından fərqli olaraq C, H, O elementləri çox olur. Fulvoturşuların külündə Al, Fe üstündür. Onların sulu məhlulunda pH-ı 2,5-3-dür. Azərbaycanın , qonur dağ-meşə, şoranlı, şorakətli torpaqlarında fulvoturşuları humin turşularından üstündür. Yer kürəsində müxtəlif torpaqlarda təbii şəraitdən asılı olaraq humusun miqdarı da fərqlidir. Mərkəzi Asiyanın boz torpaqlarında humus daha az olub, 1-2%-ə bərabərdir. Aparılmış hesablamalara görə ayrı-ayrı torpaqlarda humusun ehtiyatın da fərqlidir. Məsələn, mülayim qurşağın boz-meşə torpaqlarının 100 m-lik qatında bir hektara 175 ton təşkil edir. Bu göstərici tipik qara torpaqlarda 700 tona çatır, Mərkəzi Asiyanın boz torpaqlarında 70 tona duşur.
Xarici keçid
- AZƏRBAYCAN TORPAQLARI
Həmçinin bax
İstinadlar
- Quliyev İ.Ə. Ümumi torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyası Bakı, 2014
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Eger torpaq hisseciklerine lupa altinda baxmali olsaq orada muxtelif bitki ve heyvan qaliqlarini gormek mumkundur Pinset vasitesi ile bu qaliqlari torpagin mineral hissesinden asanliqla ayirmaq olur Sonra kimyevi yolla torpaqda olan humusun ve yaxud curuntunun miqdarini teyin etmek olar Bele ki goturulmus torpaq numunesi uzerine qelevi mehsul elave edilmekle qara maddeni humusu ayirmaq mumkundur Torpaqlarda geden proseslerButun torpaqlarda eyni iki proses gedir Birinci prosesde murekkeb uzvi birlesmeler axira qeder parcalanir Bu proses uzvi maddelerin minerallasmasi adlanir Ikinci proses humusemelegelme prosesidir Humusemelegelme prosesi cox murekkeb bir prosesdir Humusun emelegelme menbeyini bitkilerin mehv olan kok ve budaqlari tokulen yarpaqlari mesede torpaqda yasayan ve telef olan muxtelif heyvan ve mikroorqanizmler teskil edir Uzvi qaliqlarin torpaqda parcalanmasinin bir hissesini atmosfer amilleri teskil edirse diger bir hissesini ise torpaqda yasayan soxulcanlarin heserat ve yeresen qurdlarin fealiyyeti teskil edir Lakin uzvi maddelerin parcalanaraq torpaq humusuna cevrilmesinde esas amil olaraq mikroorqanizmler bakteriyalar ve gobeleklerin fealiyyeti hesab olunur Torpagin her qraminda mikroorqanizmlerin sayinin 2 milyardi kecmesi subuta yetirilmis dir Mehz mikroorqanizmlerin heyat fealiyyeti neticesinde torpaqda humus emele gelir toplanir ve cevrilir Humusun kimyevi terkibiHumusun kimyevi terkibi cox murekkeb oldugu ucun onu bir ve bir nece birlesme seklinde gostermek mumkun deyildir Bir sira yeni tedqiqat lar torpagin uzvi maddesinden coxlu miqdarda xususi ve deqiq mueyyen edilmis azotlu ve azotsuz kimyevi birlesmeler ayirmaga imkan vermisdir Ancaq onlarin hec birini humus adlandirmaq olmaz Curuntu maddelerTorpaqda olan curuntu maddeler hellolma ve ekstraksiya qabiliyyetine gore iki esas qrupa bolunur Humin tursulari Fulvo tursular evveler kren ve apokren adlanirdi Humin tursular Humin tursular aerob seraitde emele gelir O zeif qelevide hell olur lakin suda ve tursuda hell olmur Humin tursularinin mehlulu tund rengde olur Coller zonasinin qara torpaqlarinin curuntu hissesinde humin tursusu nun element terkibi asagidakilardan ibaretdir karbon 52 62 oksigen 31 39 azot 2 6 5 1 hidrogen 2 5 5 8 Bunlardan elave 10 e qeder Si P S Fe Ca K ve s ibaret kul elementleri olur Humin tursulari torpagin mineral hisselerile qarsiliqli tesire girdikde humatlar emele getirir Iki ve uc valentli kationlarin Ca Mq Fe Al humatlari suda hell olmur Onlar kolloid cokuntuler geller emele getirir Bir valentli kationlarin K Na NH4 humatlari ise suda hell olur ve Kolloid mehluludur zol Torpaqda humin tursularin cox hissesi gel az hissesi muteherrik kolloid ve cox cuzi bir hissesi ise molekulyar mehlul halinda olur Esasen qara sabalidi bezen boz mese torpaqlarda ustunluk teskil edir Azerbaycanda dagqara mese altindan cixmis dag boz qehveyi sabalidi cemen boz torpaqlarinda humin tursusu fulvotursulara nisbeten ustunluk teskil edir Fulvotursular Fulvotursular kolloid maddeler olmaqla torpaq hisseciklerini yuksek udma qabiliyyetine malikdir Onun udma qabiliyyeti her 100 qr maddeye 200 60 ml ekv miqdari ile olculur Fulvotursularin podzol torpaqlarda elementar terkibi 45 3 karbon 5 hidrogen 47 3 oksigen ve 2 4 azotdan ibaretdir Humin tursulari ile muqayisede oksigen n miqdari cox azot ve karbonun miqdari nisbeten azdir Humin tursulardan ferqli olaraq onlar suda tursuda ve qelevide yaxsi hell olur Fulvotursularin mehlulu aciq qonuru rengde quru preparati ise qonuru rengde olur Mese doseneyinde turs muhitde podzolemelegelme prosesi aktiv gedir Fulvotursularin terkibinde humin tursularindan ferqli olaraq C H O elementleri cox olur Fulvotursularin kulunde Al Fe ustundur Onlarin sulu mehlulunda pH i 2 5 3 dur Azerbaycanin qonur dag mese soranli soraketli torpaqlarinda fulvotursulari humin tursularindan ustundur Yer kuresinde muxtelif torpaqlarda tebii seraitden asili olaraq humusun miqdari da ferqlidir Merkezi Asiyanin boz torpaqlarinda humus daha az olub 1 2 e beraberdir Aparilmis hesablamalara gore ayri ayri torpaqlarda humusun ehtiyatin da ferqlidir Meselen mulayim qursagin boz mese torpaqlarinin 100 m lik qatinda bir hektara 175 ton teskil edir Bu gosterici tipik qara torpaqlarda 700 tona catir Merkezi Asiyanin boz torpaqlarinda 70 tona dusur Xarici kecidAZERBAYCAN TORPAQLARIHemcinin baxTorpaqIstinadlarQuliyev I E Umumi torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasi Baki 2014