Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Torpaq sürüşməsi — ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında torpaq kütləsinin və təbəqəli süxurların qopub yamac boyu sürüşərək yerdəyişməsi. Sürüşmə ən çox suyadavamlı süxur qatları ilə sulu süxur qatları üst- üstə yerləşdiyi yamaclarda baş verir. Yağış sularının hopub keçirməyən qatın üzərində yığılması Sürüşmə əmələ gətirir. Sürüşmə abraziya, eroziya, aşınma, seysmik hadisələr və b. təbii proseslər, həmçinin yerin geoloji şəraitini nəzərə almadan insan tərəfindən görülən işlərin təsiri nəticəsində yaranır. Sürüşmə əkin sahələrinə, sənaye müəssislərinə, yaşayış məntəqələrinə, yollara və s. böyük zərər vurur. Onlarla mübarizə etmək üçün sahilbərkitmə və drenaj qurğularından istifadə olunur, yamaclar yerə dirək vurulması və ağac əkilməsi yolu ilə bərkidilir və digər işlər görülür. Azərbaycan Respublikasında Sürüşmələr Bakı şəhəri rayonunda, Böyük Qafqazın cənub və şimali-şərq makroyamaclarında, Lerik və Yardımlı rayonlarında yayılmışdır.
Torpaq sürüşmələri dağ süxurları, torpaq kütlələrinin dağ yamacları, yarğanlar, çay, göl, dənizlərin sıldırım sahilləri boyu öz ağırlığının təsiri altında sürüşərək yerini aşağıya doğru dəyişməsidir.
Sürüşmənin xarakteri və onun təhlükəlik dərəcəsi yerin geoloji qatlarının xüsusiyyətlərindən və necə yerləşdiyindən asılı olur. Sürüşmələr təbii hadisələrin və ya insan fəaliyyətinin nəticəsində torpağın yuyulması, yaxud aşınması prosesləri sayəsində baş verir və daha çox zəlzələ və fırtına zamanı müşahidə edilir.
Sürüşmə kütlələri müxtəlif süxurlardan təşkil olunur ki, onlar arasında tarazlığın pozulması davamlığın zəifləməsinə səbəb olur. Sürüşmələrin yaranmasına təbii və süni (antropogen) amillər səbəb ola bilər. Təbii amillərə yamaclarda sıldırımların böyüməsini, onların torpaqda olan əsasının su kütlələri ilə yuyulmasını, seysmik təkanları, süni və ya antropogen amillərə isə yol çəkilməsi zamanı yamacların dağıdılması, meşələrin qırılmasını aid etmək olar.
Beynəlxalq statistik məlumatlara görə, sürüşmələrə 80% antropogen amillər səbəb olur. Sürüşmələr 10° və daha çox bucaq altında olan yamaclarda baş verir. Gilli süxurlara malik zonalarda isə həddindən çox nəmişlik hətta 5–7° bucaq altında sıldırım olduqda belə sürüşmələrə gətirib çıxara bilər.
Sürüşmələr hadisənin miqyasına, baş vermə yerinə, sürüşmə prosesinin gücünə, mexanizminə və aktivliyinə görə təsnif edilir.
Miqyasına görə sürüşmələr iri, orta və kiçik həcmli olur.
İri sürüşmələr, adətən, təbii amillərin təsirindən baş verir və yamac boyunca yüz metrlərlə sahəni əhatə edir. Sürüşmənin cismi çox zaman öz monolitliyini qoruyub saxlayır.
Orta və kiçik həcmli sürüşmələr isə daha kiçik ölçülərdə olur və çox zaman antropogen amillərin təsirindən yaranır.
Sürüşmənin miqyası prosesə cəlb olunan sahə ilə xarakterizə olunur.
Miqyasına görə sürüşmələr bu cür təsnif edilir:
- Nəhəng — 400 ha və daha çox,
- Çox böyük — 200–400 ha,
- Böyük — 100–200 ha,
- Orta — 50–100 ha,
- Kiçik — 5–50 ha,
- Çox kiçik — 5 ha sahəni əhatə edir.
Gücünə görə torpaq sürüşmələri kiçik, orta, böyük və çox böyük ola bilir və yerini dəyişən süxur kütlələlərin həcmi ilə xarakterizə olunur. Bu kütlələrin həcmi 100 kubmetrdən bir milyon kubmetrədək dəyişə bilər.
Torpaq sürüşmələri, sellər və uçqunlar təsərrüfatlara, tikililərə, təbii mühitə böyük ölçüdə zərər verməklə itkilərə səbəb olur və insan həyatı üçün təhlükə törədir.
Torpaq sürüşmələri geoloji fəlakətlərin ən təhlükəli növlərindən biridir. 1911-ci ildə Pamir dağlarında baş verən zəlzələ böyük bir sürüşməyə səbəb oldu. Nəticədə 2.5 milyard kubmetr torpaq sahəsi sürüşdü. Usoy qışlağı əhalisi ilə birlikdə torpaq kütləsinin altında qaldı. Sürüşmə kütlələrinin Murqab çayının qarşısını kəsməsi nəticəsində yaxınlıqda olan Saraz qışlağı yeni yaranmış gölün dərinliyində qaldı.
3 aprel 2010-cu ildə Peruda 400 nəfərlik kəndin əhalisi torpaq sürüşməsi nəticəsində torpağın altında qaldı.
Böyük Qafqazda torpaq sürüşməsi
Böyük Qafqazda sürüşmə prosesinin əhatə etdiyi ərazilərin getdikcə genişlənməsi təşviş doğurur. Sürüşmələrin əhatə etdiyi ərazi 300 km2-ə yaxındır. Sürüşmələr torpaq ehtiyatlarını məhv etməklə yanaşı həm də kənd təsərrüfat tikintilərinin, o cümlədən yolların və bəzi hallarda bütöv kəndlərin dağılmasına səbəb olur. Belə hallara cənub yamacda İsmayıllı, Ağsu rayonunun dağlıq hissəsində, Şamaxı rayonunda və şimali-şərq yamacda Xızı, Quba və Qusar rayonlarında daha çox təsadüf edilir. Son illərdə Böyük Qafqazın şərq qurtaracağında yerləşən Abşeron yarımadası və xüsusilə, Bakı şəhərində də sürüşmələrin baş verməsi bu məsələyə diqqətin artırılmasını tələb edir. Son vaxtlar baş verən Bayıl sürüşməsi belə təhlükələrdən xəbər verir.
İstinadlar
- Məmmədov Q. Ş. Xəlilov M. Y. Ensiklopedik ekoloji lüğət Bakı 2008
- Xəlilov Ş. B. Azərbaycanın ekocoğrafi problemləri Bakı 2006
Xarici keçidlər
- http://www.arxkom.gov.az/images/docs/Torpaq_srmsi_thlksi_olan_razilr_Bak_Aberon.pdf 2017-03-29 at the Wayback Machine
- http://xalqxeber.az/sosial/381962-torpaq-surushmesi-olan-erazilerin-elektron-xeritesi-hazirlanib-siyahi.html 2016-12-26 at the Wayback Machine
- Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press. 2006. 679.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Torpaq surusmesi agirliq quvvesinin tesiri altinda torpaq kutlesinin ve tebeqeli suxurlarin qopub yamac boyu suruserek yerdeyismesi Surusme en cox suyadavamli suxur qatlari ile sulu suxur qatlari ust uste yerlesdiyi yamaclarda bas verir Yagis sularinin hopub kecirmeyen qatin uzerinde yigilmasi Surusme emele getirir Surusme abraziya eroziya asinma seysmik hadiseler ve b tebii prosesler hemcinin yerin geoloji seraitini nezere almadan insan terefinden gorulen islerin tesiri neticesinde yaranir Surusme ekin sahelerine senaye muessislerine yasayis menteqelerine yollara ve s boyuk zerer vurur Onlarla mubarize etmek ucun sahilberkitme ve drenaj qurgularindan istifade olunur yamaclar yere direk vurulmasi ve agac ekilmesi yolu ile berkidilir ve diger isler gorulur Azerbaycan Respublikasinda Surusmeler Baki seheri rayonunda Boyuk Qafqazin cenub ve simali serq makroyamaclarinda Lerik ve Yardimli rayonlarinda yayilmisdir Torpaq surusmeleri dag suxurlari torpaq kutlelerinin dag yamaclari yarganlar cay gol denizlerin sildirim sahilleri boyu oz agirliginin tesiri altinda suruserek yerini asagiya dogru deyismesidir Surusmenin xarakteri ve onun tehlukelik derecesi yerin geoloji qatlarinin xususiyyetlerinden ve nece yerlesdiyinden asili olur Surusmeler tebii hadiselerin ve ya insan fealiyyetinin neticesinde torpagin yuyulmasi yaxud asinmasi prosesleri sayesinde bas verir ve daha cox zelzele ve firtina zamani musahide edilir Surusme kutleleri muxtelif suxurlardan teskil olunur ki onlar arasinda tarazligin pozulmasi davamligin zeiflemesine sebeb olur Surusmelerin yaranmasina tebii ve suni antropogen amiller sebeb ola biler Tebii amillere yamaclarda sildirimlarin boyumesini onlarin torpaqda olan esasinin su kutleleri ile yuyulmasini seysmik tekanlari suni ve ya antropogen amillere ise yol cekilmesi zamani yamaclarin dagidilmasi meselerin qirilmasini aid etmek olar Beynelxalq statistik melumatlara gore surusmelere 80 antropogen amiller sebeb olur Surusmeler 10 ve daha cox bucaq altinda olan yamaclarda bas verir Gilli suxurlara malik zonalarda ise heddinden cox nemislik hetta 5 7 bucaq altinda sildirim olduqda bele surusmelere getirib cixara biler Surusmeler hadisenin miqyasina bas verme yerine surusme prosesinin gucune mexanizmine ve aktivliyine gore tesnif edilir Miqyasina gore surusmeler iri orta ve kicik hecmli olur Iri surusmeler adeten tebii amillerin tesirinden bas verir ve yamac boyunca yuz metrlerle saheni ehate edir Surusmenin cismi cox zaman oz monolitliyini qoruyub saxlayir Orta ve kicik hecmli surusmeler ise daha kicik olculerde olur ve cox zaman antropogen amillerin tesirinden yaranir Surusmenin miqyasi prosese celb olunan sahe ile xarakterize olunur Miqyasina gore surusmeler bu cur tesnif edilir Neheng 400 ha ve daha cox Cox boyuk 200 400 ha Boyuk 100 200 ha Orta 50 100 ha Kicik 5 50 ha Cox kicik 5 ha saheni ehate edir Gucune gore torpaq surusmeleri kicik orta boyuk ve cox boyuk ola bilir ve yerini deyisen suxur kutlelelerin hecmi ile xarakterize olunur Bu kutlelerin hecmi 100 kubmetrden bir milyon kubmetredek deyise biler Torpaq surusmeleri seller ve ucqunlar teserrufatlara tikililere tebii muhite boyuk olcude zerer vermekle itkilere sebeb olur ve insan heyati ucun tehluke toredir Torpaq surusmeleri geoloji felaketlerin en tehlukeli novlerinden biridir 1911 ci ilde Pamir daglarinda bas veren zelzele boyuk bir surusmeye sebeb oldu Neticede 2 5 milyard kubmetr torpaq sahesi surusdu Usoy qislagi ehalisi ile birlikde torpaq kutlesinin altinda qaldi Surusme kutlelerinin Murqab cayinin qarsisini kesmesi neticesinde yaxinliqda olan Saraz qislagi yeni yaranmis golun derinliyinde qaldi 3 aprel 2010 cu ilde Peruda 400 neferlik kendin ehalisi torpaq surusmesi neticesinde torpagin altinda qaldi Boyuk Qafqazda torpaq surusmesiBoyuk Qafqazda surusme prosesinin ehate etdiyi erazilerin getdikce genislenmesi tesvis dogurur Surusmelerin ehate etdiyi erazi 300 km2 e yaxindir Surusmeler torpaq ehtiyatlarini mehv etmekle yanasi hem de kend teserrufat tikintilerinin o cumleden yollarin ve bezi hallarda butov kendlerin dagilmasina sebeb olur Bele hallara cenub yamacda Ismayilli Agsu rayonunun dagliq hissesinde Samaxi rayonunda ve simali serq yamacda Xizi Quba ve Qusar rayonlarinda daha cox tesaduf edilir Son illerde Boyuk Qafqazin serq qurtaracaginda yerlesen Abseron yarimadasi ve xususile Baki seherinde de surusmelerin bas vermesi bu meseleye diqqetin artirilmasini teleb edir Son vaxtlar bas veren Bayil surusmesi bele tehlukelerden xeber verir IstinadlarMemmedov Q S Xelilov M Y Ensiklopedik ekoloji luget Baki 2008 Xelilov S B Azerbaycanin ekocografi problemleri Baki 2006Xarici kecidlerhttp www arxkom gov az images docs Torpaq srmsi thlksi olan razilr Bak Aberon pdf 2017 03 29 at the Wayback Machine http xalqxeber az sosial 381962 torpaq surushmesi olan erazilerin elektron xeritesi hazirlanib siyahi html 2016 12 26 at the Wayback Machine Geologiya terminlerinin izahli lugeti Baki Nafta Press 2006 679