Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tilla-Kari mədrəsəsi (özb. Tillа Qori madrasasi — Qızıl mədrəsə) — Səmərqənddə Registan meydanında XVII əsrə aid dini, mənəvi, təhsil binasıdır. Meydanın ən son inşa edilən binasıdır və Uluqbəy mədrəsəsi və Şirdor mədrəsəsi ilə birlikdə ayrılmaz memarlıq ansamblı təşkil edir. 2001-ci ildə Səmərqəndin digər görməli yerləri kimi UNESCO-nun Dünya Mədəniyyət Mirasları siyahısına daxil edilmişdi.
 | |
| Ölkə |  Özbəkistan |
| Şəhər | Səmərqənd |
| Yerləşməsi | Registan meydanı |
| Banisi | Yalanqtuş Bahadur |
| İnşası | 1646-cı il—1660-cı il illər |
 | YUNESKO-nun Ümumdünya irsi, obyekt № 603 ing. • rus. • fr. |
Tarixi
Tilla-Kari mədrəsəsinin inşasına 1646-cı ildə, dağılmış vəziyyətdə olan Mirzoy karvansarasının yerinə onun təməl və divarlarından istifadə edilməklə özbək alçinlər qəbiləsindən gəlmiş Səmərqəndin hökmdarı (hakim) Yalanqtuş Bahadurun əmri ilə başlanmışdır. İnşaat başladığı zaman Səmərqənddəki məscidlər (Bibixanım və Alikə Kukeltaş) xarabalığa çevrildi və dizayn zamanı mədrəsə binasında ali dini məktəb və cümə məscidinin tikilməsinə qərar verildi. Mədrəsənin tikintisi 14 il davam etdi və 1660-cı ildə Yalanqtuş Bahadurun ölümündən sonra tamamlandı. Yəqin ki, bu səbəbdən də mədrəsənin bəzi elementlərinin dekorasiyası nəzərəçarpacaq dərəcədə etinasızlıqla aparılmış və Tilla-Kari məscidinin xarici günbəzi heç vaxt tamamlanmamışdır.
Bərpası
Tilla-Kari mədrəsəsinin inşası Reqistan meydanının dizaynını tamamlamış və burada yerləşən memarlıq ansamblına bitmiş bir görünüş vermışdir. XIX əsrdə (1817–1818-ci illər) mədrəsənin binası güclü zəlzələ nəticəsində zərər görmüşdür. Zəlzələ zamanı giriş hissəsi xüsusilə zərərə məruz qalmışdı. Üst hissəsi timpanumla birlikdə çökmüşdür. Heydər xanın əmri ilə giriş hisəsi yenidən bərpa edilmişdir. Lakin bərpa yarımçıq aparılmış, giriş kirəmitlənməmişdir. XX əsrin əvvəllərində mədrəsənin üzlüklərinin çox hissəsi dağılmışdı. Bərpa işləri 1920-ci illərdə dekorun salamat qalan fraqmentlərini xilas etmək üçün başlanmışdır. 30-cu illərin əvvəllərində xarici fasadların örtülməsini bərpa etmək üçün işlər aparılmışdır. 1950–1958-ci illərdə mədrəsənin həyət fasadları və məscid günbəzi bərpa edildi. 70-ci illərin I yarısında əsas portalın timpanumunun dekorasiyası bərpa edildi və məscidin xarici günbəzi ucaldıldı. 1979-cu ildə məscidin iç hissəsinin rənglənməsini bərpa etmək üçün işlər tamamlandı. Hal-hazırda Tilla-Kari mədrəsəsində Registan meydanının bərpa muzeyinin ekspozisiyası var.
Memarlığı
Tilla-Kari mədrəsəsi Registan meydanının şimal hissəsində yerləşir və cənuba baxan üç mədrəsənin memarlıq ansamblını tamamlayır. Ümumi sahəsi 75x75 metr olan kvadrat quruluşludur. Meydanda yerləşən Buxara memarlıq məktəbinə aid digər iki mədrəsənin memarlığının kor-koranə surətidir. Mədrəsə meydanın boşluğuna qapalı görünüş verərək, uzanan şəkilli əsas fasadı bir növ qarşısında duran vəzifəni həll edərək meydan kompozisiyasını tamamlamışdır. Əsas fasadın üzərindəki dəyişiklik başqa bir nəticə vermişdir. Belə ki, kompozisiyanın mərkəzi elementi olan Tilla-Kari mədrəsəsi, eyni zamanda daha iki monumental mədrəsənin fonu kimi çox kütləvi görünmür və çox diqqəti cəlb etmir.
Mədrəsənin əsas fasadı Buxara memarlıq üslubunda tikilib. Mərkəzi hücrə və 16 hücrənin meydanına (hər tərəfində səkkiz, təbəqədə dördü) baxan tağlı nişləri olan iki pilləli ön qanadlardan ibarətdir. Fasadın simmetriyası eyni vaxtda minarə rolunu oynaya bilən künc güldəsta qüllələri ilə vurğulanır. Dörd künc geniş həyət, əsas fasad boyunca iki mərtəbədə, digər tərəflər boyunca perimetri boyunca hücrələrlə əhatə olunmuşdur. Həyətin qərb tərəfində Tilla-Kari məscidinin portal günbəzli binası var. Həyətin simmetriyasını qorumaq üçün onun mərkəzi oxlarında əlavə həyət portalları quraşdırılmışdır. Məscid üç hissədən ibarətdir. Mərkəzdə xaç şəkilli otaq vardır ki, mərmərli mehrab və on bir pilləli mərmər minbər olan qoşa günbəzlə örtülmüşdür. Hər iki tərəfdən də mərkəzi zal həyət tərəfdən açıq olan sütunlardakı qalereyalarla bitişikdir.
Mədrəsənin xarici və həyət fasadları həndəsi, çiçək və epiqrafik ornamentlərlə işlənmiş mozaika və majolika kərpiclə üzləşmişdir. Mədrəsənin binaları xüsusilə gözə çarpacaq şəkildə bəzədilmişdir. Divarları və günbəzi, zərgərlikdən bol istifadə edərək kundal texnikasından istifadə edərək tamamilə rəsmlərlə örtülmüşdür.
İstinadlar
- Хорошхин А. П. Сборник статей касающихся до Туркестанского края. С.-Петербургъ: типография А. Траншеля. 1876.
- Эварницкій Д. И. Путеводитель по Средней Азіи. Отъ Баку до Ташкента. Ташкент: изд. на средства, ассигн. туркест. генерал-губернатором. 1893. 73–77.
- Туркестанский край // Россия. Полное географическое описание нашего отечества: Настольная и дорожная книга для русских людей : [В 19-ти т.] 19. СПб: издание А. Ф. Девриена. под ред. В. П. Семенова. 1913.
- Файзиев, 1988. səh. 20
Ədəbiyyat
- Якубов Н. Легенды о Самарканде. Самарканд, 1990.
- Самаркад. Музей под открытым небом. Ташкент: Издательство литературы и искусства имени Гафура Гуляма. 1986. 143–168.
- Памятники искусства Советского Союза. Средняя Азия. Справочник-путеводитль. М.: Искусство. Автор текста и составитель альбома Г.А. Пугаченкова. 1983. 393.
- Файзиев А. Ф. Вакуфные документы Самарканда первой половины XIX века // Вопросы социально-экономической жизни Узбекистана в XVI—начале XX веков. 1988. 15—23.
Xarici keçidlər
- Регистан — bəbirlər şəhərinin ürəyi 2021-07-15 at the Wayback Machine (rus.)
- "Портал города Самарканда. Медресе Тилля-Кари". 2012-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-23.
- "Площадь Регистан". İstifadə tarixi: 2012-09-23.
- "Справочник по архитектуре и проектированию. Площадь Регистан в Самарканде: Медресе Улугбека. Шер-Дор. Тилля-Кари". 2012-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-23.
- Фотографии С. М. Прокудина-Горского: 1, 2, 3, 4 5, 6
- Фотографии с сайта samarkand-foto.ru (Самарканд в фотографиях): 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tilla Kari medresesi ozb Tilla Qori madrasasi Qizil medrese Semerqendde Registan meydaninda XVII esre aid dini menevi tehsil binasidir Meydanin en son insa edilen binasidir ve Uluqbey medresesi ve Sirdor medresesi ile birlikde ayrilmaz memarliq ansambli teskil edir 2001 ci ilde Semerqendin diger gormeli yerleri kimi UNESCO nun Dunya Medeniyyet Miraslari siyahisina daxil edilmisdi Tilla Kari medresesi ozb Tilla Qori madrasasiTilla Kari medresesiTilla Kari medresesiOlke OzbekistanSeher SemerqendYerlesmesi Registan meydaniBanisi Yalanqtus BahadurInsasi 1646 ci il 1660 ci il illerYUNESKO nun Umumdunya irsi obyekt 603 ing rus fr TarixiTilla Kari medresesi 1905 1915 ci iller arasinda Fotoqraf Sergey Prokudin Qorski Tilla Kari medresesinin insasina 1646 ci ilde dagilmis veziyyetde olan Mirzoy karvansarasinin yerine onun temel ve divarlarindan istifade edilmekle ozbek alcinler qebilesinden gelmis Semerqendin hokmdari hakim Yalanqtus Bahadurun emri ile baslanmisdir Insaat basladigi zaman Semerqenddeki mescidler Bibixanim ve Alike Kukeltas xarabaliga cevrildi ve dizayn zamani medrese binasinda ali dini mekteb ve cume mescidinin tikilmesine qerar verildi Medresenin tikintisi 14 il davam etdi ve 1660 ci ilde Yalanqtus Bahadurun olumunden sonra tamamlandi Yeqin ki bu sebebden de medresenin bezi elementlerinin dekorasiyasi nezerecarpacaq derecede etinasizliqla aparilmis ve Tilla Kari mescidinin xarici gunbezi hec vaxt tamamlanmamisdir Berpasi Tilla Kari medresesinin insasi Reqistan meydaninin dizaynini tamamlamis ve burada yerlesen memarliq ansamblina bitmis bir gorunus vermisdir XIX esrde 1817 1818 ci iller medresenin binasi guclu zelzele neticesinde zerer gormusdur Zelzele zamani giris hissesi xususile zerere meruz qalmisdi Ust hissesi timpanumla birlikde cokmusdur Heyder xanin emri ile giris hisesi yeniden berpa edilmisdir Lakin berpa yarimciq aparilmis giris kiremitlenmemisdir XX esrin evvellerinde medresenin uzluklerinin cox hissesi dagilmisdi Berpa isleri 1920 ci illerde dekorun salamat qalan fraqmentlerini xilas etmek ucun baslanmisdir 30 cu illerin evvellerinde xarici fasadlarin ortulmesini berpa etmek ucun isler aparilmisdir 1950 1958 ci illerde medresenin heyet fasadlari ve mescid gunbezi berpa edildi 70 ci illerin I yarisinda esas portalin timpanumunun dekorasiyasi berpa edildi ve mescidin xarici gunbezi ucaldildi 1979 cu ilde mescidin ic hissesinin renglenmesini berpa etmek ucun isler tamamlandi Hal hazirda Tilla Kari medresesinde Registan meydaninin berpa muzeyinin ekspozisiyasi var Tilla Kari medresesi 1905 1915 ci iller arasinda Fotoqraf Sergey Prokudin Qorski MemarligiMescidin mehrabi Tilla Kari medresesi Registan meydaninin simal hissesinde yerlesir ve cenuba baxan uc medresenin memarliq ansamblini tamamlayir Umumi sahesi 75x75 metr olan kvadrat qurulusludur Meydanda yerlesen Buxara memarliq mektebine aid diger iki medresenin memarliginin kor korane suretidir Medrese meydanin bosluguna qapali gorunus vererek uzanan sekilli esas fasadi bir nov qarsisinda duran vezifeni hell ederek meydan kompozisiyasini tamamlamisdir Esas fasadin uzerindeki deyisiklik basqa bir netice vermisdir Bele ki kompozisiyanin merkezi elementi olan Tilla Kari medresesi eyni zamanda daha iki monumental medresenin fonu kimi cox kutlevi gorunmur ve cox diqqeti celb etmir Medresenin esas fasadi Buxara memarliq uslubunda tikilib Merkezi hucre ve 16 hucrenin meydanina her terefinde sekkiz tebeqede dordu baxan tagli nisleri olan iki pilleli on qanadlardan ibaretdir Fasadin simmetriyasi eyni vaxtda minare rolunu oynaya bilen kunc guldesta qulleleri ile vurgulanir Dord kunc genis heyet esas fasad boyunca iki mertebede diger terefler boyunca perimetri boyunca hucrelerle ehate olunmusdur Heyetin qerb terefinde Tilla Kari mescidinin portal gunbezli binasi var Heyetin simmetriyasini qorumaq ucun onun merkezi oxlarinda elave heyet portallari qurasdirilmisdir Mescid uc hisseden ibaretdir Merkezde xac sekilli otaq vardir ki mermerli mehrab ve on bir pilleli mermer minber olan qosa gunbezle ortulmusdur Her iki terefden de merkezi zal heyet terefden aciq olan sutunlardaki qalereyalarla bitisikdir Medresenin xarici ve heyet fasadlari hendesi cicek ve epiqrafik ornamentlerle islenmis mozaika ve majolika kerpicle uzlesmisdir Medresenin binalari xususile goze carpacaq sekilde bezedilmisdir Divarlari ve gunbezi zergerlikden bol istifade ederek kundal texnikasindan istifade ederek tamamile resmlerle ortulmusdur IstinadlarHoroshhin A P Sbornik statej kasayushihsya do Turkestanskogo kraya S Peterburg tipografiya A Transhelya 1876 Evarnickij D I Putevoditel po Srednej Azii Ot Baku do Tashkenta Tashkent izd na sredstva assign turkest general gubernatorom 1893 73 77 Turkestanskij kraj Rossiya Polnoe geograficheskoe opisanie nashego otechestva Nastolnaya i dorozhnaya kniga dlya russkih lyudej V 19 ti t 19 SPb izdanie A F Devriena pod red V P Semenova 1913 Fajziev 1988 seh 20EdebiyyatYakubov N Legendy o Samarkande Samarkand 1990 Samarkad Muzej pod otkrytym nebom Tashkent Izdatelstvo literatury i iskusstva imeni Gafura Gulyama 1986 143 168 Pamyatniki iskusstva Sovetskogo Soyuza Srednyaya Aziya Spravochnik putevoditl M Iskusstvo Avtor teksta i sostavitel alboma G A Pugachenkova 1983 393 Fajziev A F Vakufnye dokumenty Samarkanda pervoj poloviny XIX veka Voprosy socialno ekonomicheskoj zhizni Uzbekistana v XVI nachale XX vekov 1988 15 23 Xarici kecidlerRegistan bebirler seherinin ureyi 2021 07 15 at the Wayback Machine rus Portal goroda Samarkanda Medrese Tillya Kari 2012 10 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 09 23 Ploshad Registan Istifade tarixi 2012 09 23 Spravochnik po arhitekture i proektirovaniyu Ploshad Registan v Samarkande Medrese Ulugbeka Sher Dor Tillya Kari 2012 10 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 09 23 Fotografii S M Prokudina Gorskogo 1 2 3 4 5 6 Fotografii s sajta samarkand foto ru Samarkand v fotografiyah 1 2 3 4 5 6 7 8 9