Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Türk kitabələri – runi, uyğur, suriya və ərəb kitabələri.
Abidələrin təsnifatı
Növündən asılı olaraq Türk kitabələri runi, uyğur, suriya və ərəb kitabələrinə bölünür. Runi kitabələr Macarıstandan Lenayadək geniş bir ərazini əhatə edir. Qəbirüstü abidələr üzərində ən böyük mətnlər Monqolustanda - Orxon-Yenisey, Selenqi və Tol çaylarının hövzələrində rast gəlinir. Onlar kəşf olunduğu andan (XIX əsrin sonu) Orxon kitabələri adlandırılmışdı. Gültəkinin, Bilgə xaqanın Ongin abidəsinin, Tonyukuk və Kuliqurun xatirələrinə hazırlanmış abidələr linqvistik cəhətdən qədim oğuz dillərinə aiddir. Xakasiya və Tıvada aşkar olunmuş kitabələr paleoqrafik və dil cəhətdən VI-VIII əsrlərə, arxeoloji məlumatlara görə VII-VIII əsrlərə aiddir. Yayıldığı əraziyə görə onlara Yenisey abidələri deyilir. Buradan da türk runisinə verilmiş ikinci ad Orxon-Yenisey abidələri yaranmışdır. Bu tip kitabələr Altay Respublikasında, Qırğızıstanda, Qazaxıstanda, Özbəkistanda, Çonin Sinzyan abidələrində aşkar edilmişdir. Novoçerkasskdan, Mayatsk şəhərciyindən, Sargeldən (Don çayı sahilidən) və Xumardan (Şimali Qafqazdan) tapılan kitabələr xəzərlərə məxsusdur. Macarıstanın bəzi yerlərindən tapılmış gümüş qablar üzərindəki runi yazılar əsasən peçeneqlərə aiddir. Uyğur kitabələrinin nümunələrindən biri Monqolustanın Ulanqon məntəqəsindən qeydə alınıb və VIII-XIX əsrlərə aiddir. Suriya əlifbası ilə həkk edilən kitabələr İssık-Kul bölgəsində, Məzar kəndində, Köhnə Tokmakın yaxınlığında qədim Almalığın xarabalığında və Kaşqar şəhərində aşkar olunmuşdur. Onların dövrü XIII-XIV əsrlərə aiddir. Bu kitabələrin dili bəzən türk sözləri və frazaları ilə birlikdə Suriya, bəzən təmiz türk dilində yazılırdı. Türk kitabələrinin böyük bir qrupu ərəb əlifbası ilə həkk edilmişdir. XIII-XIV əsrlərə aid olan bu kitabələrin çoxu qədim bulqarlara, XV-XVIII əsrlərə aid olanlar isə Kazan tatarlarına aiddir. Ərəb əlifbası ilə həkk edilmiş və XIV-XVIII əsrlərə aid olan kitabələr Türkiyədə və Balkanlarda da geniş yayılmışdı.
Abidələrin ilk tədqiqatı
İlk dəfə 1893-cü ildə danimarka alimi V.Tomsen tərəfindən runi yazıları oxunduqdan sonra onların intensiv tədqiqi başlanmışdır. Bu qrupa aid olan kitabələrin tədqiqi ilə rus alimi V.Radlov, S.Malova, N.Batmanov, macar alimi D.Nemet və başqaları məşğul olmuşdur. Türk runi kitabələrinin külliyatını türk alimi X.Orkin ilk dəfə tərtib etmişdir. Suriya-türk kitabələrinin tədqiqi ilə rus alimi D.Xvolsov, bulqar və tatar kitabələri ilə Q. Yusupov və S.Malov məşğul olmuşlar.
Azərbaycandakı türk kitabələri
Runi və ya Orxon-Yenisey əlifbası tipli əlifbanın Azərbaycanda tətbiq edilib edilməməsi məsələsi indiyədək mübahisəli olaraq qalmaqdadır. Tarixi faktlar göstərir ki, VI-VII əsrlərdə Qafqaz Albaniyası şimalda yerləşmiş Xəzər xaqanlığından asılı vəziyyətdə idi. Xəzərlərdə bu əlifbadan geniş istifadə edilirdi. Həmin dövrdən qalmış runi yazılı matra, su qabları və digər arxeoloji artefaktlarda yazılar vardır. Bu əşyaların əksəriyyəti Novoçerkassk muzeyində saxlanılır. Həmin dövrlərdə Orta Asiyadan köçüb gəlmiş bəzi türk qəbilələri də runi əlifbasından istifadə edirdilər. Sözsüz ki, onların təsiri yerli əhalinin yazı mədəniyyətinə də olmuşdu. Hələ 1920-ci ildə Ə.Haqverdiyev "Böyük islahat" adlı məqaləsində qeyd edirdi ki, runi əlifbanı bütün türk xalqları öz doğma əlifbası hesab etmişlər. Azərbaycan alimlərindən F.Cəlilov, B.Tuncay, Ə.Hüseynli, Ə.Fərzəli və bəzi alimlər bu sahədə tədqiqtlar aparmışlar və bəziləri araşdırmalarını davam etdirirlər. Ümumi elmi nəticə bundan ibarətdir ki, müasir və tarixi Azərbaycanın avtoxton əhalisi runi əlifbasının ən qədim nümunələrini hələ mezolit-tunc dövründə Gəmiqaya-Qobustan yazılı daşlarında gələcək nəsillərə yadigar olaraq çatdırmışlar. Bunlar elmdə Qobustan-Gəmiqaya əlifbası kimi də mülahizə şəklində vardır.
Xarici keçidlər
- “Monqolustandakı qədim türk abidələri ilə bağlı muzey nümunələrini Bakıda da nümayiş etdirmək istərdik”
- Nüvədi-Qarqadaşı kitabələri[ölü keçid]
- Bakı Universitetinin Xəbərləri - Dilçilik
Həmçinin bax
İstinadlar
- Qənirə Pirquliyeva. "Epiqrafik mühazirələr" 2016 2-сi fəsil
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turk kitabeleri runi uygur suriya ve ereb kitabeleri Orxon kitabesiAbidelerin tesnifatiNovunden asili olaraq Turk kitabeleri runi uygur suriya ve ereb kitabelerine bolunur Runi kitabeler Macaristandan Lenayadek genis bir erazini ehate edir Qebirustu abideler uzerinde en boyuk metnler Monqolustanda Orxon Yenisey Selenqi ve Tol caylarinin hovzelerinde rast gelinir Onlar kesf olundugu andan XIX esrin sonu Orxon kitabeleri adlandirilmisdi Gultekinin Bilge xaqanin Ongin abidesinin Tonyukuk ve Kuliqurun xatirelerine hazirlanmis abideler linqvistik cehetden qedim oguz dillerine aiddir Xakasiya ve Tivada askar olunmus kitabeler paleoqrafik ve dil cehetden VI VIII esrlere arxeoloji melumatlara gore VII VIII esrlere aiddir Yayildigi eraziye gore onlara Yenisey abideleri deyilir Buradan da turk runisine verilmis ikinci ad Orxon Yenisey abideleri yaranmisdir Bu tip kitabeler Altay Respublikasinda Qirgizistanda Qazaxistanda Ozbekistanda Conin Sinzyan abidelerinde askar edilmisdir Novocerkasskdan Mayatsk seherciyinden Sargelden Don cayi sahiliden ve Xumardan Simali Qafqazdan tapilan kitabeler xezerlere mexsusdur Macaristanin bezi yerlerinden tapilmis gumus qablar uzerindeki runi yazilar esasen peceneqlere aiddir Uygur kitabelerinin numunelerinden biri Monqolustanin Ulanqon menteqesinden qeyde alinib ve VIII XIX esrlere aiddir Suriya elifbasi ile hekk edilen kitabeler Issik Kul bolgesinde Mezar kendinde Kohne Tokmakin yaxinliginda qedim Almaligin xarabaliginda ve Kasqar seherinde askar olunmusdur Onlarin dovru XIII XIV esrlere aiddir Bu kitabelerin dili bezen turk sozleri ve frazalari ile birlikde Suriya bezen temiz turk dilinde yazilirdi Turk kitabelerinin boyuk bir qrupu ereb elifbasi ile hekk edilmisdir XIII XIV esrlere aid olan bu kitabelerin coxu qedim bulqarlara XV XVIII esrlere aid olanlar ise Kazan tatarlarina aiddir Ereb elifbasi ile hekk edilmis ve XIV XVIII esrlere aid olan kitabeler Turkiyede ve Balkanlarda da genis yayilmisdi Abidelerin ilk tedqiqatiIlk defe 1893 cu ilde danimarka alimi V Tomsen terefinden runi yazilari oxunduqdan sonra onlarin intensiv tedqiqi baslanmisdir Bu qrupa aid olan kitabelerin tedqiqi ile rus alimi V Radlov S Malova N Batmanov macar alimi D Nemet ve basqalari mesgul olmusdur Turk runi kitabelerinin kulliyatini turk alimi X Orkin ilk defe tertib etmisdir Suriya turk kitabelerinin tedqiqi ile rus alimi D Xvolsov bulqar ve tatar kitabeleri ile Q Yusupov ve S Malov mesgul olmuslar Azerbaycandaki turk kitabeleriRuni ve ya Orxon Yenisey elifbasi tipli elifbanin Azerbaycanda tetbiq edilib edilmemesi meselesi indiyedek mubahiseli olaraq qalmaqdadir Tarixi faktlar gosterir ki VI VII esrlerde Qafqaz Albaniyasi simalda yerlesmis Xezer xaqanligindan asili veziyyetde idi Xezerlerde bu elifbadan genis istifade edilirdi Hemin dovrden qalmis runi yazili matra su qablari ve diger arxeoloji artefaktlarda yazilar vardir Bu esyalarin ekseriyyeti Novocerkassk muzeyinde saxlanilir Hemin dovrlerde Orta Asiyadan kocub gelmis bezi turk qebileleri de runi elifbasindan istifade edirdiler Sozsuz ki onlarin tesiri yerli ehalinin yazi medeniyyetine de olmusdu Hele 1920 ci ilde E Haqverdiyev Boyuk islahat adli meqalesinde qeyd edirdi ki runi elifbani butun turk xalqlari oz dogma elifbasi hesab etmisler Azerbaycan alimlerinden F Celilov B Tuncay E Huseynli E Ferzeli ve bezi alimler bu sahede tedqiqtlar aparmislar ve bezileri arasdirmalarini davam etdirirler Umumi elmi netice bundan ibaretdir ki muasir ve tarixi Azerbaycanin avtoxton ehalisi runi elifbasinin en qedim numunelerini hele mezolit tunc dovrunde Gemiqaya Qobustan yazili daslarinda gelecek nesillere yadigar olaraq catdirmislar Bunlar elmde Qobustan Gemiqaya elifbasi kimi de mulahize seklinde vardir Xarici kecidler Monqolustandaki qedim turk abideleri ile bagli muzey numunelerini Bakida da numayis etdirmek isterdik Nuvedi Qarqadasi kitabeleri olu kecid Baki Universitetinin Xeberleri DilcilikHemcinin baxOrxon abideleriIstinadlarQenire Pirquliyeva Epiqrafik muhazireler 2016 2 si fesil