Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Səfəvi imperiyasının müdafiə divarları dövlətin şəhərsalma, orduda odlu silahlardan istifadə olunma prinsiplərinə görə az sayda idi. Müdafiə tikililəri funskiyasını daha çox şəhər qalaları yerinə yetirməkdəydi. Bu qalalar şəhərə hücum olacağı təqdirdə müdafiəni düzgün təşkil etməyə xidmət etməklə birlikdə, şəhərdə yaşayanlar üçün sığınacaq funskiyasını yerinə yetirməsi üçün də nəzərdə tutulmuşdu.
Səfəvi imperiyası dövrü onun idarə etdiyi ölkələrdə müdafiə tikililərinin sayının azaldığı dövrdür. Tarixçi Rudi Mattheeyə görə, bunun səbəbləri qismən mərkəzi müdafiə sistemi qavramının olmaması, yerli özünüidarə etmə sisteminin zəif inkişafı və bəzi nümunələrdə bərpa işlərinin zəif olması idi. Məsələn, I Abbas (1587-1629) dövləti mərkəzləşdirmək və güclü hakimiyyət qurmaq üçün iç bölgələrdəki istehkamların bir hissəsinin uçurulması əmrini də vermişdi. Bunu etməyinin səbəblərindən biri Osmanlı imperiyasının həmişə möhkəmləndirilmiş qalaya sahib şəhər və qəsəbələrə hücum edir kimi düşüncələr idi. Həmçinin ölkənin daxilində yerləşən və yerli hakimlər tərəfindən idarə olunan qalaların sökülməsi ilə onların mərkəzi hakimiyyətə qarşı mümkün üsyanların da müdafiə qabiliyyətlərini zəiflətmək idi. Bu dağıdılan qalaların ümumi xüsusiyyəti çox zaman xarici müdafiə xətlərində yerləşməmələri idi.
Növləri, yerləri və kontekstləri
Səfəvi imperiyasında müdafiə divarları ilə bağlı hesabatlar ziddiyyətlə və qeyri-müəyyəndir. Bundan başqa, divarların fərqli məqsədlərə xidmət etməsinə görə də işlər bir xeyli qəlizləşir. Tarixçi Rudi Mathhenin də bildirdiyi kimi, "divar" sözü qeyri-müəyyəndir və bu söz daxilində gücləndirilmiş istehkamlardan, kənd təsərrüfatı ərazilərinin, şəhərlərin bağçalarının əhatə edən divarlara qədər fərqli məfhumları özündə ehtiva edə bilər. Əlavə problem ondan ibarətdir ki, şəhərləri əhatə edən ümumi qalalarla ümumi divarla arasındakı fərq aşkar deyildir. Gücləndirilmiş bölgələr xüsusən ordularında geniş şəkildə artilleriya qüvvələrindən istifadə edən dövlətlərlə həmsərhəd bölgələrdə təşkil edilirdi. Belə bölgələr şimal sərhədini təşkil edən Dərbənd, şərqdə Böyük Moğollarla sərhəddə yerləşən Qəndəhar şəhərləri idi. Səfəvi imperiyasında gücləndirilmiş kəndlərin olduğu da mübahisəsizdir.
İmperiyanın şərq sərhədlərindəki bölgələri ziyarət edən bir çox avropalı səyahətçi şəhərlərin çoxunun divarlarla əhatələnmədiyini bildirmişdir. Avropadan fərqli olan bu hal Səfəvi imperiyasında adi hallardan biri idi. Həmçinin, bir çox imperiya bölgələri Səfəvi imperiyasının yaranmadığı dövrlərdə artıq divala əhatələnmişdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, keçən 200 il boyunca bir çox şəhər ya heç dəyişməmiş, ya da heç dəyişməmişdi. Bu kateqoriyaya uyğun gələn şəhərlər şimalda Dərbənd, habelə şərqdə Herat və Qəndəhar idi. Məşhəd şəhərinin istehkamları barədə olan məlumatla isə azdır. XVII əsrdən məlum olan güclü və hündür müdafiə divarları mümkündür ki, `1500-cü illərdə salınmış olsun.
Nisbətən daha sabitlik dövrü kimi xarakterizə olunan I Abbas dövründə Səfəvi imperiyası dövlətin mərkəzi bölgələrindəki istehkamlara daha az diqqət ayırmağa başladılar. Bunun əvəzində isə, dövlətin sərhədlərindəki bölgələrdə müdafiə qabiliyyətini yüksəltmək üçün strateji obyektlər tikintisini daha da artırdılar. Bu xüsusiyyəti ilə Səfəvi imperiyası mərkəzi torpaqlarında istehkam tikməyib, ucqarlarda qalalar tikən Roma imperiyasına bənzəməkdədir.
1675-ci ildə I Süleyman Tiflis ətrafında divar tikdirmişdir.
Səfəvi imperiyasının düşmənlərindən az bir qismi odlu silahdan istifadə edirdi, onlardan daha da azı isə, bu odlu silahdan effektiv istifadə etməyi bacarırdı. Səfəvilər də öz növbələrində şəhər ətraflarında müdafiə divarları tikməyə o qədər də hazır deyildilər. Bu hal xüsusən imperiyanın şərq sərhədlərinə aid idi. Vaxtaşırı olaraq buradakı Səfəvi mülklərinə hücum edən köçərilər bir qayda olaraq ənənəvi silahdan istifadə edirdilər. Həmçinin bu bölgədəki Səfəvi düşmənlərinin əlinə odlu silahlar da gec dönəmdə keçmişdir. Bundan fərqli olaraq, Səfəvi imperiyasının çöküşündə xüsusi rol oynamış əfqan tayfaları odlu silahlardan istifadə edirdilər. Lakin onlar da bu işdə Səfəvi ordusu kimi o qədər də bacarıqlı deyildilər. Bu bacarıqsızlıq özünü xüsusən mühasirə döyüşlərində göstərirdi.
XV-XVII əsrlərdəki şəhərlər və qalalar
Mattheyə görə Səfəvi imperiyasında yerləşən xüsusi şəhərlər və onların müdafiə divarları:
| Şəhər | XV əsrin sonu | XVI əsrin əvvəlləri | XVI əsrin sonları | XVII əsrin əvvəlləri | XVII əsrin sonları |
|---|---|---|---|---|---|
| Təbriz | Bəli (pis görünüşlü) | Bilinməyir | - | - | Bilinməyir |
| Şamaxı | - | - | Var | Qismən dağıdılmış | Qismən dağıdılmış |
| Dərbənd | var | Var | - | - | Var |
| Ərdəbil | - | - | - | Yoxdur | - |
| Rəşt | - | - | - | - | Yoxdur |
| Fərəhabad | - | - | - | Yoxdur | - |
| Zəncan | - | - | - | Yoxdur | - |
| Tehran | - | - | - | Var | - |
| Qəzvin | - | - | - | Yoxdur | Dağıdılmış |
| Savə | - | - | - | - | Baxımsız |
| Qum | Var | - | - | Yoxdur | Dağıdılmış |
| Kaşan | Var | Var | Var (zəif) | - | Qismən dağıdılmış |
| İsfahan | - | Var | Var (zəif) | - | Var (zəif) |
| Şiraz | - | Qismən | - | Yoxdur | Yoxdur |
| Yəzd | Var | - | - | - | - |
| Lar | - | Var | - | Yoxdur | Yoxdur |
| Məşhəd | Var | - | - | - | Var |
| Herat | Var | - | - | - | - |
| Bəlx | - | Var | - | - | - |
| Qəndəhar | - | Var | - | Var | - |
Qiymətləndirmə
Səfəvi hökmdarları nə Osmanlı kimi Avropa dövlətləri ilə aparmalı olduqları rəqabətdən qaynaqlanan, nə də Rusiya kimi 1630-cu illərdə nəticəsində yenidən qurmağa məcbur olduqları müdafiə strategiyalarını təkmilləşdirmə məcburiyyəti hiss etməmişdilər. Osmanlı imperiyası döyüş üsullarında Avropa nümunəsini qəbul etməyə məcbur olarkən, Rusiya da odlu silah modelini öz ordusuna tamamilə yeridmişdi. Səfəvi imperiyasındakı vəziyyət isə tamamilə fərqli idi. Bunu Mathee belə izah edir:
 | Siyasi, sosial və maddi amillərin qarşılıqlı təsiri oxşar inqilabı lazımsız və buna görə də bəlkə də qeyri-mümkün etdi. Bunun səbəbləri Səfəvilərlə olduğu kimi düşmənləri ilə də bağlı idi. İranın “hərbi inqilabı” yarımçıq qalmışdı; o, I Şah Abbasın və onun xələflərinin mütləqiyyətini gücləndirdi, lakin Səfəvilərin siyasi və ictimai quruluşunda köklü dəyişikliklərə nail ola bilmədi. |  |
Beləliklə, müdafiə divarları heç vaxt Səfəvilərin şəhər və qəsəbələrin salınması siyasəti ilə bağlı əsas dayağa, top və odlu silahlar isə Səfəvi ordusunun əsas hissələrinə çevrilməmişdir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Matthee, 1996. səh. 409
- Matthee, 1996. səh. 398
- Matthee, 1996. səh. 398-399
- Matthee, 1996. səh. 399
- Matthee, 1996. səh. 396
- Matthee, 1996. səh. 396-397
- Matthee, 1996. səh. 397
- Matthee, 1996. səh. 409-410
- Matthee, 1996. səh. 410
- Rayfield, 2012. səh. 211
- Matthee, 1996. səh. 408-410
Mənbə
- Matthee, Rudi. Unwalled Cities and Restless Nomads: Firearms and Artillery in Safavid Iran // Melville, Charles (redaktor). Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society. I.B. Tauris & Co Ltd. 1996.
- Rayfield, Donald. Edge of Empires: A History of Georgia. Reaktion Books. 2012.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sefevi imperiyasinin mudafie divarlari dovletin sehersalma orduda odlu silahlardan istifade olunma prinsiplerine gore az sayda idi Mudafie tikilileri funskiyasini daha cox seher qalalari yerine yetirmekdeydi Bu qalalar sehere hucum olacagi teqdirde mudafieni duzgun teskil etmeye xidmet etmekle birlikde seherde yasayanlar ucun siginacaq funskiyasini yerine yetirmesi ucun de nezerde tutulmusdu Yakob Peeters terefinden hazirlanmis 1690 da ve Derbend Sefevi imperiyasinda basliqli illustrasiya Sefevi imperiyasi dovru onun idare etdiyi olkelerde mudafie tikililerinin sayinin azaldigi dovrdur Tarixci Rudi Mattheeye gore bunun sebebleri qismen merkezi mudafie sistemi qavraminin olmamasi yerli ozunuidare etme sisteminin zeif inkisafi ve bezi numunelerde berpa islerinin zeif olmasi idi Meselen I Abbas 1587 1629 dovleti merkezlesdirmek ve guclu hakimiyyet qurmaq ucun ic bolgelerdeki istehkamlarin bir hissesinin ucurulmasi emrini de vermisdi Bunu etmeyinin sebeblerinden biri Osmanli imperiyasinin hemise mohkemlendirilmis qalaya sahib seher ve qesebelere hucum edir kimi dusunceler idi Hemcinin olkenin daxilinde yerlesen ve yerli hakimler terefinden idare olunan qalalarin sokulmesi ile onlarin merkezi hakimiyyete qarsi mumkun usyanlarin da mudafie qabiliyyetlerini zeifletmek idi Bu dagidilan qalalarin umumi xususiyyeti cox zaman xarici mudafie xetlerinde yerlesmemeleri idi Novleri yerleri ve kontekstleriYakob van Meurs terefinden 1672 ci ilde cekilmis Isfahanin illustrasiyasi Sefevi imperiyasinda mudafie divarlari ile bagli hesabatlar ziddiyyetle ve qeyri mueyyendir Bundan basqa divarlarin ferqli meqsedlere xidmet etmesine gore de isler bir xeyli qelizlesir Tarixci Rudi Mathhenin de bildirdiyi kimi divar sozu qeyri mueyyendir ve bu soz daxilinde guclendirilmis istehkamlardan kend teserrufati erazilerinin seherlerin bagcalarinin ehate eden divarlara qeder ferqli mefhumlari ozunde ehtiva ede biler Elave problem ondan ibaretdir ki seherleri ehate eden umumi qalalarla umumi divarla arasindaki ferq askar deyildir Guclendirilmis bolgeler xususen ordularinda genis sekilde artilleriya quvvelerinden istifade eden dovletlerle hemserhed bolgelerde teskil edilirdi Bele bolgeler simal serhedini teskil eden Derbend serqde Boyuk Mogollarla serhedde yerlesen Qendehar seherleri idi Sefevi imperiyasinda guclendirilmis kendlerin oldugu da mubahisesizdir Imperiyanin serq serhedlerindeki bolgeleri ziyaret eden bir cox avropali seyahetci seherlerin coxunun divarlarla ehatelenmediyini bildirmisdir Avropadan ferqli olan bu hal Sefevi imperiyasinda adi hallardan biri idi Hemcinin bir cox imperiya bolgeleri Sefevi imperiyasinin yaranmadigi dovrlerde artiq divala ehatelenmisdi Nezere almaq lazimdir ki kecen 200 il boyunca bir cox seher ya hec deyismemis ya da hec deyismemisdi Bu kateqoriyaya uygun gelen seherler simalda Derbend habele serqde Herat ve Qendehar idi Meshed seherinin istehkamlari barede olan melumatla ise azdir XVII esrden melum olan guclu ve hundur mudafie divarlari mumkundur ki 1500 cu illerde salinmis olsun Nisbeten daha sabitlik dovru kimi xarakterize olunan I Abbas dovrunde Sefevi imperiyasi dovletin merkezi bolgelerindeki istehkamlara daha az diqqet ayirmaga basladilar Bunun evezinde ise dovletin serhedlerindeki bolgelerde mudafie qabiliyyetini yukseltmek ucun strateji obyektler tikintisini daha da artirdilar Bu xususiyyeti ile Sefevi imperiyasi merkezi torpaqlarinda istehkam tikmeyib ucqarlarda qalalar tiken Roma imperiyasina benzemekdedir 1675 ci ilde I Suleyman Tiflis etrafinda divar tikdirmisdir Sefevi imperiyasinin dusmenlerinden az bir qismi odlu silahdan istifade edirdi onlardan daha da azi ise bu odlu silahdan effektiv istifade etmeyi bacarirdi Sefeviler de oz novbelerinde seher etraflarinda mudafie divarlari tikmeye o qeder de hazir deyildiler Bu hal xususen imperiyanin serq serhedlerine aid idi Vaxtasiri olaraq buradaki Sefevi mulklerine hucum eden koceriler bir qayda olaraq enenevi silahdan istifade edirdiler Hemcinin bu bolgedeki Sefevi dusmenlerinin eline odlu silahlar da gec donemde kecmisdir Bundan ferqli olaraq Sefevi imperiyasinin cokusunde xususi rol oynamis efqan tayfalari odlu silahlardan istifade edirdiler Lakin onlar da bu isde Sefevi ordusu kimi o qeder de bacariqli deyildiler Bu bacariqsizliq ozunu xususen muhasire doyuslerinde gosterirdi XV XVII esrlerdeki seherler ve qalalarMattheye gore Sefevi imperiyasinda yerlesen xususi seherler ve onlarin mudafie divarlari Seher XV esrin sonu XVI esrin evvelleri XVI esrin sonlari XVII esrin evvelleri XVII esrin sonlariTebriz Beli pis gorunuslu Bilinmeyir BilinmeyirSamaxi Var Qismen dagidilmis Qismen dagidilmisDerbend var Var VarErdebil Yoxdur Rest YoxdurFerehabad Yoxdur Zencan Yoxdur Tehran Var Qezvin Yoxdur DagidilmisSave BaximsizQum Var Yoxdur DagidilmisKasan Var Var Var zeif Qismen dagidilmisIsfahan Var Var zeif Var zeif Siraz Qismen Yoxdur YoxdurYezd Var Lar Var Yoxdur YoxdurMeshed Var VarHerat Var Belx Var Qendehar Var Var QiymetlendirmeSefevi hokmdarlari ne Osmanli kimi Avropa dovletleri ile aparmali olduqlari reqabetden qaynaqlanan ne de Rusiya kimi 1630 cu illerde neticesinde yeniden qurmaga mecbur olduqlari mudafie strategiyalarini tekmillesdirme mecburiyyeti hiss etmemisdiler Osmanli imperiyasi doyus usullarinda Avropa numunesini qebul etmeye mecbur olarken Rusiya da odlu silah modelini oz ordusuna tamamile yeridmisdi Sefevi imperiyasindaki veziyyet ise tamamile ferqli idi Bunu Mathee bele izah edir Siyasi sosial ve maddi amillerin qarsiliqli tesiri oxsar inqilabi lazimsiz ve buna gore de belke de qeyri mumkun etdi Bunun sebebleri Sefevilerle oldugu kimi dusmenleri ile de bagli idi Iranin herbi inqilabi yarimciq qalmisdi o I Sah Abbasin ve onun xeleflerinin mutleqiyyetini guclendirdi lakin Sefevilerin siyasi ve ictimai qurulusunda koklu deyisikliklere nail ola bilmedi Belelikle mudafie divarlari hec vaxt Sefevilerin seher ve qesebelerin salinmasi siyaseti ile bagli esas dayaga top ve odlu silahlar ise Sefevi ordusunun esas hisselerine cevrilmemisdir Hemcinin baxSefevi imperiyasinin ordusuIstinadlarMatthee 1996 seh 409 Matthee 1996 seh 398 Matthee 1996 seh 398 399 Matthee 1996 seh 399 Matthee 1996 seh 396 Matthee 1996 seh 396 397 Matthee 1996 seh 397 Matthee 1996 seh 409 410 Matthee 1996 seh 410 Rayfield 2012 seh 211 Matthee 1996 seh 408 410MenbeMatthee Rudi Unwalled Cities and Restless Nomads Firearms and Artillery in Safavid Iran Melville Charles redaktor Safavid Persia The History and Politics of an Islamic Society I B Tauris amp Co Ltd 1996 Rayfield Donald Edge of Empires A History of Georgia Reaktion Books 2012