Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Stüartlar sülaləsi — XVII əsr İngiltərə burjua inqilabı.
| Stüartlar | |
|---|---|
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
XVII əsrin 40 illəri üçün İngiltərə əsasən aqrar ölkəsi olaraq qalırdı. Lakin burjua münasibətləri də inkişaf etməkdə idi ki, bu inkişaf sənayesinin bütün sahələrin əhatə edirdi. Monufakturalar meydana gəlir, xarici ticarət intensiv inkişaf edir, yeni-yeni müstəmləkələr ələ keçirilirdi. 1600-cü ildə Ost-Hind, 1606-cı ildə iki Virciniya, 1614-cü ildə "Avanvturist tacirlər" xarici ticarət kompaniyaları meydana gəldi. Lakin İngiltərə mütləqiyyəti yaranmaqda və inkişaf etməkdə olan burjua münasiəbtəlrinin yolunda əngələ çevrilmişdi.
İngiltərənin siyasi tarixində Stüartlar sülaləsinin böyük rolu olmuşdur. Bu sülalə 1603-cü ildə hakimiyyətə gəlmiş vaxtilə kraliça Yelizaveta tərəfindən edam olunmuş kraliçanın bacısı Mariya Stüartın oğlunun adı ilə bağlıdır. I Yakov Stüart 1603–1625-ci illərdə, I Karl isə 1625–1649-cu illərdə hakimiyyətdə olmuş, məhz onların dövründəİngiltərənin Rusiyadan tutmuş Hindistana qədər nəhəng ərazilərdə agent və şirkətləri təsis olunmuşdu.
Burjua inqilabı ərəfəsində Avropada başlıca rəqabət İngiltərə ilə Fransa və İngiltərə ilə İspaniya arasında gedirdi. Məlum olduğu kimi, XVI əsrin II yarısında Fransa kralı XII Lüdovikin Avropa diplomatiyası bilavasitəİngiltərənin maraqlarına toxunurdu. Lakin "məğlubedilməz armadanın" süqutundan sonra İngiltərənin Avropa siyasətində rolu artdı. Belə ki, "məğlubedilməz armadanın" aradan qaldırılması sonrakı 400 illik dövr ərzindəİngiltərənin xarici siyasətində kredo olan belə bir fikrin formalaşmasına səbəb oldu ki, ayrılıqda götürülmüş ingilis donanması 2 güclü Avropa dövlətinin donanmasının gücünə bərabər olmalıdır. Yalnız 1921–22-ci illər Vaşinqton konfransından sonra həmin qayda nisbi dəyişikliyə məruz qaldı.
Tüdorların xarici siyasət xətti XVII yüzilliyin əvvəlləri üçün İngiltərənin dəniz gücünün olduqca artmasına səbəb olmuşdu ki, sonrakı geosiyasət nəzəriyyəçiləri bunu İngiltərənin varlanmasının başlıca faktoru kimi qeyd edirdilər. Stüartlar sülaləsi hakimiyyətə gəldikdən sonra 1603–1614-cü illər arasındakı dövrdə 6 beynəlxalq şirkət təsis olunmuşdu ki, bunlar Qvineyadan Cənub-şərqi Asiyayadək müxtəlif ərazilərə yayılmışdı. İngiltərənin sürətlə varlanması gedişində Siti bankların dövlət siyasətinə təsiri güclənmişdi. Bu bankın ən güclü bankirlərindən biri Pimi kral Pim adlandırırdılar ki, bu şəxs parlament müxalifətinin başında dururdu. İngiltərədə yeni və köhnə rejim arasında mübarizə kralla parlament arasında mübarizədə təzahür edirdi. Parlament müxalifətinin görkəmli nümayəndələri Q. Hempdon, Pim, C. Eliton, E. Kok və başqaları idi (İngiltərə parlamentinin 500 nümayəndəsi var idi).
Dövrün başlıca tələblərindən biri xarici siyasətin idarə olunmasında parlamentin səlahiyyətlərinin artırılmasindan ibarət idi. Yeni təsis olunmuş agent vəşirkətlər bütün imtiyazları əldə etməyə çalışırdılar və bu məqsədlə hakimiyyəyə təsir göstərirdilər. İngiltərədə daxili vəziyyətə gərginlik gətirən problemlərdən biri də formalaşmışənənəyəəsasən fəal xarici siyasət yeritmək üçün daxili vergilərin artırılmasının bilavasitə parlamentdən asılılığı məsələsi idi. Parlamentin icazəsi olmadan yeni vergilər qoya bilməyən I Karl 1628-ci ildə paramentin hazırladığı "Hüquqlar haqqında petisiya"nı imzalamağa məcbur oldu. Bu sənddə hakimiyyət sturkturlarının vəzifələri müəyyənləşdirilirdi. Lakin petisiyanı imzaladıqdan sonra yaranmış şəraitdə 1629-cu ildə kral parlamenti buraxdı və 1640-cı ilədək onu bir daha çağırmadı. Burjua münasibətlərinin inkişafı gedişində anqlikan kilsəsinin avtokefallığı məsələsi ciddi narazılıq obyektinə çevrilmişdi. İngilis puritanizmi məhz bu zəmində yüksəlməyə başlamış və hakimiyyət sturkturunda özünə güclü tərəfdar toplamışdı. 1637-ci ildə baş vermişŞotlandiya üsyanı İngiltərənin başını elə qatmışdı ki, bundan istifadə edən Kardinal Rişelye 1638-ci ildən etibarən Fransanın hərbi əməliyyatlar meydanına çıxması üçün öz planını reallaşdırmağa başladı. Bu andan etibarən Otuzillik müharibənin həlledici mərhələsi başlandı.
1637-ci ildə Şotlandiyada üsyan başladıqdan sonra kral I Karl vəsait əldə edib üsyanı yatırmaq üçün 1640-cı ilin aprelində yenidən parlament çağırmağa məcbur oldu. Lakin cəmi üç həftədən sonra buraxıldığı üçün Qısamüddətli parlament adı ilə tarixə daxil oldu. Ölkədə mütləq monarxiyaya qarşı genişlənən siyasi mübarizə tezliklə I Karlı geri çəkilməyə vadar etdi. Şotland üsyanının yatırılması məsələsində kral parlamentdən dəstək qazana bilmədi. Çünki yeni vergilərin təyin olunması məsələsinə parlament razılıq vermədi.
Şotland üsyanı İngiltərəyə iki tərəfdən ciddi zərər verdi: -birincisi, İngiltərə diplomatiyasının Avropa siyasətində mövqeləri zəiflədi. -ikincisi, Şotland üsyanı İngiltərə puritanizminin güclənməsinə ciddi şəkildə start verməklə hakimiyyət elitasında bir sıra dəyişikliklərin əsasını qoydu. Tori və viqlərin yerində yeni parlament partiyaları olan independentlər və presvetrianlar formalaşmağa başladı. Qısamüddətli parlamentdən xarici və vergi siyasəti ilə bağlı heç bir yardım görməyən kral 1640-cı ilin sentyabrında təkrar parlament çağırmağa məcbur oldu və bu parlament 1653-cü ilədək mövcud olmaq üçün Uzunmüddətli parlament adı aldı. Beləliklə, ölkədə kral və parlament tərəfdarlarından ibarət iki siyasi düşərgə yarandı.
Kral tərəfdarları başlıca olaraq royalistlər idi. Parlament tərəfdarlarının tərkibi yekcins deyildi: iki başlıca partiya formalaşmışdı: presveterianlar və independentlər. — presveterianlar ölkədə mərkəzləşmiş kilsəni saxlamağa tərəfdar çıxır, lakin kilsənin başında kraldan asılı yepiskopun deyil, seçilmiş başçının (peresviterin) olmasını istəyirdilər. Presviter sinod qurultayları qarşısında məsuliyyət daşıyırdı. -independentlər (müstəqillər) isə mərkəzləşmiş kilsəyə qarşı çıxır, hər bir kilsə icmasının müstəqilliyi ideyasını yayırdılar. Bu kilsənin başında kilsə icmasının üzvləri tərəfindən seçilmiş və səlahiyyətləndirilmiş başçı durmalı idi. 1641-ci ilin yazında xalq kütlələrinin inqilabi çıxışlarının genişlənməsi ilə əlaqədar parlament müxalifəti 204 bənddən ibarət "Böyük remonstrasiya" adlı sənədlə çıxış etdi. Burada kralın cinayətləri sadalanır, müstəqil daxili və xarici siyasət yeridilməsi, burjua azadlıqlarının verilməsi, müstəqil puritan kilsənin yaradılması tələb edilirdi. Məlum olduğu kimi, ingilis puritanlarının ilk dəstələrindən biri hələ 1629-cu ildə "May çiçəyi" gəmisində Amerika sahillərinə yan almış və Virciniya ştatının əsasını qoymuşdular. Puritançılığın əlehdarı olan I Karl Roma papası ilə münasibətlərin kəsilməsini, yəni ingilis kilsəsinin müstəqilləşməsini cinayət hesab edirdi və bu məsələdə qarşıdurma xüsusi ilə gərgin xarakter almışdı. Kralın parlament müxalifətini həbs etmək və parlamenti buraxmaq cəhdi boşa çıxdıqdan sonra başlıca tərəfdarlarının toplaşdığı şimal qraflıqlarına qaçmağa məcbur oldu və 1642-cim ilin avqustunda I Karl Nottinqemdə qara rəngli müharibə bayrağını qaldırdı. Vətəndaş müharibəsinin I mərhələsi başlandı (16421647). Vətəndaş müharibəsi dövründəİngiltərədə baş verənləri İspaniya və Fransa diqqətlə izləyirdilər. Fransız kralları ilə qohumluq əlaqələrinə malik olan Stüartlar Fransanın dəniz gücündən İngiltərədəki rəqiblərinə qarşı mübarizədə istifadə etmək arzusunda olduqlarını gizlətmirdilər və bu məqsədlə fransız kardinalı Mazarini ilə müvafiq danışıqlar da başlanmışdı. Müharibənin əvvəlində üstünlük I Karlın tərəfindən idi. 1642-ci ilin payızında Echill döyüşündə parlament ordusu əzildi, ona prestveteranlardan qraf Mançester və qraf Esseks başçılıq edirdi. 1644-cü ilədək üstülük kral ordusunun əlində idi.
Müharibənin gedişində Oliver Kromvelin (1599–1658) hərbi istedadı parladı. Orta zadəgan ailəsində doğulmuş Kromvel tezliklə independentlərin liderinə çevrildi və ordunu yenidən qurmağa müvəffəq oldu. 1644cy ildə Marston-Mur döyüşündə parlament ordusu ilk böyük qələbə çaldı. Bu döyüşdən sonra Kromvelin əsgərləri "dəmirböyürlü" adlanmağa başladı. Orduda əvvəlcə 22 min, sonradan 70 min döyüşçü var idi. Baş komandan Tomas Ferfaksın başçılığı altında 1645-ci il iyunda Neyzbi döyüşündə parlament ordusu tam qələbə çaldı. 1646-cı ilin yazında Kral Şotlandiyaya qaçmağa məcbur oldu, onlar isə kralı pulla parlamentə satdılar. Royalistərin sonuncu istingahları 1647-ci ilin martında süqut etdi. Neyzbi döyüşündən sonra I Karlın arvadı Generetta başda olmaqla qohumları Fransada sığınacaq tapmışdılar. İngiltərədə vətəndaş müharibəsi dövründə Fransanın buradakı səfiri Karulle vəİspaniyanın səfiri Don Allon Karden Kromveli öz tərəfinə çəkmək üçün öz xidmətlərini təklif edirdilər. Fransız səfiri Karulle Mazarinin tapşırığı ilə Kromvelə ittifaqla yanaşı böyük miqdarda pul, edam olunmuş kralın qohum-əqrəbasını və dəniz siyasətində müttəfiqlik təklif edirdi. Təsadüfi deyildi ki, Fransanın adı Kromvelin imzaladığı Naviqasiya Aktında öz əksini tapmışdı. Aktda öz əksini tapmayan dövlətlər sırasında Hollandiya və İspaniyanın da adı vardı. Kromvel İspan səfirinin qardaşını özünü yaxşı aparmadığına görə camaat qarşısında edam etdirmişdi. 1645-ci ildə baş vermiş Neyzbi döyüşü təkcə İngiltərədə deyil, Avropada da siyasi vəziyyətə ciddi təsir göstərdi. Bu döyüşdən sonra Kromvelin həm hərbi, həm də siyasi gücü artdı. Kral tərəfdarları royalistlərin də puritanlar kimi, Avropaya və Amerikaya axını başladı. Doğrudur, Kromvel ölkə daxilində bir sıra cərəyanların müqavimətini də aradan qaldırmaq məcburiyyətində idi. Vətəndaş müharibəsinin I mərhələsi başa çatdıqdan sonra parlament Avropa siyasətindəİngiltərənin rolunun bərpasına çalışırdı və bu məqsədlə konkret tədbirlər görülürdü. Neyzbi döyüşündən sonrakı dövr ərzində siyasi səhnəyə Levellerlər partiyası da çıxdı. Onun lideri Con Lilbern (1614–1657) idi. Bu partya xırda burjua ideloqu olub aşağı təbəqələri vəəsgərləri əhatə edirdi. Lakin hərəkatın ömrü qısa oldu və 1649-cu ildə başa çatdı. Parlament Lilbernin qovulması haqqında qanun verdi və o, Şotlandiyaya getdi. Az sonra Cerard Uinstenlinin (1609–1652) başçılıq etdiyi həqiqi levellerler- diggerlər hərəkatı (digger- yerqazan deməkdir) başlandı.
Həbsdə saxlanılan kralın qaçması ölkədə vəziyyətin yenidən gərginləşməsinə səbəb oldu. Tampl qalasından qaçan kral yenidən öz tərəfdarlarını və parlamentdən narazı qüvvələri toplamağa müvəffəq oldu. 1648-ci ilin fevralında cəmi üç ay davam edən II vətəndaş müharibəsi başladı. I Karl şotlandları da öz tərəfinə çəkərək arxanı möhkəmləndirdi və mübarizəni davam etməyə başladı. Lakin Kromvel dərhal genişlənməkdə olan hadisələrə reaksiya verdi və parlament ordusu avqustda Preeton yaxınlığında royalistlərin vəşotlandların birləşmiş qüvvələrini darmadağın etdikdən sonra müharbə başa çatdı. Kral I Karl əsir götürüldü və ciddi şəkildə mühafizə edilməyə başladı. Bu vaxtdan etibarən kralın taleyi ilə bağlı parlament müzakirələrinə start verildi. Kromvelin kralın edam edilməsi ilə bağlə təklifi müqavimətlə qarşılandıqdan sonra parlamenti prestveterianlardan təmizləmək üçün 1647-ci il 6 avqustda və 1648-ci il 5 dekabrda sayı 140 nəfərə çatan presveterianlar parlamentdən qovuldu. Bu hadisə tarixə "Prayd təmizlənməsi" adı ilə daxil oldu. Gərgin müzakirələrdən sonra 1648-ci ilin dekabrında parlament kralı mühakimə etmək üçün tribunal yaratdı. Tribunal kralı vətənə xəyanətdə ittiham edərək ona ölüm hökmü çıxardı və I Karl 1649-cu ilin yanvarın 30-da edam edildi. 1649-cu il mayın 19-da İngiltərə respublika elan edildi. 1653-cü ildə Uzunmüddətli parlamentin qalıqları qovulduqdan sonra xarici siyasət məsələləri başlıca olaraq Kromvelin əlində cəmləşdi.
İngiltərə tarixinin 1649–1653-cü illər dövrü I respublika (İndependent respublikası), 1659–1660-cı illər dövrü isə II respublika dövrü kimi səciyyələnir. Birinci respublikanın dövründə xarici siyasət məsələləri tam şəkildə Kromvelin əlində cəmləşmişdi. Onun Avropa siyasətində üç ölkə: Fransa, İspaniya və Hollandiya mühüm yer tuturdu. Kromvel Hollandiyadan İngiltərəyə ilhaq olunmağı tələb edirdi. İspaniyadan isə inkvizasiyaya son qoyulmasını və Amerika qitəsi ilə ticarətə başqa ölkələrə, o cümlədən dəİngiltərəyə də imkan yaradılmasını tələb edirdi. Bu dövrdə İngiltərədəki İspaniya səfiri Don Alonso Karden və Fransa səfiri Karulle böyük diplomatik iş aparırdılar. Edam edilmiş kralın Fransaya qaçmış arvadı Qenrietta-Mariya və ona bağlı saray dairələri Fransanın İngiltərə ilə yaxınlaşmasına göstərdikləri müqavimətə baxmayaraq, uzun sürən danışıqlardan sonra 1655-ci ildə Fransa ilə müqavilə bağlandı. Çünki kardinal Mazerini Kromvelə pul, edan olunmuş kralın ailəsini və ittifaq təklif etmişdi. Müqvilə hər iki ölkənin Avropa siyasətində ziddiyyətlərin yumşalmasına, İspaniya və Niderlanda qarşı isə birgə siyasətin yeridilməsinə imkan verirdi. İngiltərə ilə fəal rəqabət aparan Hollandiyanı sıradan çıxarmaq üçün Kromvel Naviqasiya Aktı adlı sənəd imzaladı (1651-ci il 5 avqust). Sənədə görə, İngiltərəyə mallar ancaq ingilis gəmilərində və adı akta düşmüş ölkələrdən gətirilə bilərdi. Hollandiyanın aktdan ciddi narazılığı 1652–54-cü illər ingilis-holland müharibəsinə gətirib çıxardı ki, bu müharibədə Hollandiya əzildi və təslim oldu. Sülhün şərtinə görə, Hollandiyanın çoxsaylı ticarət donanması İngiltərə bayrağı altında hərəkət etməli idi. Birləşmiş əyalətlərin Baş ştatlarının iclasında dövlət xadimlərindən biri obrazlı şəkildə demişdi ki, bunban sonra biz də, dəniz də ingilislərin himayəsindəyik.
1651-ci il 5 avqust Naviqasiya Aktından sonra İspaniya ciddi şəkildə narazılıqlarını bildirdi. İspaniyanın Kromveldən Franasaya qarşı istifadə etmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələnməsi iki ölkə arasında münasibətlərin gərginləşməsini şərtləndirdi. Kromvel Kardeniyadan inkivizasiyaya (kilsə məhkəməsi) son qoyulmasını və Vest-İndiyaya (Amerika) gedən dəniz yolundan maneəsiz istifadə olunmasını tələb etdikdə səfir cavabında — bu mənim hökmdarımın iki gözünü istəmək kimi şeydir, -cavabını vermişdi. 1656-cı ildə İspaniya ilə başlanan müharibə Kromvelin ölümündən sonra qələbə ilə başa çatdı. Qul alverinin mərkəzi olan Yamayka adası İngiltərənin əlinə keçdi. İspaniya Avropa siyasətindən sıxışdırılıb çıxarılmağa başladı. İngiltərə burjua inqilabının 1653–1659-cu illər dövrü Kromvel protektoratlığı dövrü adlanır. 1653-cü il 16 dekabrda Kromvel respublikanın lord-protektoru (müdafiəçisi) elan olundu. Respublikanın konstitusiyası qəbul edildi. Ölkə başında general-mayor dayanan dairələrə bölündü. Respublikanı Dövlət Şurası və parlament idarə edirdi. 1657-ci ilin mayında protektorluq irsi elan edildi və lordlar palatası bərpa edildi. 1658-ci ilin payızında Kromvelin ölümündən sonra 1658–1959-cu illərdə oğlu Riçard Kromvel lord -protektor oldu. 1650-ci ildə İngiltərəni İspaniya və Fransa tanıdılar. 1649–1652-ci illərdə Kromvel İrlandiyaya yürüş edərək üsyanı qan içində boğdu, Dublin şəhəri qarət edilərək yandırıldı (üsyan İrlandiyada 1641-ci ildə başlamışdı). Kromvel 1653-cü illərdə İsveç, Danimarka və Portuqaliya ilə ticarət müqavilələri imzalanmışdı.
1659-cu il mayından 1660-cı ilin may ayına qədər davam edən II respublika dövründə İngiltərəni parlament təkbaşına idarə edirdi. 1660-cı il fevralın 3-də Şotland ordusunun komandanı general Monk ordusu ilə Londona daxil oldu, dövlət çevrilişindən sonra yeni parlament seçkiləri keçirildi. Apreldə parlament I Karlın oğlu II Karlı taxt-taca bərpa etdi. (1660–1685). Qardaşı II Ceyms (1658–1688) katolik idi. II Ceyms və qardaşı II Karl Stüartların əvvəlki qeyri-məhdud hüquqlarını bərpa etməyə çalışırdılar. Lakin hər iki kralın yeritdiyi siyasi xətt çox tezliklə İngiltərə parlamentində və hakimiyyət elitasında yeni müxalifətin meydana gəlməsini şərtləndirdi, ölkədə ictimai-siyasi vəziyyət yenidən olduqca kəskin xarakter aldı.
Parlament partiyaları – torilər, viqlər və anqlikan kilsəsi Fransanın dəstəyindən istifadə edərək Stüartların qadın xətti ilə qohumlarından olan II Ceymsin qızı Mariyanın əri protestant Oranjlı Vilhelmə (o Hollandiyanın ştathalteri idi) müraciət edərək onu İngiltərəyə kral taxtına dəvət etdilər. 1688-ci il dekabr ayında Vilhelm (1688–1702) Londona daxil oldu və II Ceyms tələsik şəkildə Londonu tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Hakimiyyəti tamamilə ələ aldıqdan sonra 1689-cu il oktyabr ayında Vilhelm "hüquqlar haqqında" bill adlı parlamentin və kralın hüquqlarını müəyyənləşdirən sənəd imzaladı. 13 bənddən ibarət billdə xarici siyasət fəaliyyətinin bütün sahələri parlamentin prereqativinə çevrilirdi. Həmin sənəd İngiltərə parlament monarxiyasının təsis aktı hesab edilə bilər. Beləliklə, 1688-ci il "şanlı inqilabı" adlanan bu hadisə ilə də İngiltərə burjua inqilabı başa çatdı. İngilis tarixşünaslarınının "şanlı inqilab" adlandırdığı epizod 1688–1689-cu illərin hadisələri ilə bağlı olmuşdur. İngiltərə burjua inqilabının qələbəsi İngiltərənin dünya birinciliyi yoluna çıxmasını təmin etmişdi. İngiltərə tarixşünaslığı belə bir məsələdə həmrəydir ki, XVII əsrin sonları üçün inqilabdan sonra keçən 40 il ərzindəİngiltərə dünyanın ən böyük müstəmləkə dövlətinə çevrildi.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Stuartlar sulalesi XVII esr Ingiltere burjua inqilabi Stuartlar Vikianbarda elaqeli mediafayllar XVII esrin 40 illeri ucun Ingiltere esasen aqrar olkesi olaraq qalirdi Lakin burjua munasibetleri de inkisaf etmekde idi ki bu inkisaf senayesinin butun sahelerin ehate edirdi Monufakturalar meydana gelir xarici ticaret intensiv inkisaf edir yeni yeni mustemlekeler ele kecirilirdi 1600 cu ilde Ost Hind 1606 ci ilde iki Virciniya 1614 cu ilde Avanvturist tacirler xarici ticaret kompaniyalari meydana geldi Lakin Ingiltere mutleqiyyeti yaranmaqda ve inkisaf etmekde olan burjua munasiebtelrinin yolunda engele cevrilmisdi Ingilterenin siyasi tarixinde Stuartlar sulalesinin boyuk rolu olmusdur Bu sulale 1603 cu ilde hakimiyyete gelmis vaxtile kralica Yelizaveta terefinden edam olunmus kralicanin bacisi Mariya Stuartin oglunun adi ile baglidir I Yakov Stuart 1603 1625 ci illerde I Karl ise 1625 1649 cu illerde hakimiyyetde olmus mehz onlarin dovrundeIngilterenin Rusiyadan tutmus Hindistana qeder neheng erazilerde agent ve sirketleri tesis olunmusdu Burjua inqilabi erefesinde Avropada baslica reqabet Ingiltere ile Fransa ve Ingiltere ile Ispaniya arasinda gedirdi Melum oldugu kimi XVI esrin II yarisinda Fransa krali XII Ludovikin Avropa diplomatiyasi bilavasiteIngilterenin maraqlarina toxunurdu Lakin meglubedilmez armadanin suqutundan sonra Ingilterenin Avropa siyasetinde rolu artdi Bele ki meglubedilmez armadanin aradan qaldirilmasi sonraki 400 illik dovr erzindeIngilterenin xarici siyasetinde kredo olan bele bir fikrin formalasmasina sebeb oldu ki ayriliqda goturulmus ingilis donanmasi 2 guclu Avropa dovletinin donanmasinin gucune beraber olmalidir Yalniz 1921 22 ci iller Vasinqton konfransindan sonra hemin qayda nisbi deyisikliye meruz qaldi Tudorlarin xarici siyaset xetti XVII yuzilliyin evvelleri ucun Ingilterenin deniz gucunun olduqca artmasina sebeb olmusdu ki sonraki geosiyaset nezeriyyecileri bunu Ingilterenin varlanmasinin baslica faktoru kimi qeyd edirdiler Stuartlar sulalesi hakimiyyete geldikden sonra 1603 1614 cu iller arasindaki dovrde 6 beynelxalq sirket tesis olunmusdu ki bunlar Qvineyadan Cenub serqi Asiyayadek muxtelif erazilere yayilmisdi Ingilterenin suretle varlanmasi gedisinde Siti banklarin dovlet siyasetine tesiri guclenmisdi Bu bankin en guclu bankirlerinden biri Pimi kral Pim adlandirirdilar ki bu sexs parlament muxalifetinin basinda dururdu Ingilterede yeni ve kohne rejim arasinda mubarize kralla parlament arasinda mubarizede tezahur edirdi Parlament muxalifetinin gorkemli numayendeleri Q Hempdon Pim C Eliton E Kok ve basqalari idi Ingiltere parlamentinin 500 numayendesi var idi Dovrun baslica teleblerinden biri xarici siyasetin idare olunmasinda parlamentin selahiyyetlerinin artirilmasindan ibaret idi Yeni tesis olunmus agent vesirketler butun imtiyazlari elde etmeye calisirdilar ve bu meqsedle hakimiyyeye tesir gosterirdiler Ingilterede daxili veziyyete gerginlik getiren problemlerden biri de formalasmiseneneyeesasen feal xarici siyaset yeritmek ucun daxili vergilerin artirilmasinin bilavasite parlamentden asililigi meselesi idi Parlamentin icazesi olmadan yeni vergiler qoya bilmeyen I Karl 1628 ci ilde paramentin hazirladigi Huquqlar haqqinda petisiya ni imzalamaga mecbur oldu Bu sendde hakimiyyet sturkturlarinin vezifeleri mueyyenlesdirilirdi Lakin petisiyani imzaladiqdan sonra yaranmis seraitde 1629 cu ilde kral parlamenti buraxdi ve 1640 ci iledek onu bir daha cagirmadi Burjua munasibetlerinin inkisafi gedisinde anqlikan kilsesinin avtokefalligi meselesi ciddi naraziliq obyektine cevrilmisdi Ingilis puritanizmi mehz bu zeminde yukselmeye baslamis ve hakimiyyet sturkturunda ozune guclu terefdar toplamisdi 1637 ci ilde bas vermisSotlandiya usyani Ingilterenin basini ele qatmisdi ki bundan istifade eden Kardinal Riselye 1638 ci ilden etibaren Fransanin herbi emeliyyatlar meydanina cixmasi ucun oz planini reallasdirmaga basladi Bu andan etibaren Otuzillik muharibenin helledici merhelesi baslandi 1637 ci ilde Sotlandiyada usyan basladiqdan sonra kral I Karl vesait elde edib usyani yatirmaq ucun 1640 ci ilin aprelinde yeniden parlament cagirmaga mecbur oldu Lakin cemi uc hefteden sonra buraxildigi ucun Qisamuddetli parlament adi ile tarixe daxil oldu Olkede mutleq monarxiyaya qarsi genislenen siyasi mubarize tezlikle I Karli geri cekilmeye vadar etdi Sotland usyaninin yatirilmasi meselesinde kral parlamentden destek qazana bilmedi Cunki yeni vergilerin teyin olunmasi meselesine parlament raziliq vermedi Sotland usyani Ingiltereye iki terefden ciddi zerer verdi birincisi Ingiltere diplomatiyasinin Avropa siyasetinde movqeleri zeifledi ikincisi Sotland usyani Ingiltere puritanizminin guclenmesine ciddi sekilde start vermekle hakimiyyet elitasinda bir sira deyisikliklerin esasini qoydu Tori ve viqlerin yerinde yeni parlament partiyalari olan independentler ve presvetrianlar formalasmaga basladi Qisamuddetli parlamentden xarici ve vergi siyaseti ile bagli hec bir yardim gormeyen kral 1640 ci ilin sentyabrinda tekrar parlament cagirmaga mecbur oldu ve bu parlament 1653 cu iledek movcud olmaq ucun Uzunmuddetli parlament adi aldi Belelikle olkede kral ve parlament terefdarlarindan ibaret iki siyasi duserge yarandi Kral terefdarlari baslica olaraq royalistler idi Parlament terefdarlarinin terkibi yekcins deyildi iki baslica partiya formalasmisdi presveterianlar ve independentler presveterianlar olkede merkezlesmis kilseni saxlamaga terefdar cixir lakin kilsenin basinda kraldan asili yepiskopun deyil secilmis bascinin peresviterin olmasini isteyirdiler Presviter sinod qurultaylari qarsisinda mesuliyyet dasiyirdi independentler musteqiller ise merkezlesmis kilseye qarsi cixir her bir kilse icmasinin musteqilliyi ideyasini yayirdilar Bu kilsenin basinda kilse icmasinin uzvleri terefinden secilmis ve selahiyyetlendirilmis basci durmali idi 1641 ci ilin yazinda xalq kutlelerinin inqilabi cixislarinin genislenmesi ile elaqedar parlament muxalifeti 204 bendden ibaret Boyuk remonstrasiya adli senedle cixis etdi Burada kralin cinayetleri sadalanir musteqil daxili ve xarici siyaset yeridilmesi burjua azadliqlarinin verilmesi musteqil puritan kilsenin yaradilmasi teleb edilirdi Melum oldugu kimi ingilis puritanlarinin ilk destelerinden biri hele 1629 cu ilde May ciceyi gemisinde Amerika sahillerine yan almis ve Virciniya statinin esasini qoymusdular Puritanciligin elehdari olan I Karl Roma papasi ile munasibetlerin kesilmesini yeni ingilis kilsesinin musteqillesmesini cinayet hesab edirdi ve bu meselede qarsidurma xususi ile gergin xarakter almisdi Kralin parlament muxalifetini hebs etmek ve parlamenti buraxmaq cehdi bosa cixdiqdan sonra baslica terefdarlarinin toplasdigi simal qrafliqlarina qacmaga mecbur oldu ve 1642 cim ilin avqustunda I Karl Nottinqemde qara rengli muharibe bayragini qaldirdi Vetendas muharibesinin I merhelesi baslandi 16421647 Vetendas muharibesi dovrundeIngilterede bas verenleri Ispaniya ve Fransa diqqetle izleyirdiler Fransiz krallari ile qohumluq elaqelerine malik olan Stuartlar Fransanin deniz gucunden Ingilteredeki reqiblerine qarsi mubarizede istifade etmek arzusunda olduqlarini gizletmirdiler ve bu meqsedle fransiz kardinali Mazarini ile muvafiq danisiqlar da baslanmisdi Muharibenin evvelinde ustunluk I Karlin terefinden idi 1642 ci ilin payizinda Echill doyusunde parlament ordusu ezildi ona prestveteranlardan qraf Mancester ve qraf Esseks basciliq edirdi 1644 cu iledek ustuluk kral ordusunun elinde idi Muharibenin gedisinde Oliver Kromvelin 1599 1658 herbi istedadi parladi Orta zadegan ailesinde dogulmus Kromvel tezlikle independentlerin liderine cevrildi ve ordunu yeniden qurmaga muveffeq oldu 1644cy ilde Marston Mur doyusunde parlament ordusu ilk boyuk qelebe caldi Bu doyusden sonra Kromvelin esgerleri demirboyurlu adlanmaga basladi Orduda evvelce 22 min sonradan 70 min doyuscu var idi Bas komandan Tomas Ferfaksin basciligi altinda 1645 ci il iyunda Neyzbi doyusunde parlament ordusu tam qelebe caldi 1646 ci ilin yazinda Kral Sotlandiyaya qacmaga mecbur oldu onlar ise krali pulla parlamente satdilar Royalisterin sonuncu istingahlari 1647 ci ilin martinda suqut etdi Neyzbi doyusunden sonra I Karlin arvadi Generetta basda olmaqla qohumlari Fransada siginacaq tapmisdilar Ingilterede vetendas muharibesi dovrunde Fransanin buradaki sefiri Karulle veIspaniyanin sefiri Don Allon Karden Kromveli oz terefine cekmek ucun oz xidmetlerini teklif edirdiler Fransiz sefiri Karulle Mazarinin tapsirigi ile Kromvele ittifaqla yanasi boyuk miqdarda pul edam olunmus kralin qohum eqrebasini ve deniz siyasetinde muttefiqlik teklif edirdi Tesadufi deyildi ki Fransanin adi Kromvelin imzaladigi Naviqasiya Aktinda oz eksini tapmisdi Aktda oz eksini tapmayan dovletler sirasinda Hollandiya ve Ispaniyanin da adi vardi Kromvel Ispan sefirinin qardasini ozunu yaxsi aparmadigina gore camaat qarsisinda edam etdirmisdi 1645 ci ilde bas vermis Neyzbi doyusu tekce Ingilterede deyil Avropada da siyasi veziyyete ciddi tesir gosterdi Bu doyusden sonra Kromvelin hem herbi hem de siyasi gucu artdi Kral terefdarlari royalistlerin de puritanlar kimi Avropaya ve Amerikaya axini basladi Dogrudur Kromvel olke daxilinde bir sira cereyanlarin muqavimetini de aradan qaldirmaq mecburiyyetinde idi Vetendas muharibesinin I merhelesi basa catdiqdan sonra parlament Avropa siyasetindeIngilterenin rolunun berpasina calisirdi ve bu meqsedle konkret tedbirler gorulurdu Neyzbi doyusunden sonraki dovr erzinde siyasi sehneye Levellerler partiyasi da cixdi Onun lideri Con Lilbern 1614 1657 idi Bu partya xirda burjua ideloqu olub asagi tebeqeleri veesgerleri ehate edirdi Lakin herekatin omru qisa oldu ve 1649 cu ilde basa catdi Parlament Lilbernin qovulmasi haqqinda qanun verdi ve o Sotlandiyaya getdi Az sonra Cerard Uinstenlinin 1609 1652 basciliq etdiyi heqiqi levellerler diggerler herekati digger yerqazan demekdir baslandi Hebsde saxlanilan kralin qacmasi olkede veziyyetin yeniden gerginlesmesine sebeb oldu Tampl qalasindan qacan kral yeniden oz terefdarlarini ve parlamentden narazi quvveleri toplamaga muveffeq oldu 1648 ci ilin fevralinda cemi uc ay davam eden II vetendas muharibesi basladi I Karl sotlandlari da oz terefine cekerek arxani mohkemlendirdi ve mubarizeni davam etmeye basladi Lakin Kromvel derhal genislenmekde olan hadiselere reaksiya verdi ve parlament ordusu avqustda Preeton yaxinliginda royalistlerin vesotlandlarin birlesmis quvvelerini darmadagin etdikden sonra muharbe basa catdi Kral I Karl esir goturuldu ve ciddi sekilde muhafize edilmeye basladi Bu vaxtdan etibaren kralin taleyi ile bagli parlament muzakirelerine start verildi Kromvelin kralin edam edilmesi ile bagle teklifi muqavimetle qarsilandiqdan sonra parlamenti prestveterianlardan temizlemek ucun 1647 ci il 6 avqustda ve 1648 ci il 5 dekabrda sayi 140 nefere catan presveterianlar parlamentden qovuldu Bu hadise tarixe Prayd temizlenmesi adi ile daxil oldu Gergin muzakirelerden sonra 1648 ci ilin dekabrinda parlament krali muhakime etmek ucun tribunal yaratdi Tribunal krali vetene xeyanetde ittiham ederek ona olum hokmu cixardi ve I Karl 1649 cu ilin yanvarin 30 da edam edildi 1649 cu il mayin 19 da Ingiltere respublika elan edildi 1653 cu ilde Uzunmuddetli parlamentin qaliqlari qovulduqdan sonra xarici siyaset meseleleri baslica olaraq Kromvelin elinde cemlesdi Ingiltere tarixinin 1649 1653 cu iller dovru I respublika Independent respublikasi 1659 1660 ci iller dovru ise II respublika dovru kimi seciyyelenir Birinci respublikanin dovrunde xarici siyaset meseleleri tam sekilde Kromvelin elinde cemlesmisdi Onun Avropa siyasetinde uc olke Fransa Ispaniya ve Hollandiya muhum yer tuturdu Kromvel Hollandiyadan Ingiltereye ilhaq olunmagi teleb edirdi Ispaniyadan ise inkvizasiyaya son qoyulmasini ve Amerika qitesi ile ticarete basqa olkelere o cumleden deIngiltereye de imkan yaradilmasini teleb edirdi Bu dovrde Ingilteredeki Ispaniya sefiri Don Alonso Karden ve Fransa sefiri Karulle boyuk diplomatik is aparirdilar Edam edilmis kralin Fransaya qacmis arvadi Qenrietta Mariya ve ona bagli saray daireleri Fransanin Ingiltere ile yaxinlasmasina gosterdikleri muqavimete baxmayaraq uzun suren danisiqlardan sonra 1655 ci ilde Fransa ile muqavile baglandi Cunki kardinal Mazerini Kromvele pul edan olunmus kralin ailesini ve ittifaq teklif etmisdi Muqvile her iki olkenin Avropa siyasetinde ziddiyyetlerin yumsalmasina Ispaniya ve Niderlanda qarsi ise birge siyasetin yeridilmesine imkan verirdi Ingiltere ile feal reqabet aparan Hollandiyani siradan cixarmaq ucun Kromvel Naviqasiya Akti adli sened imzaladi 1651 ci il 5 avqust Senede gore Ingiltereye mallar ancaq ingilis gemilerinde ve adi akta dusmus olkelerden getirile bilerdi Hollandiyanin aktdan ciddi naraziligi 1652 54 cu iller ingilis holland muharibesine getirib cixardi ki bu muharibede Hollandiya ezildi ve teslim oldu Sulhun sertine gore Hollandiyanin coxsayli ticaret donanmasi Ingiltere bayragi altinda hereket etmeli idi Birlesmis eyaletlerin Bas statlarinin iclasinda dovlet xadimlerinden biri obrazli sekilde demisdi ki bunban sonra biz de deniz de ingilislerin himayesindeyik 1651 ci il 5 avqust Naviqasiya Aktindan sonra Ispaniya ciddi sekilde naraziliqlarini bildirdi Ispaniyanin Kromvelden Franasaya qarsi istifade etmek cehdleri ugursuzluqla neticelenmesi iki olke arasinda munasibetlerin gerginlesmesini sertlendirdi Kromvel Kardeniyadan inkivizasiyaya kilse mehkemesi son qoyulmasini ve Vest Indiyaya Amerika geden deniz yolundan maneesiz istifade olunmasini teleb etdikde sefir cavabinda bu menim hokmdarimin iki gozunu istemek kimi seydir cavabini vermisdi 1656 ci ilde Ispaniya ile baslanan muharibe Kromvelin olumunden sonra qelebe ile basa catdi Qul alverinin merkezi olan Yamayka adasi Ingilterenin eline kecdi Ispaniya Avropa siyasetinden sixisdirilib cixarilmaga basladi Ingiltere burjua inqilabinin 1653 1659 cu iller dovru Kromvel protektoratligi dovru adlanir 1653 cu il 16 dekabrda Kromvel respublikanin lord protektoru mudafiecisi elan olundu Respublikanin konstitusiyasi qebul edildi Olke basinda general mayor dayanan dairelere bolundu Respublikani Dovlet Surasi ve parlament idare edirdi 1657 ci ilin mayinda protektorluq irsi elan edildi ve lordlar palatasi berpa edildi 1658 ci ilin payizinda Kromvelin olumunden sonra 1658 1959 cu illerde oglu Ricard Kromvel lord protektor oldu 1650 ci ilde Ingiltereni Ispaniya ve Fransa tanidilar 1649 1652 ci illerde Kromvel Irlandiyaya yurus ederek usyani qan icinde bogdu Dublin seheri qaret edilerek yandirildi usyan Irlandiyada 1641 ci ilde baslamisdi Kromvel 1653 cu illerde Isvec Danimarka ve Portuqaliya ile ticaret muqavileleri imzalanmisdi 1659 cu il mayindan 1660 ci ilin may ayina qeder davam eden II respublika dovrunde Ingiltereni parlament tekbasina idare edirdi 1660 ci il fevralin 3 de Sotland ordusunun komandani general Monk ordusu ile Londona daxil oldu dovlet cevrilisinden sonra yeni parlament seckileri kecirildi Aprelde parlament I Karlin oglu II Karli taxt taca berpa etdi 1660 1685 Qardasi II Ceyms 1658 1688 katolik idi II Ceyms ve qardasi II Karl Stuartlarin evvelki qeyri mehdud huquqlarini berpa etmeye calisirdilar Lakin her iki kralin yeritdiyi siyasi xett cox tezlikle Ingiltere parlamentinde ve hakimiyyet elitasinda yeni muxalifetin meydana gelmesini sertlendirdi olkede ictimai siyasi veziyyet yeniden olduqca keskin xarakter aldi Parlament partiyalari toriler viqler ve anqlikan kilsesi Fransanin desteyinden istifade ederek Stuartlarin qadin xetti ile qohumlarindan olan II Ceymsin qizi Mariyanin eri protestant Oranjli Vilhelme o Hollandiyanin stathalteri idi muraciet ederek onu Ingiltereye kral taxtina devet etdiler 1688 ci il dekabr ayinda Vilhelm 1688 1702 Londona daxil oldu ve II Ceyms telesik sekilde Londonu terk etmek mecburiyyetinde qaldi Hakimiyyeti tamamile ele aldiqdan sonra 1689 cu il oktyabr ayinda Vilhelm huquqlar haqqinda bill adli parlamentin ve kralin huquqlarini mueyyenlesdiren sened imzaladi 13 bendden ibaret billde xarici siyaset fealiyyetinin butun saheleri parlamentin prereqativine cevrilirdi Hemin sened Ingiltere parlament monarxiyasinin tesis akti hesab edile biler Belelikle 1688 ci il sanli inqilabi adlanan bu hadise ile de Ingiltere burjua inqilabi basa catdi Ingilis tarixsunaslarininin sanli inqilab adlandirdigi epizod 1688 1689 cu illerin hadiseleri ile bagli olmusdur Ingiltere burjua inqilabinin qelebesi Ingilterenin dunya birinciliyi yoluna cixmasini temin etmisdi Ingiltere tarixsunasligi bele bir meselede hemreydir ki XVII esrin sonlari ucun inqilabdan sonra kecen 40 il erzindeIngiltere dunyanin en boyuk mustemleke dovletine cevrildi Istinadlar