Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sonuncu şam yeməyi (it. Il Cenacolo və ya L'Ultima Cena) — XV əsrdə Milanda Leonardo da Vinçi tərəfindən, və onun xanımı Beatriçe d'Este üçün yaradılmış divar rəsmi. Rəsm əsərinin mövzusu 13:21 təsvir edilmiş İsanın sonuncu şam yeməyi mövzusundan götürülmüşdür. Bu şam yeməyi zamanı İsa on iki həvarisindən birinin ona xəyanət edəcəyini və onu satacağını bildirmişdi.
| Sonuncu şam yeməyi | ||
|---|---|---|
| Il Cenacolo or L'Ultima Cena | ||
| ||
| Rəssam | Leonardo da Vinçi | |
| Tarixi | 1495–1498 | |
| Üslubu | dini incəsənət[d] | |
| Ölçüləri | 700 ± 1 sm × 880 ± 3 sm | |
| Materialı | tempera, torpaq, qatran, | |
| Saxlanıldığı yer | , Milan | |
| Saytı | wga.hu/html/l/leonardo/0… wga.hu/html/l/leonardo/0… wga.hu/html/l/leonardo/0… wga.hu/html/l/leonardo/0… cenacolovinciano.org legraziemilano.it/ultima… katholisch.de/artikel/97… | |
| İnventar nömrəsi | LXVI:B.79 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | ||
Əsər
Sonuncu şam yeməyi əsəri 450 × 870 sm (15 x 29 fut) ölçüdə olub İtaliyanın Milan şəhərindəki Santa Mariya della Qrasiya monastırının yemək otağının arxa divarında çəkilmişdir. Da Vinçi əsəri işlədiyi zaman otaq yeməkxana olmasa da, bu mövzu məbəd yeməkxanaları üçün üstünlük verilən ənənəvi mövzulardan olmuşdur. Əsərin işlənməsi zamanı monastırın əsas kilsə binası yenicə tamamlansa da (1497) Ludoviq Sfroza tərəfindən tutulmuş Donato Bramante tərəfindən yenidən işlənilir və binanın ailəsinin türbəsi olması nəzərdə tutulurdu. Əsər də Sfroza tərəfindən türbənin mərkəzi divarını bəzəmək üçün sifariş edilmişdi. Şəklin əsas hissəsinin üstündə olan tavanla əsər arasındakı hilal şəkilli aralıq hissə, üç kəmər sırasıyla bəzədilərək mərkəzdə Sfroza ailəsinin gerbi təsvir edilmişdir. Sonuncu Şam Yeməyi əsərinin işləndiyi divarın qarşısındakı divarda isə İsanın (ə.s.) xaça çəkilməsi səhnəsini təsvir edən bir əsər işləmişdir. Leonardo da Vinçi isə əsərə sonradan Sfroza ailəsinin üzvlərinin təsvirini daxil etmişdir. Lakin həmin əsər, eləcə də əsərə sonradan Da Vinçi tərəfindən əlavə edilmiş obrazlar Axırıncı Şam Yeməyi əsərindən daha çox ziyan çəkmiş və tanınmayacaq qədər pozulmuşdur.
Leonardo təxminən 1495-ci ildə əsəri işləməyə başlamış və 1498-ci ildə əsər üzərində işi bitirərək, üstündə işləməyi dayandırmışdır. Da Vinçinin əsər üzərində işləməyə başladığı tarix dəqiq məlum deyil. "Çünki monastırın arxivi məhv edilmiş, mütəxəssislərin əldə etdikləri yeganə sənəddə isə əsərin 1497-ci ildə işlənməyə başlaması qeyd edilir. Lakin həmin tarix Da Vinçinin əsəri bitirmə tarixinə çox yaxın olduğu üçün heç bir mütəxəssis tərəfindən qəbul edilimir."
Əsərdə İsanın xəyanət barədə xəbərini alan həvarilərin üzündəki təəccüb xüsusilə vurğulanmış, nəzərə çarpacaq şəkildə təqdim edilmişdir. Hər bir həvarinin üzündə özünəməxsus qəzəb, təəccüb dolu baxışlar təsvir olunmuşdur. Da Vinçi həvarilərin simasını qədim əlyazmaları tədqiq etdikdən sonra, oradakı qeydlərə və təsvirlərə əsasən dəqiqliklə göstərməyə çalışmışdır. Bu əsərə qədər isə yalnız İuda, Pyotr, İoann və İsanın (ə.s.) təsvirləri dəqiq şəkildə işlənmişdir. Soldan sağa doğru , və bir qrup şəklində təəccüblü simalarla göstərilmişdir. , Müqəddəs Pyotr və Həvari İoann isə bir üçlükdə təsvir edilmişdir.
İuda yaşıl və mavi rəngli paltarda, xeyli arxaya çəkilmiş və planlarının açığa çıxmasından böyük narahatlıq keçirməsini gizləməyə çalışırmış kimi təsvir olunmuşdur. O, əlində balaca kisə tutub. Ola bilsin ki, bu kisə onun İsanı satması qarşılığında aldığı gümüş və ya onun on iki həvari arasında oynadığı vəznədar roluna işarədir. Həmçinin o, əsərdə yeganə obrazdır ki, dirsəyi stolun üstünə dayanmışdır. Pyotr əsəbi görünür və əlindəki sivri uclu bıçağı üzü qərbə tərəf olmağla İsadan uzaqda tutmuş vəziyyətdə dayanmışdır. Bu ola bilsin ki, onun gələcəkdə İsanın tutulması zamanı Geşemanaya göstərəcəyi sərt reaksiyaya işarədir. Gənc həvari İoann isə bayqın halda təqdim edilmişdir (bəzi tədqiqatçılar bu obrazın xüsusiyyətlərini incələyərək, onun həvari İoann yox, İsaya xüsusi yaxınlığı ilə seçilən Mariya Maqdalena olduğunu və Da Vinçinin bu obrazı şam yeməyində təsvir etməkə xristianlığın hansısa gizli məqamlarına işarə etdiyini iddia edirlər. Çünki Sonuncu şam yeməyini təsvir edən müqəddəs mətnlərin heç birində Mariya Maqdalenanın bu mərasimdə iştirak etməsi haqqında qeydlər yoxdur.
Altı həvaridən sonra, əsərin mərkəzində ən önəmli fiqur olan İsa təsvir edilmişdir. O, qırmızı və mavi paltar geyinmiş, uzun saçları isə ənənəvi şəkildə çiyninə tökülmüşdür. İsanın üzündə qəmli ifadə olmaqla yanaşı, o danışırmış kimi görsənir və başını bir qədər sola əymiş vəziyyətdədir.
İsadan solda isə daha üç həvari – , və növbəti üçlük kimi göstərilmişdir. arxaya itələnməsi açıqca görünür, onu arxaya itələyən Yakov isə coşmuş şəkildə, hər iki əli havada, sinəsini qabağa verərək sanki İsanı qorumağa çalışır. Eyni zamanda Filip də qəmli görünür. Həmçinin o, sanki nəyinsə açıqlanması üçün xahiş edirmiş kimi İsaya doğru əyilərək, ona baxır.
Sonuncu üçlük kimi isə Həvari Matfey, Müqəddəs Faddey və göstərilmişdir. Faddey və Matfeyin üzü Simona doğru çevrilmiş vəziyyətdədir. Ola bilsin ki, onlar, İsanın açıqlamasından sonra beyinlərində yaranmış suallara Simonun cavab verə biləcəyini düşünmüşlər.
O dövrdə Sonuncu Şam Yeməyi təsvirlərində yayğın olan xüsusiyyətlərdən birini bu əsərdə də görmək mümkündür. Belə ki, Leonardo da bir çox XV əsr İtaliya rəssamları kimi əsərdəki personajları masanın bir tərəfində elə oturtmuşdur ki, onlardan heç birinin arxası izləyiciyə tərəf deyil. Lakin daha əvvəlki zamanlarda bu mövzuda çəkilmiş əsərlərdə İuda masanın qarşı tərəfində tək halda, İsa isə İuda xaric digər on bir həvarinin arasında təsvir edilirdi. Leonardo isə yalnız İuda obrazını bir qədər kölgəli təsvir etməklə kifayətlənmiş, lakin onu digər on bir həvaridən ayırmayaraq isayla bir cərgədə, həm də İsanın yaxınlığında təsvir etmişdir. İsa güman edir ki, gələcəkdə onu satacaq adam masada hamıdan əvvəl çörək götürəcək. O, bunları düşünərkən Tomas və Ceyms İsanın verdiyi xəbərə sərt reaksiya göstərirlər. Lakin İsa düşündüklərini həvarilərinə demir. Söhbət əsnasında əhvalı korlanmış İuda özü də bilmədən əlinə bir parça çörək alır. Beləcə mələklər İsanın beyninə zəka işığı salaraq kimin onu satacağı haqqında əvvəlcədən məlumat verirlər.
Əsərdə üç rəqəmi ilə bağlı xüsusi diqqətə layiq xüsusiyyətlərin olması nəzərə çarpır ki, bunu da tədqiqatçılar xristianlıqdakı Müqəddəs Üçlüklə (Müqəddəs Ata, Oğul və Ruh) əlaqələndirirlər. Belə ki, təsvirdə həvarilə üçlük qruplar şəklində əyləşmişlər, İsanın arxasında üç pəncərə var və ən nəhayət İsanın duruş şəkli əsərin tam mərkəzində bir üçbucaq əmələ gətirir. Lakin bu üçbucağı gizli paqan təriqətlərlə də əlaqələndirən tədqiqatçılar vardır.
Xüsusiyyətləri
Da Vinçi Sonuncu Şam Yeməyi əsərini suvağa nisbətən daha sərt və quru divar üzərində işləmişdir və bu səbəbdən də o, əsl freska deyil. Çünki rəssam işi freska kimi qəbul edilə bilməz. Leonardo o zamana qədər mövcud olan freska yaradıcılığı ənənələrindən kənara çıxaraq daş divarın səthini yonaraq hamarlaşdırmış, və ilə üzlədikdən sonra, tempera ilə həmin səthi sərtləşdirmişdir. Məhz bu səbəbdən də Leonardonun əsəri tamamlamasından bir neçə il sonra artıq xarab olmağa başlamışdır.
Sonuncu şam yeməyi əsərinin iki erkən nüsxəsi mövcuddur ki, onların da Leonardonun hansısa tələbəsinə aid olması güman edilir. Nüsxələr demək olar ki, orijinalla eyni ölçülərə malikdirlər və əsərdən fərli olaraq kağız üzərində olan erkən nüsxələrdə bəzi xırda detallar xarab olmadan, dəqiqliklə dövrümüzə çatmışdır.
Zədələnməsi
1517-ci ilin əvvəllərində əsərin parçaları artıq yavaş–yavaş qoparaq tökülməyə başlamışdır. 1556-cı ildə – Leonardonun əsəri tamamlamasından 58 il sonra Leonardonun bioqrafı artıq qeyd edir ki, əsərin yalnız qalıqları durur və sonra bildirir ki, obrazların kimliyini seçmək mümkün deyil. 1652-ci ildə əsər boyunca qapı arası hissə (sonradan həmin hissənin əvvəlki kimi bərpa edilməsi də mümkün olmayıb) kəsilmiş, daha sonra isə yerinə yapışdırılaraq bərpa edilmişdir. Bunu indi əsərin mərkəzi hissəsinə yaxın düzgün quraşdırılmamış arka detallarından açıqca görmək mümkündür. Əsərin ilkin nüsxələrinə istinad edərək qeyd edilir ki, İsanın ayaqlarının duruşu gələcək xaça çəkilmə hadisəsini simvolizə edəcək şəkildə çəkilmişdir. Lakin bu gün əsərin həmin hissəsində sonradan kobud şəkildə quraşdırılmış arka var və İsanın ayaqları detalı yalnız ilkin nüsxələrdə qorunmuşdur. 1768-ci ildə isə əsəri qorumaq məqsədi ilə uzun illərdən bəri əsərin üstündən asılmış pərdə götürülmüşdür. Lakin xeyirxah məqsədlə edilmiş bu dəyişiklik də əsərin zədələnməsinə və ziyan çəkməsinə səbəb olmuşdur. Belə ki, uzun illərdir pərdənin qoruduğu əsərin üzü açıldıqdan sonra divarın nəmlənməsi nəticəsində əsər islanmış, təkrar pərdənin divara asılması zamanı isə pərdə sulu divara yapışaraq əsərin rənglərinin qarışmasına və daha da xarab olmasına səbəb olmuşdur.
1796-cı ildən etibarən monastırın yeməkxanası İtaliyaya soxulmuş fransız ordusunun silah anbarı kimi istifadə olunmağa başlayır. Fransa ordusunun əsgərləri əsərin üstünə daşlar ataraq ona çox ciddi zədələr vurur, bu da azmış kimi, nərdivanla yuxarı çıxaraq həvarilərin gözlərini oyur və divarda deşiklər açırlar. Leonardonun yaratdığı dünya mədəniyyətinin ən nadir incilərindən biri olan bu divar rəsmi tanınmayacaq hala salınaraq zədələndirilir. Daha sonra isə monastırın həmin yeməkxanası həbsxana kimi istifadə olunmağa başlayır. Həmin dövrdə də əsərə çox ciddi ziyan vurulur.
İkinci dünya müharibəsi zamanı, 15 avqust 1943-cü ildə monastırın yeməkxanası bomba ilə vurulur. Qumla doldurulmuş torbalar vasitəsiylə əsərin bombanın qəlpələrindən zədə almasının qarşısı önlənsə də bombanın yaratdığı güclü titrəmə də əsərə zərbə endirir.
Bərpası
Əsərin ilk dəfə bərpa olunmasına 1726-cı ildə tərəfindən cəhd edilmişdir. O, əsərdə qopmuş hissələri yağlı boya ilə bərpa etməyə cəhd etmiş, sonra isə bütün divar rəsmini vernikləmişdir. Lakin bu bərpa uğurlu alınmamış, növbəti bərpa isə 1770-ci ildə tərəfindən edilmişdir. əsərə əlavə etdiyi bütün hissələri (yağlı boya ilə işlənmiş detalları) əsərdən təmizlədikdən sonra, divar rəsmini demək olar ki, yenidən işləmişdir. O, demək olar ki, əsərdəki hər şeyi yenidən işləmiş, yalnız sonuncu üç simaya (Matfey, Faddey, Simon) əhalinin ciddi etirazından sonra toxunmamışdır.
Fransızların divar rəsminə vurduqları ciddi zədələrdən sonra əsər üzərində ilk bərpa işlərini aparmaq həvalə edilir. Freskaların bərpası üzrə tanınmış mütəxəssis olan Barezzi 1821-ci ildə əsər üzərində bərpa işlərinə başlayır, lakin qısa müddət sonra o, işini yarımçıq saxlamalı olur. Çünki o, Da Vinçinin yaratdığı bu əsərin bir freska olmadığını, sadəcə olaraq çox məharətlə yaradılmış möhtəşəm divar rəsmi olduğunu anlayır. Lakin bu zaman artıq çox gec idi. Çünki artıq Barrezi bu həqiqəti anlayan kimi əsərin mərkəzi hissəsinə (İsa və onun yaxınlığında olan həvarilərin surətinə) böyük zədə vurmuşdu. Əsəri bərbad hala salmasından çox kədərlənən Barezzi daha sonra əsrin mərkəzi hissəsindən qoparılmış parçaları gillə yerinə yapışdırmağa cəhd etmişdi.
1901–1908-ci ildə ilk dəfə əsərin ciddi tədqiqinə başlanmışdır. ehtiyatla və səliqəylə əsərin ətrafı tədqiqi və öyrənilməsi ilə məşğul olmuş, daha sonra isə onu sonradan əlavə edilmiş ünsürlərdən təmizləmişdir. 1924-cü ildə isə əsərdə bir qədər də təmizləmə işləri aparmış və bəzi hissələri alçı ilə bərkitmişdir.
İkinci dünya müharibəsi zamanı, 1943-cü ildə divar rəsminə qarşı edilmiş bombalı hücumdan sonra isə əsər üzərində ilk bərpa işlərini 1951–1954-cü illərdə aparır. Pelisiolli əsərin təmizlənməsinə fikir verməklə yanaşı, bombanın təsiri ilə qopmuş hissələrin bərkidilməsinə xüsusi diqqət ayırır.
Əsaslı bərpa
1970-ci illərin sonunda əsər olduqca pis vəziyyətdə idi. Beləliklə 1978-ci ildə əsəri ikinci həyat verən və hələ 1652-ci ildə əsərə edilmiş dəyişiklik xaric, əsərin ilkin görünüşünü demək olar ki, bərpa edən əsaslı bərpa işlərinə başlanıldı. 1978–1999-cu illərə ərzində yəni düz 21 il davam edən bərpa işlərinə rəhbərlik etmiş, əsərin bərpası üçün böyük bir komanda şəklində, ən yüksək peşəkarlığa malik mütəxəssislər çalışmışlar. Bərpa işləri zamanı həm də əsər ətraflı şəkildə tədqiq edilmişdir.
Bərpaçılar işə başlamazdan əvvəl əsəri birdəfəlik möhkəmlətməyi, əsrlərlə onun üstünə hopmuş çirki təmizləməyi, əsərə vurulmuş zədələri götürməyi və XVIII–XIX əsrlərdə dəfələrlə edilmiş yanlış bərpa işlərinin nəticələrini aradan qaldırmağı üzərlərinə götürmüşdülər.
Bundan əvvəlki təcrübələr göstərmişdir ki, əsərin ilkin yerini dəyişərək onun bərpasına və qorunmasına çalışmaq çox vaxt mənfi nəticələr doğurur. Buna görə də işçi qrup monastırın yeməkxanasını möhürləyərək, yaxşı müdafiə olunan məkana çevirmək qərarına gəlir. Görülmüş tədbirlərdən biri də otğın havasına, otaqdakı istilik dərəcəsinə xüsusi diqqət yetirilməsi olmuşdur. Alınmış qərara əsasən yeməkxananın pəncərələrinin açılması qadağan edildi.
Daha sonra əsərin əslinin bərpa olunması üçün çalışmalara başlandı. İlk növbədə əsərin orijinalı ilə, sonradan müxtəlif əsrlərdə onun üstündə bərpa işləri aparmağa çalışmış ustalar tərəfindən əlavə edilmiş hissələrin fərqləndirilməsi üçün əsər üzərində infraqırmızı şüalandırma, reflektoskopik və mikroskopik baxış kimi müxtəlif təcrübələr aparıldı. Bərpa üçün gərəkli olan Vindsor qəsrinin Kral Kitabxanasında saxlanılan əsərin ilkin nüsxələri gətirilərək üzərində çalışmaq üçün bərpaçılara təqdim edildi. İlkin tədqiqatlar zamanı əsərin bəzi hissələrinə toxunulmadığı, yəni bərpaçıların zərər yetirmədiyi güman edilirdi. Bu açıq maviylə qarışıq bulanıq rənglə işlənmiş hissələr idi. Lakin tədqiqatların sonrakı mərhələsində həmin hissələrin də əsərə sonradan əlavə edilməsi və əslində orijinal formada belə detalların əsərdə olmaması müəyyən edildi.
21 il davam edən bərpa çalışmalarından sonra – 28 may 1999-cu ildə əsər ictimaiyyətə təqdim edildi. Lakin əsərə baxmağa gələn tamaşaçılar onun yaxınlığına buraxılmadı və hər tamaşaçıya yalnız on beş dəqiqə müddətində əsərə tamaşa etməyə icazə verildi. Lakin əsərin ictimaiyyətə təqdim edilməsindən sonra əsərdə edilmiş ciddi dəyişikliklər mübahisə və müzakirələrə, etirazlara səbəb oldu. Bir çox mütəxəssislər Da Vinçinin orijinal yaradıcılığına növbəti əlavələr edilməsini qeyd etdilər. Belə ki, əsərdə rəng və ton dəyişiklikləri, hətta bəzi simaların təsvir dəyişikliyi aydın şəkildə hiss edilməkdə idi. Xüsusilə Kolumbiya Universitetinin incəsənət tarixi üzrə professoru və ""ın banisi Ceyms Bek əsərdə edilmiş bu cür dəyişikliklərə ciddi reaksiya vermişdi.
Əsərlə bağlı fikirlər
Əsərlə bağlı uzun illər səsələndirilən əsas fikirlərdən biri budur ki, Leonardo İsa və obrazlarını yaratmaq üçün eyni adamın simasından istifadə etmişdir. Lakin belə bir əhvalat da tez–tez dilə gətirilir ki, İsa obrazını yaratmaq üçün Leonardo məsum, gənc görünüşlü, təxminən 19 yaşında olan fırınçı oğlanın simasından istifadə etmişdir. Bir neçə il keçdikdən sonra isə Leonardo inadkar, sərt və günahkar görünüşlü bir insanla qarşılaşmış və İudanın obrazını yaratmaq üçün də bu insanın surətindən istifadə etmişdir. Göründüyü kimi ikinci əhvalat birincini inkar edərək, İsa və İuda obrazlarının yaradılması üçün eyni simadan istifadə olunmasını təkzib edir. Həmçinin Leonardo da Vinçinin hər iki obrazı yaratmaq üçün eyni insanın surətindən istifadə etdiyini isbat edəcək hansısa dəlil və tarixi mənbələrdə bununla bağlı qeydlər yoxdur.
Əsərdəki qadın obrazları
Əsərlə əlaqəli ən mühüm və diqqət çəkən məqamlardan biri isə bəzi tədqiqatçıların İsanın sağ tərəfindəki obrazın Həvari İoanna yox, Mariya Maqdalenaya aid olması ilə bağlı mübahisələrdir. Həmin obrazın Həvari İoann olmadığını iddia edən mütəxəssislər fikirlərini əsaslandırmaq üçün Leonardonun əsərdə təsvir etdiyi obrazın İoannla bağlı tarixən formalaşmış ikonoqrafiya ənənələri ilə qətiyyən uyğunlaşmaması ilə izah edirlər. Həmçinin incəsənət tarixi üzrə mütəxəssislərin də əksəri bu iddianı dəstəkləyərək əsərdə Leonardonun yaratdığı obrazın Həvari İoannın ikonoqrafik ənənələrinə zidd olduğunu bildirirlər. Bu nəzəriyyə 1997-ci ildə nəşr edilmiş "The Templar Revelation" (azərb. "Tampilyerlərin Açığa Çıxması") əsərinin və Den Braunun 2003-cü ildə nəşr edilmiş məşhur "" (azərb. "Da Vinçi Şifrəsi") əsərinin mövzusu olmuşdur. Həmin əsərlərdə birmənalı şəkildə İsanın sağında, stolda əyləşmiş obrazın məhz qadın olması və Mariya Maqdalena olması göstərilir. Lakin bu məsələ həddən artıq ziddiyyətli olduğundan mütəxəssislər bu haqqda qəti fikir bildirə bilmirlər. Çünki bəzi nüfuzlu incəsənət tarixçiləri İsanın sağındakı obrazın Həvari İoann olması fikrini dəstəkləyirlər.
Bəzi mütəxəssislər isə İsadan soldakı – Həvari Filipp olması qeyd edilən üçüncü obrazın isə əsərdəki ikinci qadın obrazı olmasını düşünürlər. Həmin tədqiqatçılar bu obrazın xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onun Marta ola biləcəyini qeyd edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, Həvari İoannın (Mariya Maqdalena) obrazından sonra Həvari Filip (Marta) obrazı əsərdəki ikinci saqqalsız obrazdır. Bundan başqa həmin tədqiqatçılar bildirirlər ki, İsanın və Mariya Maqdalenanın bədən quruluşlarını və baş vəziyyətlərini Da Vinçi bilərəkdən elə təsvir etmişdir ki, onların birləşməsindən M hərfi alınır və bu da Mariya Maqdalenaya işarədir. Həmçinin bu məqamda İsa və Maqdalena (Həvari İoann) obrazlarının eyni cür və neqativ rəngli paltarlar geyməsini də təsadüf saymır və bununla Da Vinçinin onların bir ailənin nümayəndələri (evli) olmalarını göstərmək istədiyini bildirirlər.
Bıçaq tutmuş naməlum əl
Həmçinin əsərdə başqa işarələrin (bu işarələrin xristianığın qaranlıq və sirli keçmişi ilə əlaqəli olduğu güman edilir) olması da vurğulanır. Onlardan biri İsadan sağda İudanın arxasından çıxan bıçaq tutmuş naməlum əldir. İlk baxışda həmin əlin Müqəddəs Pyotra aid olması görüntüsü yaransa da əsərə diqqətlə baxdıqda heç də belə olmadığı ortaya çıxır. Əsərə diqqətlə baxdıqda Müqəddəs Pyotrun bir əlinin Mariya Maqdalenanın (Həvari İoann) çiynində olması, digər əliylə isə bıçaq tutmuş əlin bilək hissəsindən yapışması görünür. Yəni bıçaq tutmuş əlin sahibi naməlum olaraq qalır. Həmin əlin İudaya aid olması istisnadı. Çünki, o, bir əli ilə kisə tutub, digər əlini isə çörəyə uzadır. Həvari İoann (Mariya Maqdalena) obrazının sol əli aydın görünsə də sağ əli görünmür və buna istinad edən bəzi tədqiqatçılar əlin Həvari İoanna (Mariya Maqdalena) aid olmasını güman edirlər. Lakin bu əsərdə uyğunsuzluq yaradır. Belə ki, Mariya Maqdalenanın əlinin İudanın arxasından çıxaraq görünməsi üçün normal insan əlindən iki dəfə uzun olması lazım idi. İnsan anatomiyasına dərindən bələd olan Leonardo da Vinçinin əsərdə belə kobud səhv etməsi isə inandırıcı görünmür. Bəzi mütəxəssislər Da Vinçinin burada yenə hansısa gizli mətləblərə işarə etdiyini güman edirlər.
Bununla belə həmin əlin Müqəddəs Pyotra aid olmasını iddia edən kiçik bir qrup tədqiqatçı da var. Onlar isə Pyotrun əlində bıçaq olmasını onun gələcəkdə xristian qayda-qanunlarında etdiyi dəyişikliklərlə xristianlığın təməl daşlarını sarsıtması fikri ilə izah edirlər. Lakin bu mövqe xristian din adamlarının sərt reaksiyası ilə üzləşdiyindən, o qədər də aktiv səsləndirilmir.
Mariya Maqdalenaya qəsd
Əsərdə ən çox diqqət çəkən detallardan biri də Müqəddəs Pyotrun Mariya Maqdalenın (Həvari İoann) çiyninə qoyulmuş əlidir. Bu detal da araşdırmaçılar arasında müzakirələrə səbəb olmuşdur. Da Vinçi əli elə təsvir etmişdir ki, o, sanki bıçaq kimi Mariya Maqdalenanın boğazına dirənib. Əlin quruluşu, barmaqların uzun və nazik olması ilk baxışdan onu bıçağa bənzətməyə imkan verir. Həm də Müqəddəs Pyotr əlini Mariya Maqdalenanın çiyninə qoymayaraq sanki yalnız biləyini onun çiyninə dayamış, əlini isə bıçaq kimi qadının (əgər həmin obrazın Mariya Maqdalena olduğu qəbul edilsə) boğazına dirəmişdir. Bu detalı Da Vinçinin növbəti işarəsi sayan tədqiqatçılar burada rəssamın Mariya Maqdalenaya qarşı Pyotr tərəfindən təşkil edilmiş sui-qəsdə işarə edildiyini bildirirlər. Lakin bu fikir ümumiyyətlə din xadimləri tərəfindən qəbul edilmir, katolik kilsəsinin banisi olan Müqəddəs Pyotrun hər hansı bir sui-qəsddə əlinin olması inkar edilir.
Müqəddəs Kuzə
Əsərlə bağlı ən mürəkkəb və mübahisə doğuran məsələlərdən biri də Leonardonun təsvir etməməsidir. Belə ki, müqəddəs mətnlərdən Sonuncu Şam Yeməyində İsanın sağ əlində tutaraq, həmin kuzədən şərab içməsi bildirilir. Lakin Da Vinçinin təsvirində bununla qarşılaşmırıq. Belə ki, Leonardonun yaratdığı Sonuncu Şam Yeməyi əsərində on iki həvarinin ortasında oturmuş İsanın hər iki əli masanın üstündədir və o, heç bir kuzə tutmayıb.
Digər bir məsələ isə, müqəddəs təsvirlərə görə, masanın üstündə yalnız bir kuzə – olmalı olduğu halda Da Vinçi masada çoxlu kuzələr təsvir edib. Lakin hal-hazırda, əsər orijinal görünüşünü itirdiyindən həmin kuzələr o qədər də dəqiqliklə seçilmir. Da Vinçinin bu detalla başqa bir gizli mətləbə işarə etməsi güman edilir. Belə ki, bəzi araşdırmaçılar dedikdə heç də real anlamıyla hansısa bir qabın yox, İsanın qanının və soyunun davamçısı olan qadının nəzərdə tutulduğunu qeyd edirlər. qadın simvolu kimi qəbul edilən "V" işarəsinin kuzəyə bənzəməsi səbəbiylə bu anlamda kuzə sözündən istifadə edilməsini bildirirlər. Da Vinçinin əsərini tədqiq edən mütəxəssislərin bəzisi rəssamın məhz qadın simvolu kimi əks etdirdiyini, İsa və Mariya Maqdalena (Həvari İoann) obrazlarının bir-birinə münasibətdə duruş formasının əsərin tam mərkəzində qadın simvolunu əmələ gətirdiyini bildirirlər.
Digər nəzəriyyələr
Əsərlə bağlı bir çox məşhur spekulyasiyalar da vardır. Belə ki, bəzi araşdırmaçılar tərəfindən, iddia edilir ki, əsərdə obrazının üstündəki hissəyə yandan baxıldıqda orda bənzər fiqur görmək mümkündür. Leonardonun burada nə isə təsvir edib-etmədiyi məlum olmasa da, masanın üstündə təsvir edilməməsini əksər mütəxəssislər birmənalı olaraq qəbul edirlər. Bununla belə bəziləri əsərdə İsanın əlində təsvir edildiyini, lakin görüntünün pozulması səbəbiylə onu yalnız nərdivanla əsərin qabağına çıxıb diqqətlə baxdıqda görmək mümkün olduğunu qeyd edirlər. Lakin əsərin böyüdülməsi zamanı İsanın qabağındakı hissədə həndəsi fiqurlar silsiləsi meydana çıxır ki, bunun da daha çox obrazların arxasında oturmuş olduğu mərmər masanın üstünün bəzəkləri olması güman edilir.
Tədqiqatçı Slavisa Pesci qeyd edir ki, "Leonardonun çəkdiyi əsərin orijinal təsvirinin üstünə, onun güzgüdəki əksinin təsviri yerləşdirildikdə inanılmaz görüntü – sol tərəfdə Mariya Maqdalena obrazının arxasında Məbəd Cəngavəri, qucağında bələkdə olan uşaq və İsanın qabağında Müqəddəs Kuzə görüntüsü ortaya çıxır." Da Vinçinin orijinal yazı üslubunun da məhz güzgüylə oxunduğu nəzərə alındıqda bu fikrin olduqca maraqlı görünməsi qeyd olunur.
İtalyan musiqiçi Covanni Maria Pala isə qeyd edir ki, Leonardonun əsərdə təsvir etdiyi obrazların əl vəziyyətləri və masanın üstündəki çörək dilimləri not kimi qəbul edilərək sağdan sola oxunduğunda Leonardonun yazısı üçün xarakterik olan ortaya çıxır.
Vatikan araşdırmaçısı Sabina Sfroza Qalitzia isə Leonardonun Sonuncu Şam Yeməyi əsərinin "riyazı və astroloji" sirrini çözməsi haqqında xəbər yaymışdır. O, qeyd edir ki, Da Vinçi 21 mart 4006-cı ildə baş verəcək ümumdünya daşqını ilə bəşəriyyətin məhv olması və 1 noyabrda həmin daşqının başa çatması ilə "insanlığın yeni tarixinin başlayacağını" görmüş və əsərində bu haqqda məlumat vermək istəmişdir.
Sonuncu Şam Yeməyi mədəniyyətdə
Nüsxələri
Əsərin XVI əsrə aid yağlı boya ilə kətan üzərində işlənmiş bir nüsxəsi Belçikanın Antverpen şəhərindəki saxlanılır. Həmin nüsxədə əsərin orijinalında saxlanmamış bəzi detallar öz incəliyi ilə qorunmuşdur.
Roman mozaika rəssamı əsərin daha bir nüsxəsini (1809–1814) Vyanadakı hazırlamışdır.
1955-ci ildə Salvador Dali əsərin daha bir nüsxəsini işləmişdir. Bu nüsxədə İsa sarışın, uzun saçlı, üzü təmiz taraş olunmuş şəkildə təsvir olunmuşdur. Əsərin bu nüsxəsi Vaşinqtondakı saxlanılır.
Müasir mədəniyyətdə
1986-cı ildə Endi Varola (Andy Warhol) Sonuncu Şam Yeməyi mövzusunda silsilə əsərlər çəkmək sifariş olunur. Rəssam bu silsiləni tamamladıqdan sonra dünyasını dəyişir və bu əsərlər onun son işləri olur.
Heykəltaraş Marisol Eskobar Da Vinçinin Sonuncu Şam Yeməyi əsərindən təsirlənərək 1982–1984-cü illərdə Sonuncu Şam Yeməyi adlı heykəllər ansamblı hazırlamışdır. Heykəllər təbii ölçülərdə (insan ölüçlərində), ağac, qəhvəyi qumdaşı, plaster və alüminiumdan istifadə edilməklə işlənmişdir. Hal-hazırda bu əsər Nyu-Yorkun saxlanılır.
1988-ci ildə Avstraliya rəssamı Syuzan Dorotea Vayt (Susan Dorothea White) Sonuncu Şam Yeməyi əsərinin yeni bir nüsxəsini işləmişdir. Bu rəssam Da Vinçidən fərqli olaraq əsərdəki on üç kişi obrazı yerinə on üç qadın obrazı təsvir etmiş, həvariləri, o cümlədən İsanı qadın kimi göstərmişdir.
2004-cü ildə İrlandiya rəssamı Con Börn (John Byrne) əsərin 9,3×2,2 m ölçüdə daha bir nüsxəsini yaratmışdır. Bu nüsxə şəffaf mina üzərində 13 müasir Dublin sakininin foto surətinin əks etdirilməsi ilə yaradılmışdır.
Populyar mədəniyyətdə
- Da Vinçinin Sonuncu şam yeməyi dəfələrlə müasir rəssamlar tərəfindən parodiya edilmişdir. Onlardan 1998-ci ildə müasir rəssam Vik Muniz Sonuncu Şam Yeməyi iştirakçıların əylənmələrini əks etdirən təsvir hazırlamış və bu təsvir "Bosko" Çokolad Siropunun üstündə əks olunmuşdur.
- 2009-cu ilin mart ayında DaundDave əsərin yeni nüsxəsini hazırlayaraq İsa obrazında tele ulduz Ceyd Qudini, İuda obrazında isə onun həyat yoldaşı Cek Tvidi təsvir etmişdir. Bu tablo "Ceydin sonuncu şam yeməyi" adlandırılmışdır.
- Luis Bunuelin 1961-ci ildə çəkdiyi Viridana filmində yaradılmış qonaqlıqda əyləşmiş dilənçilər səhnəsi də Da Vinçinin "Sonuncu şam yeməyi" əsərinin parodiyasıdır.
- 1970-ci ildə çəkilmiş filmində Peinlessin əsgər yoldaşları ilə yemək götürməsi səhnəsində Da Vinçinin əsərindəki obrazların pozaları təkrar edilmişdir.
- 1981-ci ildə Mel Brukun çəkdiyi "Dünya tarixi" filmində Da Vinçinin "Sonuncu şam yeməyi" əsərindən istifadə edilmişdir.
- "That '70s Show" televiziya şousunda Sonuncu Şam Yeməyinin təsvirinə bənzər şəkildə lanç təşkil edilmişdir.
- "Gilmore Girls" serialının bir seriyasında şəhərdə təşkil edilmiş "Yaşayan İncəsənt" adlı festivalda Sonuncu Şam Yeməyinin təsviri də göstərilmişdir.
- "" serialının dördüncü və sonuncu mövsümünün tanıtım videosunda əsas obrazlardan birinin fotoqraf kimi Sonuncu Şam Yeməyinə bənzər səhnəni çəkməsi göstərilmişdir.
- 1999-cu ildə fotoqraf Enni Leyboviç (Annie Leibovitz) HBO telekanalında yayımlanan "" serialının obrazlarını Da Vinçinin əsərindəki obrazların pozasında çəkmişdir.
- Əsər Corc Karlinin 2004-cü ildə nəşr olunmuş "When Will Jesus Bring the Pork Chops?" kitabının üz qabığında istifadə edilmişdir.
- "The Simpsons" serialında Homer Simpson səhnələrdən birində Da Vinçinin əsərindəki obrazların geyimində təsvir edilir.
- "Lost" serialının sonuncu (VI) mövsümünün tanıtım videosunda keçici kadrlardan birində Sonuncu Şam Yeməyi əsərindəki masa və şəraitə bənzər görüntü ortaya çıxır.
- Den Braunun 2003-cü ildə nəşr olunmuş "Da Vinçi şifrəsi" romanında və həmin roman əsasında 2006-cı ildə çəkilmiş eyniadlı filmdə Da Vinçinin gizli üzvü olması və onun Sonuncu Şam Yeməyi əsərinin tapılması üçün açar olması göstərilir.
- 2007-ci ildə "South Park"ın "Fantastic Easter Special" seriyasında Sonuncu Şam yeməyi əsəri (xüsusilə əsərin "The Da Vinci Code" romanındakı rolu) parodiya edilir.
- 2009-cu ildə isə "Margaritaville" seriyasında əsər yenidən parodiya edilmişdir.
- 2009-cu ildə ekranlara çıxarılmış "" filminin açılış kadrlarında qəhrəmanlar Sonuncu Şam Yeməyi əsərində olduğu kimi masa arxasında oturmuşlar.
- Repçi Nas 2004-cü ildə çıxardığı Street's Disciple albomunun üz qapağında əsərdən istifadə etmişdir.
- Sonuncu Şam Yeməyi əsəri "Futurama" serialının "The Duh-Vinci Code" seriyasında istifadə edilmişdir.
- qrupunun 2000-ci ildə çəkdirdiyi "Disposable Teens" klipində Da Vinçinin əsərinin yenidən çəkilməsi göstərilir.
İstinadlar
- Leonardo's Last Supper.
- Leonardo's Last Supper.
- Magnano, cit., pag. 24.
- "Arxivlənmiş surət". 2013-03-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-01-12.
- "Arxivlənmiş surət". 2012-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-01-12.
- Kenneth Clark.Leonardo da Vinci, Penguin Books 1939, 1993, p144.
- "Da Vinçinin gündəliyi, səh. 232". 2022-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-01-13.
- "Truth or Fiction". 2015-03-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-01-13.
- Bartolomeo Sanese, De vita e moribus B. Stephani Maconis Senensis Carthusiani, Sienne, 1626,
- Magnano, cit., pag. 26.
- Magnano, cit., pag. 147.
- Matteo Bandallo, Nouvelles, 1554 puis 1573, édition française, Imprimerie nationale, 2002, p 274 – 275.
- Matfey 26 : 23
- Lynn Picknett and Clive Prince, Turin Shroud, In Whose Image?, Harper Collins Publishers, New York 1994. Lynn Picknett and Clive Prince, La rivelazione dei Templari, Sperling & Kupfer Editori, Milano 1997
- Kenneth Clark, Introduzione a Studi sul Cenacolo, Electa, 1983.
- Pedretti Carlo (a cura di), Leonardo. Studi per il Cenacolo dalla Biblioteca Reale nel Castello di Windsor. Electa, Milano 1983.
- "Last Supper (copy after Leonardo)". University of the Arts, London. 2018-11-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2008-08-11.
- voir André Chastel, Le cardinal Louis d’Aragon, Fayard, 1986, p.197.
- Giovanni Paolo Lomazzo, Trattaro della Pittura, 1584, Milan.
- Pinin Brambilla Barcilon, Il restauro, in Leonardo, l'Ultima cena, Electa, Milano, 1999, pag 367–369.
- "Pour une initiation aux techniques de la fresque". 2022-05-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-01-14.
- Pinin Brambilla Barcilon, Il restauro, in Leonardo, l'Ultima cena, Electa, Milano, 1999
- Le livre de Pinin Brambilla Barcilon, et Pietro. C. Marani présente une vue détaillée des campagnes de restauration. Stendhal traite des premières campagnes de restauration dans son Histoire de la Peinture Italienne, qui , en fait, compile les éléments donnés par Giuseppe Bossi en 1810 dans son étude, Del Cenacolo di Leonardo da Vinci Libbri Quattro. Pour un aperçu des critiques menées contre la restauration de Pinin Brambilla Barcilon voir l’article de James Beck in [1]
- Əsərlə bağlı bu cür fikirlər müxtəlif mənbələrdə qeyd edilmişdir: Daily Blessings 2005-04-26 at the Wayback Machine, The Easter Egg Archive 2022-04-25 at the Wayback Machine, The Last Supper, Truth or Fiction 2015-03-15 at the Wayback Machine
- Lynn Picknett and Clive Prince, Turin Shroud, In Whose Image?, Harper Collins Publishers, New York 1994. Lynn Picknett and Clive Prince, La rivelazione dei Templari, Sperling & Kupfer Editori, Milano 1997.
- "Il corpo presenta un avanzamento accentuato e inoltre una ulteriore complessità della posizione è dovuta alla torsione del braccio destro che impugna il coltello", Pinin Brambilla Barcilon, Leonardo, l'Ultima cena, Electa, Milano, 1999, pag. 398.
- Pietro C. Marani, Il Cenacolo, Guida al Refettorio, Electa, Milano, 1999, p. 14. Lo schizzo è conservato alla Royal Library di Windsor (inv.12546)
- "[Giovanni] è raffigurato secondo due fondamentali tipologie: come apostolo è un giovane aggraziato, a volte quasi femmineo, sbarbato, con lunghi capelli a boccoli; il secondo tipo, nettamente contrastante, è quello dell'evangelista: un uomo anziano con la barba grigia". James Hall, Dizionario dei soggetti e dei simboli nell'arte, Longanesi, 1983, p.207.
- Jacopo da Varazze, Legenda Aurea, Einaudi, 1995, p. 67
- Javier Serra, La cena segreta, Marco Tropea Edizioni, Milano, 2005
- Rosci, p.27
- Kemp, Martin (2004). Leonardo
- Arasse, Daniel (1998). Leonardo da Vinci
- Martindale, Andrew (1972). The Rise of the Artist.
- Priwer, Shana; Phillips, Cynthia (2006). The Everything Da Vinci Book. p. 245
- P. B. Barcilon and P. C. Marinin, Leonardo: The Last Supper, University of Chicago Press, 1999. pp.179, 308–11
- "New Da Vinci code wreaks Web havoc". Edition.cnn.com. 2007-07-27. 2022-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-02-08.
- From correspondents in Rome. "Da Vinci code 'cracked' by computer analyst". News.com.au. 2007-07-27. 2012-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-02-08.
- "Leonardo's 'Last Supper' Hides True Da Vinci Code". Dsc.discovery.com. 2010-12-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-02-08.
- . Extra.beloblog.com. 2008-07-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-02-08.
- Richard Owen. "Da Vinci 'predicted world would end in 4006' says Vatican researcher". The Times. March 15, 2010. İstifadə tarixi: 2010-03-17.
- . 2008-12-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-19.
- La Cène 1955, huile sur toile, 168,3x270, , Washington DC (États-Unis)
- Haden-Guest, Anthony. "Warhol's Last Supper". artnet Magazine. 2010-10-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-03-12.
- "Marisol (Marisol Escobar): Self-Portrait Looking at The Last Supper (1986.430.1-129)". Heilbrunn Timeline of Art History. 2011-05-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-04-03.
- "DUBLIN'S LAST SUPPER: A new artwork by John Byrne". 2021-10-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-07-23.
- Goldberg, Vicki. "''It's a Leonardo? It's a Corot? Well, No, It's Chocolate Syrup'', New York Times, 1998". New York Times. 1998-09-25. 2008-04-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-02-08.
- "Arxivlənmiş surət". 2020-11-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-01-19.
- "''What have you found in the 'Lost' 'Last Supper' photo?'', USA Today, 2010". USA Today. 2010-01-05. 2022-08-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-01-05.
Ədəbiyyat
- (ital.) Domenico Pino, Storia genuina del Cenacolo, insigne dipinto di Leonardo da Vinci nel Refectoro de ’Padri Domenicani di Santa Maria delle Grazie di Milano, Milan, 1796
- (ital.) Giuseppe Bossi, Del Cenacolo di Leonardo da Vinci Libbri Quattro, Milan, 1810.
- (ital.) Gabrielle d’Annunzio, Per la morte di un capolovero, in : L’llustrazionne italiano 28, 1901.
- (ital.) Luca Beltrami, A proposito dell’ Ode per la morte di un capolovero in : Rassegna d’arte I, 1901.
- (ital.) Bernard Berenson, Il restauro del Cenacolo, in : Proporzioni (novembre 1953), repris dans le Corriere della Serra du 20 décembre 1953.
- (ing.) Ludwig. H. Heydenreich, Leonardo The Last Supper, Londres, 1974
- (ing.) David Alan Brown, Leonardo’s Last Supper, Washington, National Gallery, 1983
- (ital.) Pietro. C. Marani, Il Cenacolo di Leonardo, Electa, Milan, 1986
- (ital.) Pinin Brambilla Barcilon, Leonardo, l'Ultima cena, Electa, Milan, 1999 (édition anglaise : Leonardo, the Last Supper, Londres et Chicago, 2001)
- Noémie Etienne Université de Genève, Les restaurations de la Cène de Léonard de Vinci : pratiques et théories [2]
- (fr.) Stendhal, Histoire de la peinture en Italie
Xarici keçidlər
- The Last Supper – Yüksək keyfiyyətli yaxınlaşdırmaq imkanı
- Fərqli Da Vinçi şifrəsi
- Leonardo da Vinci, Gallery of Paintings and Drawings
- Official Milanese "The Last Supper" site (English and Italian version)
- Leonardo da Vinci – The Last Supper
- John the Apostle in Art 2006-04-22 at the Wayback Machine
- Is that John or Mary Magdalene in the Last Supper?
- 24 'Last Supper' Parodies 2010-06-20 at the Wayback Machine
- Da Vinci Paintings Sketches Gallery, Wallpaper, and Print Res Downloads
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sonuncu sam yemeyi it Il Cenacolo ve ya L Ultima Cena XV esrde Milanda Leonardo da Vinci terefinden ve onun xanimi Beatrice d Este ucun yaradilmis divar resmi Resm eserinin movzusu 13 21 tesvir edilmis Isanin sonuncu sam yemeyi movzusundan goturulmusdur Bu sam yemeyi zamani Isa on iki hevarisinden birinin ona xeyanet edeceyini ve onu satacagini bildirmisdi Sonuncu sam yemeyiIl Cenacolo or L Ultima CenaSonuncu sam yemeyi 1495 1498 Ressam Leonardo da VinciTarixi 1495 1498Uslubu dini incesenet d Olculeri 700 1 sm 880 3 smMateriali tempera torpaq qatran Saxlanildigi yer MilanSayti wga hu html l leonardo 0 wga hu html l leonardo 0 wga hu html l leonardo 0 wga hu html l leonardo 0 cenacolovinciano org legraziemilano it ultima katholisch de artikel 97 Inventar nomresi LXVI B 79 Vikianbarda elaqeli mediafayllarEserDa Vincinin Sonuncu sam yemeyi ucun eskiz calismalari Sonuncu sam yemeyi eseri 450 870 sm 15 x 29 fut olcude olub Italiyanin Milan seherindeki Santa Mariya della Qrasiya monastirinin yemek otaginin arxa divarinda cekilmisdir Da Vinci eseri islediyi zaman otaq yemekxana olmasa da bu movzu mebed yemekxanalari ucun ustunluk verilen enenevi movzulardan olmusdur Eserin islenmesi zamani monastirin esas kilse binasi yenice tamamlansa da 1497 Ludoviq Sfroza terefinden tutulmus Donato Bramante terefinden yeniden islenilir ve binanin ailesinin turbesi olmasi nezerde tutulurdu Eser de Sfroza terefinden turbenin merkezi divarini bezemek ucun sifaris edilmisdi Seklin esas hissesinin ustunde olan tavanla eser arasindaki hilal sekilli araliq hisse uc kemer sirasiyla bezedilerek merkezde Sfroza ailesinin gerbi tesvir edilmisdir Sonuncu Sam Yemeyi eserinin islendiyi divarin qarsisindaki divarda ise Isanin e s xaca cekilmesi sehnesini tesvir eden bir eser islemisdir Leonardo da Vinci ise esere sonradan Sfroza ailesinin uzvlerinin tesvirini daxil etmisdir Lakin hemin eser elece de esere sonradan Da Vinci terefinden elave edilmis obrazlar Axirinci Sam Yemeyi eserinden daha cox ziyan cekmis ve taninmayacaq qeder pozulmusdur Da Vinci eseri Santa Mariya delle Qrasiye monastirinin yemek otaginin divarinda islemisdir Leonardo texminen 1495 ci ilde eseri islemeye baslamis ve 1498 ci ilde eser uzerinde isi bitirerek ustunde islemeyi dayandirmisdir Da Vincinin eser uzerinde islemeye basladigi tarix deqiq melum deyil Cunki monastirin arxivi mehv edilmis mutexessislerin elde etdikleri yegane senedde ise eserin 1497 ci ilde islenmeye baslamasi qeyd edilir Lakin hemin tarix Da Vincinin eseri bitirme tarixine cox yaxin oldugu ucun hec bir mutexessis terefinden qebul edilimir Eserde Isanin xeyanet barede xeberini alan hevarilerin uzundeki teeccub xususile vurgulanmis nezere carpacaq sekilde teqdim edilmisdir Her bir hevarinin uzunde ozunemexsus qezeb teeccub dolu baxislar tesvir olunmusdur Da Vinci hevarilerin simasini qedim elyazmalari tedqiq etdikden sonra oradaki qeydlere ve tesvirlere esasen deqiqlikle gostermeye calismisdir Bu esere qeder ise yalniz Iuda Pyotr Ioann ve Isanin e s tesvirleri deqiq sekilde islenmisdir Soldan saga dogru ve bir qrup seklinde teeccublu simalarla gosterilmisdir Muqeddes Pyotr ve Hevari Ioann ise bir uclukde tesvir edilmisdir Iuda yasil ve mavi rengli paltarda xeyli arxaya cekilmis ve planlarinin aciga cixmasindan boyuk narahatliq kecirmesini gizlemeye calisirmis kimi tesvir olunmusdur O elinde balaca kise tutub Ola bilsin ki bu kise onun Isani satmasi qarsiliginda aldigi gumus ve ya onun on iki hevari arasinda oynadigi veznedar roluna isaredir Hemcinin o eserde yegane obrazdir ki dirseyi stolun ustune dayanmisdir Pyotr esebi gorunur ve elindeki sivri uclu bicagi uzu qerbe teref olmagla Isadan uzaqda tutmus veziyyetde dayanmisdir Bu ola bilsin ki onun gelecekde Isanin tutulmasi zamani Gesemanaya gostereceyi sert reaksiyaya isaredir Genc hevari Ioann ise bayqin halda teqdim edilmisdir bezi tedqiqatcilar bu obrazin xususiyyetlerini inceleyerek onun hevari Ioann yox Isaya xususi yaxinligi ile secilen Mariya Maqdalena oldugunu ve Da Vincinin bu obrazi sam yemeyinde tesvir etmeke xristianligin hansisa gizli meqamlarina isare etdiyini iddia edirler Cunki Sonuncu sam yemeyini tesvir eden muqeddes metnlerin hec birinde Mariya Maqdalenanin bu merasimde istirak etmesi haqqinda qeydler yoxdur Alti hevariden sonra eserin merkezinde en onemli fiqur olan Isa tesvir edilmisdir O qirmizi ve mavi paltar geyinmis uzun saclari ise enenevi sekilde ciynine tokulmusdur Isanin uzunde qemli ifade olmaqla yanasi o danisirmis kimi gorsenir ve basini bir qeder sola eymis veziyyetdedir Isadan solda ise daha uc hevari ve novbeti ucluk kimi gosterilmisdir arxaya itelenmesi aciqca gorunur onu arxaya iteleyen Yakov ise cosmus sekilde her iki eli havada sinesini qabaga vererek sanki Isani qorumaga calisir Eyni zamanda Filip de qemli gorunur Hemcinin o sanki neyinse aciqlanmasi ucun xahis edirmis kimi Isaya dogru eyilerek ona baxir Iudanin corek goturmesi detali Sonuncu ucluk kimi ise Hevari Matfey Muqeddes Faddey ve gosterilmisdir Faddey ve Matfeyin uzu Simona dogru cevrilmis veziyyetdedir Ola bilsin ki onlar Isanin aciqlamasindan sonra beyinlerinde yaranmis suallara Simonun cavab vere bileceyini dusunmusler O dovrde Sonuncu Sam Yemeyi tesvirlerinde yaygin olan xususiyyetlerden birini bu eserde de gormek mumkundur Bele ki Leonardo da bir cox XV esr Italiya ressamlari kimi eserdeki personajlari masanin bir terefinde ele oturtmusdur ki onlardan hec birinin arxasi izleyiciye teref deyil Lakin daha evvelki zamanlarda bu movzuda cekilmis eserlerde Iuda masanin qarsi terefinde tek halda Isa ise Iuda xaric diger on bir hevarinin arasinda tesvir edilirdi Leonardo ise yalniz Iuda obrazini bir qeder kolgeli tesvir etmekle kifayetlenmis lakin onu diger on bir hevariden ayirmayaraq isayla bir cergede hem de Isanin yaxinliginda tesvir etmisdir Isa guman edir ki gelecekde onu satacaq adam masada hamidan evvel corek goturecek O bunlari dusunerken Tomas ve Ceyms Isanin verdiyi xebere sert reaksiya gosterirler Lakin Isa dusunduklerini hevarilerine demir Sohbet esnasinda ehvali korlanmis Iuda ozu de bilmeden eline bir parca corek alir Belece melekler Isanin beynine zeka isigi salaraq kimin onu satacagi haqqinda evvelceden melumat verirler Eserde uc reqemi ile bagli xususi diqqete layiq xususiyyetlerin olmasi nezere carpir ki bunu da tedqiqatcilar xristianliqdaki Muqeddes Uclukle Muqeddes Ata Ogul ve Ruh elaqelendirirler Bele ki tesvirde hevarile ucluk qruplar seklinde eylesmisler Isanin arxasinda uc pencere var ve en nehayet Isanin durus sekli eserin tam merkezinde bir ucbucaq emele getirir Lakin bu ucbucagi gizli paqan teriqetlerle de elaqelendiren tedqiqatcilar vardir XususiyyetleriDa Vinci Sonuncu Sam Yemeyi eserini suvaga nisbeten daha sert ve quru divar uzerinde islemisdir ve bu sebebden de o esl freska deyil Cunki ressam isi freska kimi qebul edile bilmez Leonardo o zamana qeder movcud olan freska yaradiciligi enenelerinden kenara cixaraq das divarin sethini yonaraq hamarlasdirmis ve ile uzledikden sonra tempera ile hemin sethi sertlesdirmisdir Mehz bu sebebden de Leonardonun eseri tamamlamasindan bir nece il sonra artiq xarab olmaga baslamisdir Sonuncu sam yemeyi eserinin iki erken nusxesi movcuddur ki onlarin da Leonardonun hansisa telebesine aid olmasi guman edilir Nusxeler demek olar ki orijinalla eyni olculere malikdirler ve eserden ferli olaraq kagiz uzerinde olan erken nusxelerde bezi xirda detallar xarab olmadan deqiqlikle dovrumuze catmisdir ZedelenmesiIkinci dunya muharibesi zamani bombalanmis yemek zalinda Sonuncu Sam Yemeyi eseri qum dolu kiselerle qorunmusdur Sekilde eser sagdaki ustu ortulu divardadir 1517 ci ilin evvellerinde eserin parcalari artiq yavas yavas qoparaq tokulmeye baslamisdir 1556 ci ilde Leonardonun eseri tamamlamasindan 58 il sonra Leonardonun bioqrafi artiq qeyd edir ki eserin yalniz qaliqlari durur ve sonra bildirir ki obrazlarin kimliyini secmek mumkun deyil 1652 ci ilde eser boyunca qapi arasi hisse sonradan hemin hissenin evvelki kimi berpa edilmesi de mumkun olmayib kesilmis daha sonra ise yerine yapisdirilaraq berpa edilmisdir Bunu indi eserin merkezi hissesine yaxin duzgun qurasdirilmamis arka detallarindan aciqca gormek mumkundur Eserin ilkin nusxelerine istinad ederek qeyd edilir ki Isanin ayaqlarinin durusu gelecek xaca cekilme hadisesini simvolize edecek sekilde cekilmisdir Lakin bu gun eserin hemin hissesinde sonradan kobud sekilde qurasdirilmis arka var ve Isanin ayaqlari detali yalniz ilkin nusxelerde qorunmusdur 1768 ci ilde ise eseri qorumaq meqsedi ile uzun illerden beri eserin ustunden asilmis perde goturulmusdur Lakin xeyirxah meqsedle edilmis bu deyisiklik de eserin zedelenmesine ve ziyan cekmesine sebeb olmusdur Bele ki uzun illerdir perdenin qorudugu eserin uzu acildiqdan sonra divarin nemlenmesi neticesinde eser islanmis tekrar perdenin divara asilmasi zamani ise perde sulu divara yapisaraq eserin renglerinin qarismasina ve daha da xarab olmasina sebeb olmusdur 1796 ci ilden etibaren monastirin yemekxanasi Italiyaya soxulmus fransiz ordusunun silah anbari kimi istifade olunmaga baslayir Fransa ordusunun esgerleri eserin ustune daslar ataraq ona cox ciddi zedeler vurur bu da azmis kimi nerdivanla yuxari cixaraq hevarilerin gozlerini oyur ve divarda desikler acirlar Leonardonun yaratdigi dunya medeniyyetinin en nadir incilerinden biri olan bu divar resmi taninmayacaq hala salinaraq zedelendirilir Daha sonra ise monastirin hemin yemekxanasi hebsxana kimi istifade olunmaga baslayir Hemin dovrde de esere cox ciddi ziyan vurulur Ikinci dunya muharibesi zamani 15 avqust 1943 cu ilde monastirin yemekxanasi bomba ile vurulur Qumla doldurulmus torbalar vasitesiyle eserin bombanin qelpelerinden zede almasinin qarsisi onlense de bombanin yaratdigi guclu titreme de esere zerbe endirir Berpasi1520 ci illerde leqebi ile taninmis italyan ressami Covanni Pietro Rozalli terefinden cekilmis Sonuncu sam yemeyi eseri saxlanan bu eser Da Vincinin eserinin en yaxsi kopyasi hesab edilir ve Da Vincinin eserinin berpasi zamani esas menbe kimi istifade edilmisdir Kopyada Da Vincinin eserinin dovrumuze catmamis bezi detallari da saxlanmisdir Eserin ilk defe berpa olunmasina 1726 ci ilde terefinden cehd edilmisdir O eserde qopmus hisseleri yagli boya ile berpa etmeye cehd etmis sonra ise butun divar resmini verniklemisdir Lakin bu berpa ugurlu alinmamis novbeti berpa ise 1770 ci ilde terefinden edilmisdir esere elave etdiyi butun hisseleri yagli boya ile islenmis detallari eserden temizledikden sonra divar resmini demek olar ki yeniden islemisdir O demek olar ki eserdeki her seyi yeniden islemis yalniz sonuncu uc simaya Matfey Faddey Simon ehalinin ciddi etirazindan sonra toxunmamisdir Fransizlarin divar resmine vurduqlari ciddi zedelerden sonra eser uzerinde ilk berpa islerini aparmaq hevale edilir Freskalarin berpasi uzre taninmis mutexessis olan Barezzi 1821 ci ilde eser uzerinde berpa islerine baslayir lakin qisa muddet sonra o isini yarimciq saxlamali olur Cunki o Da Vincinin yaratdigi bu eserin bir freska olmadigini sadece olaraq cox meharetle yaradilmis mohtesem divar resmi oldugunu anlayir Lakin bu zaman artiq cox gec idi Cunki artiq Barrezi bu heqiqeti anlayan kimi eserin merkezi hissesine Isa ve onun yaxinliginda olan hevarilerin suretine boyuk zede vurmusdu Eseri berbad hala salmasindan cox kederlenen Barezzi daha sonra esrin merkezi hissesinden qoparilmis parcalari gille yerine yapisdirmaga cehd etmisdi 1901 1908 ci ilde ilk defe eserin ciddi tedqiqine baslanmisdir ehtiyatla ve seliqeyle eserin etrafi tedqiqi ve oyrenilmesi ile mesgul olmus daha sonra ise onu sonradan elave edilmis unsurlerden temizlemisdir 1924 cu ilde ise eserde bir qeder de temizleme isleri aparmis ve bezi hisseleri alci ile berkitmisdir Ikinci dunya muharibesi zamani 1943 cu ilde divar resmine qarsi edilmis bombali hucumdan sonra ise eser uzerinde ilk berpa islerini 1951 1954 cu illerde aparir Pelisiolli eserin temizlenmesine fikir vermekle yanasi bombanin tesiri ile qopmus hisselerin berkidilmesine xususi diqqet ayirir Esasli berpa Eserin 1975 ci ildeki gorunusu 1970 ci illerin sonunda eser olduqca pis veziyyetde idi Belelikle 1978 ci ilde eseri ikinci heyat veren ve hele 1652 ci ilde esere edilmis deyisiklik xaric eserin ilkin gorunusunu demek olar ki berpa eden esasli berpa islerine baslanildi 1978 1999 cu illere erzinde yeni duz 21 il davam eden berpa islerine rehberlik etmis eserin berpasi ucun boyuk bir komanda seklinde en yuksek pesekarliga malik mutexessisler calismislar Berpa isleri zamani hem de eser etrafli sekilde tedqiq edilmisdir Berpacilar ise baslamazdan evvel eseri birdefelik mohkemletmeyi esrlerle onun ustune hopmus cirki temizlemeyi esere vurulmus zedeleri goturmeyi ve XVIII XIX esrlerde defelerle edilmis yanlis berpa islerinin neticelerini aradan qaldirmagi uzerlerine goturmusduler Isa obrazinin berpadan evvelki sagda ve sonraki solda gorunusu Bundan evvelki tecrubeler gostermisdir ki eserin ilkin yerini deyiserek onun berpasina ve qorunmasina calismaq cox vaxt menfi neticeler dogurur Buna gore de isci qrup monastirin yemekxanasini mohurleyerek yaxsi mudafie olunan mekana cevirmek qerarina gelir Gorulmus tedbirlerden biri de otgin havasina otaqdaki istilik derecesine xususi diqqet yetirilmesi olmusdur Alinmis qerara esasen yemekxananin pencerelerinin acilmasi qadagan edildi Daha sonra eserin eslinin berpa olunmasi ucun calismalara baslandi Ilk novbede eserin orijinali ile sonradan muxtelif esrlerde onun ustunde berpa isleri aparmaga calismis ustalar terefinden elave edilmis hisselerin ferqlendirilmesi ucun eser uzerinde infraqirmizi sualandirma reflektoskopik ve mikroskopik baxis kimi muxtelif tecrubeler aparildi Berpa ucun gerekli olan Vindsor qesrinin Kral Kitabxanasinda saxlanilan eserin ilkin nusxeleri getirilerek uzerinde calismaq ucun berpacilara teqdim edildi Ilkin tedqiqatlar zamani eserin bezi hisselerine toxunulmadigi yeni berpacilarin zerer yetirmediyi guman edilirdi Bu aciq maviyle qarisiq bulaniq rengle islenmis hisseler idi Lakin tedqiqatlarin sonraki merhelesinde hemin hisselerin de esere sonradan elave edilmesi ve eslinde orijinal formada bele detallarin eserde olmamasi mueyyen edildi 21 il davam eden berpa calismalarindan sonra 28 may 1999 cu ilde eser ictimaiyyete teqdim edildi Lakin esere baxmaga gelen tamasacilar onun yaxinligina buraxilmadi ve her tamasaciya yalniz on bes deqiqe muddetinde esere tamasa etmeye icaze verildi Lakin eserin ictimaiyyete teqdim edilmesinden sonra eserde edilmis ciddi deyisiklikler mubahise ve muzakirelere etirazlara sebeb oldu Bir cox mutexessisler Da Vincinin orijinal yaradiciligina novbeti elaveler edilmesini qeyd etdiler Bele ki eserde reng ve ton deyisiklikleri hetta bezi simalarin tesvir deyisikliyi aydin sekilde hiss edilmekde idi Xususile Kolumbiya Universitetinin incesenet tarixi uzre professoru ve in banisi Ceyms Bek eserde edilmis bu cur deyisikliklere ciddi reaksiya vermisdi Eserle bagli fikirlerEserle bagli uzun iller seselendirilen esas fikirlerden biri budur ki Leonardo Isa ve obrazlarini yaratmaq ucun eyni adamin simasindan istifade etmisdir Lakin bele bir ehvalat da tez tez dile getirilir ki Isa obrazini yaratmaq ucun Leonardo mesum genc gorunuslu texminen 19 yasinda olan firinci oglanin simasindan istifade etmisdir Bir nece il kecdikden sonra ise Leonardo inadkar sert ve gunahkar gorunuslu bir insanla qarsilasmis ve Iudanin obrazini yaratmaq ucun de bu insanin suretinden istifade etmisdir Gorunduyu kimi ikinci ehvalat birincini inkar ederek Isa ve Iuda obrazlarinin yaradilmasi ucun eyni simadan istifade olunmasini tekzib edir Hemcinin Leonardo da Vincinin her iki obrazi yaratmaq ucun eyni insanin suretinden istifade etdiyini isbat edecek hansisa delil ve tarixi menbelerde bununla bagli qeydler yoxdur Eserdeki qadin obrazlari Mariya Maqdalena olmasi iddia edilen Hevari Ioann obrazi solda ve Marta olmasi cox guman ki iddia edilen Hevari Filipp obrazi sagda Eserle elaqeli en muhum ve diqqet ceken meqamlardan biri ise bezi tedqiqatcilarin Isanin sag terefindeki obrazin Hevari Ioanna yox Mariya Maqdalenaya aid olmasi ile bagli mubahiselerdir Hemin obrazin Hevari Ioann olmadigini iddia eden mutexessisler fikirlerini esaslandirmaq ucun Leonardonun eserde tesvir etdiyi obrazin Ioannla bagli tarixen formalasmis ikonoqrafiya eneneleri ile qetiyyen uygunlasmamasi ile izah edirler Hemcinin incesenet tarixi uzre mutexessislerin de ekseri bu iddiani destekleyerek eserde Leonardonun yaratdigi obrazin Hevari Ioannin ikonoqrafik enenelerine zidd oldugunu bildirirler Bu nezeriyye 1997 ci ilde nesr edilmis The Templar Revelation azerb Tampilyerlerin Aciga Cixmasi eserinin ve Den Braunun 2003 cu ilde nesr edilmis meshur azerb Da Vinci Sifresi eserinin movzusu olmusdur Hemin eserlerde birmenali sekilde Isanin saginda stolda eylesmis obrazin mehz qadin olmasi ve Mariya Maqdalena olmasi gosterilir Lakin bu mesele hedden artiq ziddiyyetli oldugundan mutexessisler bu haqqda qeti fikir bildire bilmirler Cunki bezi nufuzlu incesenet tarixcileri Isanin sagindaki obrazin Hevari Ioann olmasi fikrini destekleyirler Bezi mutexessisler ise Isadan soldaki Hevari Filipp olmasi qeyd edilen ucuncu obrazin ise eserdeki ikinci qadin obrazi olmasini dusunurler Hemin tedqiqatcilar bu obrazin xususiyyetlerini nezere alaraq onun Marta ola bileceyini qeyd edirler Qeyd etmek lazimdir ki Hevari Ioannin Mariya Maqdalena obrazindan sonra Hevari Filip Marta obrazi eserdeki ikinci saqqalsiz obrazdir Bundan basqa hemin tedqiqatcilar bildirirler ki Isanin ve Mariya Maqdalenanin beden quruluslarini ve bas veziyyetlerini Da Vinci bilerekden ele tesvir etmisdir ki onlarin birlesmesinden M herfi alinir ve bu da Mariya Maqdalenaya isaredir Hemcinin bu meqamda Isa ve Maqdalena Hevari Ioann obrazlarinin eyni cur ve neqativ rengli paltarlar geymesini de tesaduf saymir ve bununla Da Vincinin onlarin bir ailenin numayendeleri evli olmalarini gostermek istediyini bildirirler Bicaq tutmus namelum el Hemcinin eserde basqa isarelerin bu isarelerin xristianigin qaranliq ve sirli kecmisi ile elaqeli oldugu guman edilir olmasi da vurgulanir Onlardan biri Isadan sagda Iudanin arxasindan cixan bicaq tutmus namelum eldir Ilk baxisda hemin elin Muqeddes Pyotra aid olmasi goruntusu yaransa da esere diqqetle baxdiqda hec de bele olmadigi ortaya cixir Esere diqqetle baxdiqda Muqeddes Pyotrun bir elinin Mariya Maqdalenanin Hevari Ioann ciyninde olmasi diger eliyle ise bicaq tutmus elin bilek hissesinden yapismasi gorunur Yeni bicaq tutmus elin sahibi namelum olaraq qalir Hemin elin Iudaya aid olmasi istisnadi Cunki o bir eli ile kise tutub diger elini ise coreye uzadir Hevari Ioann Mariya Maqdalena obrazinin sol eli aydin gorunse de sag eli gorunmur ve buna istinad eden bezi tedqiqatcilar elin Hevari Ioanna Mariya Maqdalena aid olmasini guman edirler Lakin bu eserde uygunsuzluq yaradir Bele ki Mariya Maqdalenanin elinin Iudanin arxasindan cixaraq gorunmesi ucun normal insan elinden iki defe uzun olmasi lazim idi Insan anatomiyasina derinden beled olan Leonardo da Vincinin eserde bele kobud sehv etmesi ise inandirici gorunmur Bezi mutexessisler Da Vincinin burada yene hansisa gizli metleblere isare etdiyini guman edirler Bununla bele hemin elin Muqeddes Pyotra aid olmasini iddia eden kicik bir qrup tedqiqatci da var Onlar ise Pyotrun elinde bicaq olmasini onun gelecekde xristian qayda qanunlarinda etdiyi deyisikliklerle xristianligin temel daslarini sarsitmasi fikri ile izah edirler Lakin bu movqe xristian din adamlarinin sert reaksiyasi ile uzlesdiyinden o qeder de aktiv seslendirilmir Mariya Maqdalenaya qesd Mariya Maqdalenanin bogazina direnmis bicaq el detali Eserde en cox diqqet ceken detallardan biri de Muqeddes Pyotrun Mariya Maqdalenin Hevari Ioann ciynine qoyulmus elidir Bu detal da arasdirmacilar arasinda muzakirelere sebeb olmusdur Da Vinci eli ele tesvir etmisdir ki o sanki bicaq kimi Mariya Maqdalenanin bogazina direnib Elin qurulusu barmaqlarin uzun ve nazik olmasi ilk baxisdan onu bicaga benzetmeye imkan verir Hem de Muqeddes Pyotr elini Mariya Maqdalenanin ciynine qoymayaraq sanki yalniz bileyini onun ciynine dayamis elini ise bicaq kimi qadinin eger hemin obrazin Mariya Maqdalena oldugu qebul edilse bogazina diremisdir Bu detali Da Vincinin novbeti isaresi sayan tedqiqatcilar burada ressamin Mariya Maqdalenaya qarsi Pyotr terefinden teskil edilmis sui qesde isare edildiyini bildirirler Lakin bu fikir umumiyyetle din xadimleri terefinden qebul edilmir katolik kilsesinin banisi olan Muqeddes Pyotrun her hansi bir sui qesdde elinin olmasi inkar edilir Muqeddes Kuze Eserde iddia olunan Eserle bagli en murekkeb ve mubahise doguran meselelerden biri de Leonardonun tesvir etmemesidir Bele ki muqeddes metnlerden Sonuncu Sam Yemeyinde Isanin sag elinde tutaraq hemin kuzeden serab icmesi bildirilir Lakin Da Vincinin tesvirinde bununla qarsilasmiriq Bele ki Leonardonun yaratdigi Sonuncu Sam Yemeyi eserinde on iki hevarinin ortasinda oturmus Isanin her iki eli masanin ustundedir ve o hec bir kuze tutmayib Diger bir mesele ise muqeddes tesvirlere gore masanin ustunde yalniz bir kuze olmali oldugu halda Da Vinci masada coxlu kuzeler tesvir edib Lakin hal hazirda eser orijinal gorunusunu itirdiyinden hemin kuzeler o qeder de deqiqlikle secilmir Da Vincinin bu detalla basqa bir gizli metlebe isare etmesi guman edilir Bele ki bezi arasdirmacilar dedikde hec de real anlamiyla hansisa bir qabin yox Isanin qaninin ve soyunun davamcisi olan qadinin nezerde tutuldugunu qeyd edirler qadin simvolu kimi qebul edilen V isaresinin kuzeye benzemesi sebebiyle bu anlamda kuze sozunden istifade edilmesini bildirirler Da Vincinin eserini tedqiq eden mutexessislerin bezisi ressamin mehz qadin simvolu kimi eks etdirdiyini Isa ve Mariya Maqdalena Hevari Ioann obrazlarinin bir birine munasibetde durus formasinin eserin tam merkezinde qadin simvolunu emele getirdiyini bildirirler Diger nezeriyyelerEserle bagli bir cox meshur spekulyasiyalar da vardir Bele ki bezi arasdirmacilar terefinden iddia edilir ki eserde obrazinin ustundeki hisseye yandan baxildiqda orda benzer fiqur gormek mumkundur Leonardonun burada ne ise tesvir edib etmediyi melum olmasa da masanin ustunde tesvir edilmemesini ekser mutexessisler birmenali olaraq qebul edirler Bununla bele bezileri eserde Isanin elinde tesvir edildiyini lakin goruntunun pozulmasi sebebiyle onu yalniz nerdivanla eserin qabagina cixib diqqetle baxdiqda gormek mumkun oldugunu qeyd edirler Lakin eserin boyudulmesi zamani Isanin qabagindaki hissede hendesi fiqurlar silsilesi meydana cixir ki bunun da daha cox obrazlarin arxasinda oturmus oldugu mermer masanin ustunun bezekleri olmasi guman edilir Tedqiqatci Slavisa Pesci qeyd edir ki Leonardonun cekdiyi eserin orijinal tesvirinin ustune onun guzgudeki eksinin tesviri yerlesdirildikde inanilmaz goruntu sol terefde Mariya Maqdalena obrazinin arxasinda Mebed Cengaveri qucaginda belekde olan usaq ve Isanin qabaginda Muqeddes Kuze goruntusu ortaya cixir Da Vincinin orijinal yazi uslubunun da mehz guzguyle oxundugu nezere alindiqda bu fikrin olduqca maraqli gorunmesi qeyd olunur Italyan musiqici Covanni Maria Pala ise qeyd edir ki Leonardonun eserde tesvir etdiyi obrazlarin el veziyyetleri ve masanin ustundeki corek dilimleri not kimi qebul edilerek sagdan sola oxundugunda Leonardonun yazisi ucun xarakterik olan ortaya cixir Vatikan arasdirmacisi Sabina Sfroza Qalitzia ise Leonardonun Sonuncu Sam Yemeyi eserinin riyazi ve astroloji sirrini cozmesi haqqinda xeber yaymisdir O qeyd edir ki Da Vinci 21 mart 4006 ci ilde bas verecek umumdunya dasqini ile beseriyyetin mehv olmasi ve 1 noyabrda hemin dasqinin basa catmasi ile insanligin yeni tarixinin baslayacagini gormus ve eserinde bu haqqda melumat vermek istemisdir Sonuncu Sam Yemeyi medeniyyetdeNusxeleri Eserin XVI esre aid yagli boya ile ketan uzerinde islenmis bir nusxesi Belcikanin Antverpen seherindeki saxlanilir Hemin nusxede eserin orijinalinda saxlanmamis bezi detallar oz inceliyi ile qorunmusdur Roman mozaika ressami eserin daha bir nusxesini 1809 1814 Vyanadaki hazirlamisdir 1955 ci ilde Salvador Dali eserin daha bir nusxesini islemisdir Bu nusxede Isa sarisin uzun sacli uzu temiz taras olunmus sekilde tesvir olunmusdur Eserin bu nusxesi Vasinqtondaki saxlanilir Muasir medeniyyetde 1986 ci ilde Endi Varola Andy Warhol Sonuncu Sam Yemeyi movzusunda silsile eserler cekmek sifaris olunur Ressam bu silsileni tamamladiqdan sonra dunyasini deyisir ve bu eserler onun son isleri olur Heykeltaras Marisol Eskobar Da Vincinin Sonuncu Sam Yemeyi eserinden tesirlenerek 1982 1984 cu illerde Sonuncu Sam Yemeyi adli heykeller ansambli hazirlamisdir Heykeller tebii olculerde insan oluclerinde agac qehveyi qumdasi plaster ve aluminiumdan istifade edilmekle islenmisdir Hal hazirda bu eser Nyu Yorkun saxlanilir 1988 ci ilde Avstraliya ressami Syuzan Dorotea Vayt Susan Dorothea White Sonuncu Sam Yemeyi eserinin yeni bir nusxesini islemisdir Bu ressam Da Vinciden ferqli olaraq eserdeki on uc kisi obrazi yerine on uc qadin obrazi tesvir etmis hevarileri o cumleden Isani qadin kimi gostermisdir 2004 cu ilde Irlandiya ressami Con Born John Byrne eserin 9 3 2 2 m olcude daha bir nusxesini yaratmisdir Bu nusxe seffaf mina uzerinde 13 muasir Dublin sakininin foto suretinin eks etdirilmesi ile yaradilmisdir Populyar medeniyyetde Endi Uorhol Sonuncu sam yemeyi Endi Uorhol Heyat Olum ve Gozellik sergisinden Heyder Eliyev Medeniyyet Merkezi Baki 2013Da Vincinin Sonuncu sam yemeyi defelerle muasir ressamlar terefinden parodiya edilmisdir Onlardan 1998 ci ilde muasir ressam Vik Muniz Sonuncu Sam Yemeyi istirakcilarin eylenmelerini eks etdiren tesvir hazirlamis ve bu tesvir Bosko Cokolad Siropunun ustunde eks olunmusdur 2009 cu ilin mart ayinda DaundDave eserin yeni nusxesini hazirlayaraq Isa obrazinda tele ulduz Ceyd Qudini Iuda obrazinda ise onun heyat yoldasi Cek Tvidi tesvir etmisdir Bu tablo Ceydin sonuncu sam yemeyi adlandirilmisdir Luis Bunuelin 1961 ci ilde cekdiyi Viridana filminde yaradilmis qonaqliqda eylesmis dilenciler sehnesi de Da Vincinin Sonuncu sam yemeyi eserinin parodiyasidir 1970 ci ilde cekilmis filminde Peinlessin esger yoldaslari ile yemek goturmesi sehnesinde Da Vincinin eserindeki obrazlarin pozalari tekrar edilmisdir 1981 ci ilde Mel Brukun cekdiyi Dunya tarixi filminde Da Vincinin Sonuncu sam yemeyi eserinden istifade edilmisdir That 70s Show televiziya sousunda Sonuncu Sam Yemeyinin tesvirine benzer sekilde lanc teskil edilmisdir Gilmore Girls serialinin bir seriyasinda seherde teskil edilmis Yasayan Incesent adli festivalda Sonuncu Sam Yemeyinin tesviri de gosterilmisdir serialinin dorduncu ve sonuncu movsumunun tanitim videosunda esas obrazlardan birinin fotoqraf kimi Sonuncu Sam Yemeyine benzer sehneni cekmesi gosterilmisdir 1999 cu ilde fotoqraf Enni Leybovic Annie Leibovitz HBO telekanalinda yayimlanan serialinin obrazlarini Da Vincinin eserindeki obrazlarin pozasinda cekmisdir Eser Corc Karlinin 2004 cu ilde nesr olunmus When Will Jesus Bring the Pork Chops kitabinin uz qabiginda istifade edilmisdir The Simpsons serialinda Homer Simpson sehnelerden birinde Da Vincinin eserindeki obrazlarin geyiminde tesvir edilir Lost serialinin sonuncu VI movsumunun tanitim videosunda kecici kadrlardan birinde Sonuncu Sam Yemeyi eserindeki masa ve seraite benzer goruntu ortaya cixir Den Braunun 2003 cu ilde nesr olunmus Da Vinci sifresi romaninda ve hemin roman esasinda 2006 ci ilde cekilmis eyniadli filmde Da Vincinin gizli uzvu olmasi ve onun Sonuncu Sam Yemeyi eserinin tapilmasi ucun acar olmasi gosterilir 2007 ci ilde South Park in Fantastic Easter Special seriyasinda Sonuncu Sam yemeyi eseri xususile eserin The Da Vinci Code romanindaki rolu parodiya edilir 2009 cu ilde ise Margaritaville seriyasinda eser yeniden parodiya edilmisdir 2009 cu ilde ekranlara cixarilmis filminin acilis kadrlarinda qehremanlar Sonuncu Sam Yemeyi eserinde oldugu kimi masa arxasinda oturmuslar Repci Nas 2004 cu ilde cixardigi Street s Disciple albomunun uz qapaginda eserden istifade etmisdir Sonuncu Sam Yemeyi eseri Futurama serialinin The Duh Vinci Code seriyasinda istifade edilmisdir qrupunun 2000 ci ilde cekdirdiyi Disposable Teens klipinde Da Vincinin eserinin yeniden cekilmesi gosterilir IstinadlarLeonardo s Last Supper Leonardo s Last Supper Magnano cit pag 24 Arxivlenmis suret 2013 03 29 tarixinde Istifade tarixi 2011 01 12 Arxivlenmis suret 2012 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2011 01 12 Kenneth Clark Leonardo da Vinci Penguin Books 1939 1993 p144 Da Vincinin gundeliyi seh 232 2022 09 23 tarixinde Istifade tarixi 2011 01 13 Truth or Fiction 2015 03 15 tarixinde Istifade tarixi 2011 01 13 Bartolomeo Sanese De vita e moribus B Stephani Maconis Senensis Carthusiani Sienne 1626 Magnano cit pag 26 Magnano cit pag 147 Matteo Bandallo Nouvelles 1554 puis 1573 edition francaise Imprimerie nationale 2002 p 274 275 Matfey 26 23 Lynn Picknett and Clive Prince Turin Shroud In Whose Image Harper Collins Publishers New York 1994 Lynn Picknett and Clive Prince La rivelazione dei Templari Sperling amp Kupfer Editori Milano 1997 Kenneth Clark Introduzione aStudi sul Cenacolo Electa 1983 Pedretti Carlo a cura di Leonardo Studi per il Cenacolo dalla Biblioteca Reale nel Castello di Windsor Electa Milano 1983 Last Supper copy after Leonardo University of the Arts London 2018 11 06 tarixinde Istifade tarixi 2008 08 11 voir Andre Chastel Le cardinal Louis d Aragon Fayard 1986 p 197 Giovanni Paolo Lomazzo Trattaro della Pittura 1584 Milan Pinin Brambilla Barcilon Il restauro in Leonardo l Ultima cena Electa Milano 1999 pag 367 369 Pour une initiation aux techniques de la fresque 2022 05 14 tarixinde Istifade tarixi 2011 01 14 Pinin Brambilla Barcilon Il restauro in Leonardo l Ultima cena Electa Milano 1999 Le livre de Pinin Brambilla Barcilon et Pietro C Marani presente une vue detaillee des campagnes de restauration Stendhal traite des premieres campagnes de restauration dans son Histoire de la Peinture Italienne qui en fait compile les elements donnes par Giuseppe Bossi en 1810 dans son etude Del Cenacolo di Leonardo da Vinci Libbri Quattro Pour un apercu des critiques menees contre la restauration de Pinin Brambilla Barcilon voir l article de James Beck in 1 Eserle bagli bu cur fikirler muxtelif menbelerde qeyd edilmisdir Daily Blessings 2005 04 26 at the Wayback Machine The Easter Egg Archive 2022 04 25 at the Wayback Machine The Last Supper Truth or Fiction 2015 03 15 at the Wayback Machine Lynn Picknett and Clive Prince Turin Shroud In Whose Image Harper Collins Publishers New York 1994 Lynn Picknett and Clive Prince La rivelazione dei Templari Sperling amp Kupfer Editori Milano 1997 Il corpo presenta un avanzamento accentuato e inoltre una ulteriore complessita della posizione e dovuta alla torsione del braccio destro che impugna il coltello Pinin Brambilla Barcilon Leonardo l Ultima cena Electa Milano 1999 pag 398 Pietro C Marani Il Cenacolo Guida al Refettorio Electa Milano 1999 p 14 Lo schizzo e conservato alla Royal Library di Windsor inv 12546 Giovanni e raffigurato secondo due fondamentali tipologie come apostolo e un giovane aggraziato a volte quasi femmineo sbarbato con lunghi capelli a boccoli il secondo tipo nettamente contrastante e quello dell evangelista un uomo anziano con la barba grigia James Hall Dizionario dei soggetti e dei simboli nell arte Longanesi 1983 p 207 Jacopo da Varazze Legenda Aurea Einaudi 1995 p 67 Javier Serra La cena segreta Marco Tropea Edizioni Milano 2005 Rosci p 27 Kemp Martin 2004 Leonardo Arasse Daniel 1998 Leonardo da Vinci Martindale Andrew 1972 The Rise of the Artist Priwer Shana Phillips Cynthia 2006 The Everything Da Vinci Book p 245 P B Barcilon and P C Marinin Leonardo The Last Supper University of Chicago Press 1999 pp 179 308 11 New Da Vinci code wreaks Web havoc Edition cnn com 2007 07 27 2022 07 23 tarixinde Istifade tarixi 2009 02 08 From correspondents in Rome Da Vinci code cracked by computer analyst News com au 2007 07 27 2012 09 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 02 08 Leonardo s Last Supper Hides True Da Vinci Code Dsc discovery com 2010 12 24 tarixinde Istifade tarixi 2009 02 08 Extra beloblog com 2008 07 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 02 08 Richard Owen Da Vinci predicted world would end in 4006 says Vatican researcher The Times March 15 2010 Istifade tarixi 2010 03 17 2008 12 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 01 19 La Cene 1955 huile sur toile 168 3x270 Washington DC Etats Unis Haden Guest Anthony Warhol s Last Supper artnet Magazine 2010 10 24 tarixinde Istifade tarixi 2010 03 12 Marisol Marisol Escobar Self Portrait Looking at The Last Supper 1986 430 1 129 Heilbrunn Timeline of Art History 2011 05 01 tarixinde Istifade tarixi 2010 04 03 DUBLIN S LAST SUPPER A new artwork by John Byrne 2021 10 25 tarixinde Istifade tarixi 2010 07 23 Goldberg Vicki It s a Leonardo It s a Corot Well No It s Chocolate Syrup New York Times 1998 New York Times 1998 09 25 2008 04 20 tarixinde Istifade tarixi 2009 02 08 Arxivlenmis suret 2020 11 09 tarixinde Istifade tarixi 2011 01 19 What have you found in the Lost Last Supper photo USA Today 2010 USA Today 2010 01 05 2022 08 11 tarixinde Istifade tarixi 2010 01 05 Edebiyyat ital Domenico Pino Storia genuina del Cenacolo insigne dipinto di Leonardo da Vinci nel Refectoro de Padri Domenicani di Santa Maria delle Grazie di Milano Milan 1796 ital Giuseppe Bossi Del Cenacolo di Leonardo da Vinci Libbri Quattro Milan 1810 ital Gabrielle d Annunzio Per la morte di un capolovero in L llustrazionne italiano 28 1901 ital Luca Beltrami A proposito dell Ode per la morte di un capolovero in Rassegna d arte I 1901 ital Bernard Berenson Il restauro del Cenacolo in Proporzioni novembre 1953 repris dans le Corriere della Serra du 20 decembre 1953 ing Ludwig H Heydenreich Leonardo The Last Supper Londres 1974 ing David Alan Brown Leonardo s Last Supper Washington National Gallery 1983 ital Pietro C Marani Il Cenacolo di Leonardo Electa Milan 1986 ital Pinin Brambilla Barcilon Leonardo l Ultima cena Electa Milan 1999 edition anglaise Leonardo the Last Supper Londres et Chicago 2001 Noemie Etienne Universite de Geneve Les restaurations de la Cene de Leonard de Vinci pratiques et theories 2 fr Stendhal Histoire de la peinture en ItalieXarici kecidlerVikianbarda Sonuncu sam yemeyi ile elaqeli mediafayllar var The Last Supper Yuksek keyfiyyetli yaxinlasdirmaq imkani Ferqli Da Vinci sifresi Leonardo da Vinci Gallery of Paintings and Drawings Official Milanese The Last Supper site English and Italian version Leonardo da Vinci The Last Supper John the Apostle in Art 2006 04 22 at the Wayback Machine Is that John or Mary Magdalene in the Last Supper 24 Last Supper Parodies 2010 06 20 at the Wayback Machine Da Vinci Paintings Sketches Gallery Wallpaper and Print Res Downloads