Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Sakit okean müharibəsi — 1879-1884-cü illərdə, Çili ilə Peru və Boliviya arasında Region Arica y Parinacota, Region de Tarapaca və Region de Atacama əraziləri uğrunda aparılmış müharibə. Müharibədən önçə Peru və Boliviya gizli anlaşma ilə Çiliyə qarşı ittifaq bağlamışlar. Çilinin vəziyyəti bu ərəfədə heçdə yaxşı deyildi belə ki, o uzun zaman ölkənin cənubunda onlara baş əyməyən hindulara qarşıda müharibə aparırdı. Bu müharibə Araukaninin istilasında müəyyən durğunluğun yaratmasına səbəb olmuşdur.
| Sakit okean müharibəsi | |||
|---|---|---|---|
 Müharibədən əvvəlki vəziyyət | |||
| Tarix | 14 fevral 1879 - 20 noyabr 1883 | ||
| Yeri | |||
| Səbəbi | Çilinin Sakit okean sahillərində yerləşən nitratla zəngin əraziləri mənimsəmək cəhdi | ||
| Nəticəsi | Çilinin qalibiyyəti | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| İtkilər | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Müharibə öncəsi vəziyyət
1810-30-cu illərdə İspaniyanın kolniyalarındakı hökmranlığı Cənubi Amerikada yavaş-yavaş sona çatması ilə bölgədə qurtuluşunu yeni elan edən Çili (1817), Boliviya (1825), Peru (1827) kimi ölkələr Sakit okean sahillərinə sahiblənmək üçün mübarizə başlayır. Boliviya daha öncə İspaniyanın müyyənləşdirdiyi sərhədin yeni qurulan dövlətlərin sərhədləri olaraq müəyyənləşməsini qəbul etməyərək 1825-ci ilə qədər məskunlaşması az olan səhra bölgəsini öz ölkə torpaqlarının bir parcası olaraq görürdü. 1830-ci ildə bu bölgədə sahil şəhəri olan Kobijanı inşa edilir. O dönəmdə Çili hökuməti bu olaya hec bir reaksiya göstərmir. Çili heç bir müdaxilə etməsədə bölgə əhalisinin 95% buranı Çili torpağı olaraq görürdü. Buna səbəb koloniya dönəmində Çili və Peru arasında sərhəd cizgilərinin dəqiq müəyyənləşməsi idi. Alto Perunun (Boliviya) koloniya dönəmində dənizə bağlantısı Peruya bağlı Arika bölgəsi üzərində göstərilirdi. Digər arqument isə 1776-ci ildə Alto Peru bölgəsi yeri qurulan La-Plata (Argentina) Krallığına verilməsi idi. Bu bölgü Boliviyanı Sakit okeanına deyil, Atlantik okeanı kralığı olaraq müəyyənləşdirmişdi. Bu səbəbdən Boliviyanın Sakit okeanına çıxışına heç bir haqqı olmaması irəli bildirilirdi. Bunlara baxmayaraq bölgə ilk dönəmlərdə tərəflər arasında bir gərginlik yaratmamışdı. Ancaq 1860-cı illərdə bölgədə çox miqdarda tapılması ilə bağlı vəziyyət dəyişir. Gübrə və partlayıcı maddə hazırlanmasında çox dəyərli bir maddə olması bölgəyə marağı artırırdı.
Sərhəd anlaşması
1866 və 1874-cü illərdə Boliviya və Çili arasında sərhəd anlaşmaları imzalanır. Bu anlaşmalara görə 24-cü paralelindən şimalda yerləşən torpaqlar Boliviyaya güzəştə gedilir. Tək şərt Boliviyanın bölgədə qalan və burada fəaliyyət göstəcək Çili firmalarına 25 il boyunca vergi alımaması olmuşdur.
Müharibəni doğuran səbəblər
Bu dönəmdə Peru yaxın bölgə olan Guanodan gübrə çıxarırdı. Təbii ehtiyatlar Perunun iqtisadi dirçəlişinə səbəb olmuşdu. Peru 1877-ci ildə isə çox çətin bir dönəmə girmişdi. Guano gübrəsinə olan tələb azalmışdı və bunun sonucunda 650.000 ton gübrə limanlarda qalaqlanmışdı. 1873-cü ildə Peru və Boliviya arasında Çiliyə qarşı ittifaq bağlanılır. Şərtlərə görə Çili istilasına qarşı birgə mübarizə nəzərdə tutulurdu. Argentina bu birliyə qoşulmağa cəhd etsə də danışıqlar heç bir nəticə verməmişdir. 1877-ci ildə Boliviyanın okean sahillində meydana gələn güçlü zəlzələ sahil bölgəsində dəhşətli fəsatlara səbəb oldur. Dəymiş zərəri bölgənin yenidən qurulmasını təşkil etmək üçün gərəkli qaynağın olmaması səbəbindən Hilarion Dazanın başçılıq etdiyi hökumət əvvəl imzalanmış anlaşmanı pozaraq 1878-ci ildən nitratın hər 50 kq-a 10 Centavos alınması qərarlaşdırdı. Çili bu qərara öz etirazını bildirərək və qarşı tərəfin anlaşmanı pozduğunu bildirdi. 1879 ilin yanvarında qiymətlərin qaldırılması və bu qiymətin 1874-cü ildən hesablanacağını bildirdikdə Çili şirkətləri pul ödəməkdən imtina etdilər. Fevral ayında Boliviya mədənləri Çili şirkətlərindən zorla alaraq baha qiymətə alanlara satmağı həyata keçirməyə başladı.
Müharibənin başlaması
Bu olaylara cavab olaraq imzalanmış anlaşmanı tanımadığını bildirdi və 1879 ilin 14 fevralında Antafaqasta sahil şəhərini işğal etdi. Şəhər əhalisinin cəmi 5% Boliviyalı olması ilə əlaqədar ordu heç bir reaksiya görmədi. Bunun üzərini Boliviya 1 mart tarixində Çiliyə müharibə elan etdi. Çili 5 aprelda qarşılıq olaraq Boliviyaya müharibə elan etdir. Perunun birtərəfliyi rədd etməsi üzəsinə Çili həmdə Peruya müharibə elan edir. Çili ordusu 16 min əsgərə malik olduğu halda Bolivya 2300, Peru 6000 orduya malik idi. Boliviya diktatoru Daza-nın Peruya dəstək verməsi səbəbi ilə əsgəri birlikləri Atakama səhrasını keçməyə cəhd etməsi uğursuzluğa uğrayaraq ölməkdən son anda qurtularaq geri qayıtmağa vadar olur. Bu uğursuzluq Daza hökumətinin hakimiyyətdən getməsinə səbəb oldur. Antafaqastanın işğalı ilə başlanan müharibə dənizdə və quruda şiddətli toqquşmalara və bununla bağlı böyük itkilərə səbəb olur. Dənizdə Çili ordusu böyük naliyyətlər əldə edərək demək olar ki, Peru donanmasını darmadağın edərək dənizdən dəhliz açmış və işğal yollarını özü üçün asanlaşdırmışdır. Quruda isə Çili Tarapaka, Moquegua, Lima və Huamachuko ərazilərinə hərbi yürüşləri təşkil edir. Perunun cənub bölgələrini qorumalı olan ordu tamamən dağıdıldığından artıq müharibənin Çilinin lehinə bitəcəyi məlum idi. Müharibənin gedişində Böyük Britaniya Çiliyə dəfələrlə yardım göstərmişdir. Buna qarşılıq ABŞ digər tərəfə yardım edəcəyinə söz verir. Çili ordusu 1881-ci ildə Perunun paytaxtı Limanı işğal edir.
Müharibənin nəticələri
Peru hökuməti bu yaşananlardan sonra Tacna və Tarapaka bölgəsini Çiliyə güzəşdə getməsini nəzərdə tutan təslim olmanı qəbul etdi. 20 iyun 1883-ci ildə imzalanır. Şərtlərə görə Çili Peruya bağlı Tarapaka bölgəsinin sahibi olur və ayrıca Tacna vilayətini 50 il nəzarətində saxlayırdı. 1884-ci illin 4 aprelində Çili və Boliviya arasında imzalanır. Bu anlaşmaya əsasən sahil bölgəsi olan Antofaqastanı Çiliyə verilir və bunulada Boliviya dənizə çıxışı itirir. Boliviya artıq materik daxili ölkəyə çevrilir. 1904-cü ildə barışıq anlaşmasına əsasən Boliviya Atakama bölgəsinin Çiliyə aid olduğunu qəbul edir. Buna qarşılıq olaraq Arica və Atofaqasta limanlarına Böliviya vergisiz çıxış əldə edir. Ayrıca olaraq Aricanı paytaxt şəhəri olan La Pasla birləşdirən dəmir yolu çəkməsinə icazə verilir. 1929-cu ildə son düzənləmələrə görə Çilinin nəzarətində olan iki şəhərdən (Arica və Tacna) Arica tamamən Çiliyə aid edilir. Tacna isə Peruya qaytarılır.
Son vəziyyət
Bu müharibə nəticəsində Çili önəmli nitrat yataqlarına sahib olmuşdu. Bununla belə Bir müddət sonra sintetik gübrənin kəşfi yataqları əhəmiyyətsiz etsə də Atakama səhrasında yeni digər maddələr aşkarlanması Çilinin varlanmasına səbəb olur. Boliviya isə dənizə dəhliz olmasını tələb edir. Anson anlaşmasına görə bu kalidor Peru torpaqları hesabına təmin edilir. Bu da tərəflər arasında anlaşılmazlıqlara görə çətinliklər yaradır. Çili artıq heç kimə torpaq verməyəcəyini bildirdir. 1978-ci ildə Boliviya Çili ilə bütün diplomatik əlaqələrini kəsmişdir. Boliviya hətta Argentinaya satdığı qazın Çiliyə ötürülməsinə qadağa qoyur. Boliviya bugünkü iqtisadi geriliyin dənizə çıxışının olmaması ilə əlaqələndirir.
Xarici keçidlər
- Sakit okeanı müharibəsi 1879—1883.
- «Boliviya və ABŞ sahilləri» kitabı
- Boliviya və Peru xəritəsi, 1833 il. 2015-10-07 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Sakit okean muharibesi 1879 1884 cu illerde Cili ile Peru ve Boliviya arasinda Region Arica y Parinacota Region de Tarapaca ve Region de Atacama erazileri ugrunda aparilmis muharibe Muharibeden once Peru ve Boliviya gizli anlasma ile Ciliye qarsi ittifaq baglamislar Cilinin veziyyeti bu erefede hecde yaxsi deyildi bele ki o uzun zaman olkenin cenubunda onlara bas eymeyen hindulara qarsida muharibe aparirdi Bu muharibe Araukaninin istilasinda mueyyen durgunlugun yaratmasina sebeb olmusdur Sakit okean muharibesiMuharibeden evvelki veziyyetTarix 14 fevral 1879 20 noyabr 1883Yeri PeruBoliviyaSebebi Cilinin Sakit okean sahillerinde yerlesen nitratla zengin erazileri menimsemek cehdiNeticesi Cilinin qalibiyyetiMunaqise terefleriPeru Boliviya ABS CiliItkiler12 934 18 213 olu 7 891 7 896 yarali 2 825 olu 7 347 yarali Vikianbarda elaqeli mediafayllarMuharibe oncesi veziyyet Boliviya yasil Cili qonur Peru qirmizi 1810 30 cu illerde Ispaniyanin kolniyalarindaki hokmranligi Cenubi Amerikada yavas yavas sona catmasi ile bolgede qurtulusunu yeni elan eden Cili 1817 Boliviya 1825 Peru 1827 kimi olkeler Sakit okean sahillerine sahiblenmek ucun mubarize baslayir Boliviya daha once Ispaniyanin muyyenlesdirdiyi serhedin yeni qurulan dovletlerin serhedleri olaraq mueyyenlesmesini qebul etmeyerek 1825 ci ile qeder meskunlasmasi az olan sehra bolgesini oz olke torpaqlarinin bir parcasi olaraq gorurdu 1830 ci ilde bu bolgede sahil seheri olan Kobijani insa edilir O donemde Cili hokumeti bu olaya hec bir reaksiya gostermir Cili hec bir mudaxile etmesede bolge ehalisinin 95 burani Cili torpagi olaraq gorurdu Buna sebeb koloniya doneminde Cili ve Peru arasinda serhed cizgilerinin deqiq mueyyenlesmesi idi Alto Perunun Boliviya koloniya doneminde denize baglantisi Peruya bagli Arika bolgesi uzerinde gosterilirdi Diger arqument ise 1776 ci ilde Alto Peru bolgesi yeri qurulan La Plata Argentina Kralligina verilmesi idi Bu bolgu Boliviyani Sakit okeanina deyil Atlantik okeani kraligi olaraq mueyyenlesdirmisdi Bu sebebden Boliviyanin Sakit okeanina cixisina hec bir haqqi olmamasi ireli bildirilirdi Bunlara baxmayaraq bolge ilk donemlerde terefler arasinda bir gerginlik yaratmamisdi Ancaq 1860 ci illerde bolgede cox miqdarda tapilmasi ile bagli veziyyet deyisir Gubre ve partlayici madde hazirlanmasinda cox deyerli bir madde olmasi bolgeye maragi artirirdi Serhed anlasmasi1866 ve 1874 cu illerde Boliviya ve Cili arasinda serhed anlasmalari imzalanir Bu anlasmalara gore 24 cu paralelinden simalda yerlesen torpaqlar Boliviyaya guzeste gedilir Tek sert Boliviyanin bolgede qalan ve burada fealiyyet gostecek Cili firmalarina 25 il boyunca vergi alimamasi olmusdur Muharibeni doguran sebeblerBu donemde Peru yaxin bolge olan Guanodan gubre cixarirdi Tebii ehtiyatlar Perunun iqtisadi dircelisine sebeb olmusdu Peru 1877 ci ilde ise cox cetin bir doneme girmisdi Guano gubresine olan teleb azalmisdi ve bunun sonucunda 650 000 ton gubre limanlarda qalaqlanmisdi 1873 cu ilde Peru ve Boliviya arasinda Ciliye qarsi ittifaq baglanilir Sertlere gore Cili istilasina qarsi birge mubarize nezerde tutulurdu Argentina bu birliye qosulmaga cehd etse de danisiqlar hec bir netice vermemisdir 1877 ci ilde Boliviyanin okean sahillinde meydana gelen guclu zelzele sahil bolgesinde dehsetli fesatlara sebeb oldur Deymis zereri bolgenin yeniden qurulmasini teskil etmek ucun gerekli qaynagin olmamasi sebebinden Hilarion Dazanin basciliq etdiyi hokumet evvel imzalanmis anlasmani pozaraq 1878 ci ilden nitratin her 50 kq a 10 Centavos alinmasi qerarlasdirdi Cili bu qerara oz etirazini bildirerek ve qarsi terefin anlasmani pozdugunu bildirdi 1879 ilin yanvarinda qiymetlerin qaldirilmasi ve bu qiymetin 1874 cu ilden hesablanacagini bildirdikde Cili sirketleri pul odemekden imtina etdiler Fevral ayinda Boliviya medenleri Cili sirketlerinden zorla alaraq baha qiymete alanlara satmagi heyata kecirmeye basladi Muharibenin baslamasiCili ordusunun hucum istiqametleri Bu olaylara cavab olaraq imzalanmis anlasmani tanimadigini bildirdi ve 1879 ilin 14 fevralinda Antafaqasta sahil seherini isgal etdi Seher ehalisinin cemi 5 Boliviyali olmasi ile elaqedar ordu hec bir reaksiya gormedi Bunun uzerini Boliviya 1 mart tarixinde Ciliye muharibe elan etdi Cili 5 aprelda qarsiliq olaraq Boliviyaya muharibe elan etdir Perunun birterefliyi redd etmesi uzesine Cili hemde Peruya muharibe elan edir Cili ordusu 16 min esgere malik oldugu halda Bolivya 2300 Peru 6000 orduya malik idi Boliviya diktatoru Daza nin Peruya destek vermesi sebebi ile esgeri birlikleri Atakama sehrasini kecmeye cehd etmesi ugursuzluga ugrayaraq olmekden son anda qurtularaq geri qayitmaga vadar olur Bu ugursuzluq Daza hokumetinin hakimiyyetden getmesine sebeb oldur Antafaqastanin isgali ile baslanan muharibe denizde ve quruda siddetli toqqusmalara ve bununla bagli boyuk itkilere sebeb olur Denizde Cili ordusu boyuk naliyyetler elde ederek demek olar ki Peru donanmasini darmadagin ederek denizden dehliz acmis ve isgal yollarini ozu ucun asanlasdirmisdir Quruda ise Cili Tarapaka Moquegua Lima ve Huamachuko erazilerine herbi yurusleri teskil edir Perunun cenub bolgelerini qorumali olan ordu tamamen dagidildigindan artiq muharibenin Cilinin lehine biteceyi melum idi Muharibenin gedisinde Boyuk Britaniya Ciliye defelerle yardim gostermisdir Buna qarsiliq ABS diger terefe yardim edeceyine soz verir Cili ordusu 1881 ci ilde Perunun paytaxti Limani isgal edir Cili ordusu I diviziya Limanin cenubu 1881Muharibenin neticeleriPeru hokumeti bu yasananlardan sonra Tacna ve Tarapaka bolgesini Ciliye guzesde getmesini nezerde tutan teslim olmani qebul etdi 20 iyun 1883 ci ilde imzalanir Sertlere gore Cili Peruya bagli Tarapaka bolgesinin sahibi olur ve ayrica Tacna vilayetini 50 il nezaretinde saxlayirdi 1884 ci illin 4 aprelinde Cili ve Boliviya arasinda imzalanir Bu anlasmaya esasen sahil bolgesi olan Antofaqastani Ciliye verilir ve bunulada Boliviya denize cixisi itirir Boliviya artiq materik daxili olkeye cevrilir 1904 cu ilde barisiq anlasmasina esasen Boliviya Atakama bolgesinin Ciliye aid oldugunu qebul edir Buna qarsiliq olaraq Arica ve Atofaqasta limanlarina Boliviya vergisiz cixis elde edir Ayrica olaraq Aricani paytaxt seheri olan La Pasla birlesdiren demir yolu cekmesine icaze verilir 1929 cu ilde son duzenlemelere gore Cilinin nezaretinde olan iki seherden Arica ve Tacna Arica tamamen Ciliye aid edilir Tacna ise Peruya qaytarilir Son veziyyetBu muharibe neticesinde Cili onemli nitrat yataqlarina sahib olmusdu Bununla bele Bir muddet sonra sintetik gubrenin kesfi yataqlari ehemiyyetsiz etse de Atakama sehrasinda yeni diger maddeler askarlanmasi Cilinin varlanmasina sebeb olur Boliviya ise denize dehliz olmasini teleb edir Anson anlasmasina gore bu kalidor Peru torpaqlari hesabina temin edilir Bu da terefler arasinda anlasilmazliqlara gore cetinlikler yaradir Cili artiq hec kime torpaq vermeyeceyini bildirdir 1978 ci ilde Boliviya Cili ile butun diplomatik elaqelerini kesmisdir Boliviya hetta Argentinaya satdigi qazin Ciliye oturulmesine qadaga qoyur Boliviya bugunku iqtisadi geriliyin denize cixisinin olmamasi ile elaqelendirir Xarici kecidlerSakit okeani muharibesi 1879 1883 Boliviya ve ABS sahilleri kitabi Boliviya ve Peru xeritesi 1833 il 2015 10 07 at the Wayback Machine