Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Niderland burjua inqilabı və ya Səksən illik müharibə (1568–1648) (nid. Tachtigjarige Oorlog) — Niderlandda Avropanın ilk uğurlu burjua inqilabı. Xarici istibdad altında olan ölkədə baş verən bu inqilab, müstəqillik uğrunda mübarizə formasını almış və kalvinizmin ideoloji bayrağı altına keçmişdi. İnqilab ancaq ölkənin şimalında qalib gəldi, çünki burada onun qələbəsi üçün bütün sosial, iqtisadi, siyasi şərtlər yetişmişdi.
Niderland inqilab ərəfəsində
XV əsrdə Niderland Burqund dövlətinin tərkibinə daxil idi, onun dağılmasından sonra isə (1477) sülalə uniyasına görə Habsburqların hakimiyyəti altına keçdi.
XVI əsrdə Niderland, hazırkı ərazisindən başqa, Belçikanın, Lüksemburqun və qismən Fransanın ərazisini də əhatə edirdi. Ölkə 17 əyalətdən ibarət idi. Onlardan ən böyükləri bunlar idi: Eno (), , Lüksemburq, Namür, Flandriya, , Niderland, Zelandiya, , Utrext, . V Karlın taxt-tacdan imtinasından sonra Niderland dövlətinə daxil oldu.
V Karl və II Filip hökumətləri Niderlandda mütləqiyyət qaydalarını qurmaq istəyi ilə, çoxşahəli bürokratik aparat yaratdılar, hansı ki II Filipin vaxtında ona başçılıq edirdi. Onun yanında Brüsseldə müşavirə orqanı olan və niderlandlı feodal əyyanlardan ibarət — Dövlət şurası var idi; əsasən hüquqşunas bürokratlardan ibarət maliyyə və gizli (inzibati-məhkəmə işləri üzrə) işlər şuraları fəaliyyət göstərirdilər; eləcə də ali appelyasiya məhkəməsi var idi. Əyalət və şəhərlərdə əyalət vicarları (statxauderlər) və mərkəzi hakimiyyətə tabe olan müxtəlif vəzifəli şəxslər var idi. Şəhər istehkamlarında və ölkə üzrə səpələnmiş qalalarda hökumətə sadiq qarnizonlar yerləşdirilmişdi.
Lakin XVI əsrdə də bütün bu aparat, Niderlandda tarixən oluşan zümrə — təmsilçilik təsisatlarını və özünüidarə orqanlarını özünə tabe edə bilməmişdi. Şəhər şuraları şəhərlərin işlərində böyük muxtariyyata malik idilər. Bununla belə ölkə bütünlüklə və ayrıca olaraq hər əyalət və şəhərin öz xüsusi azadlıqları və imtiyazları vardı ki, onları artan kral bürokratiyasının iddialarından qısqanclıqla qoruyurdular. Bu zəmində yerli təsisatlarla mərkəzi ispan hakimiyyəti arasında tez-tez mübahisələr yaranırdı.
XVI əsrin birinci yarısında Niderland iqtisadi yüksəlişini yaşayırdı. Flandriya, Brabantın Niderland və Zelandiya şəhərləri olan , , , Luven, və başqalarının sex sənətkarlığı və korporativ təşkil olunmuş ticarəti süquta uğrayırdı. Ancaq bəzi sex korporasiyaları yeni bazar tələblərinə və yeni texnoloqiyalara uyunlaşa bilirdilər. Köhnə sənətkarlıq şəhərlərinin sex qaydaları, burada yeni münasibətlərin və texnoloqiyaların yayılmasına əngəl olurdu. Əvəzində əvvəl o qədər də məşhur olmayan şəhərlər inkişaf edirdilər: Antverpen, Amsterdam, Xondshot və s. Namür və Lyejdə metallurgiya inkişaf edirdi. O zaman üçün, öz dəmir filiz şaxtaları, domnaları, döymə mexanizmləri olan iri zavodlar yaranırdı.
Flandriyada və qismən Brabantda aqrotexnika böyük uğurlara nail oldu. Kəndlilərin şəxsi asılığı burada tamamilə yox oldu. Torpaq münasibətlərində əsas yeri burada müxtəlif növ icarələr tuturdu, lakin bir sıra ağır feodal mükəlləfiyyətlər hələ qalırdı. İri feodal zadəgan və ruhani torpaq sahibliyi Flandriya və Brabantda hələ çox güclü siyasi mövqelərə malik idi.
Fransa ilə həmsərhəd Eno və Artua əyalətlərində hələ də, məcburi əkin-dövriyəli var idi, torpaq münasibətlərində , bəzi yerlərdə biyar, və hətta da qalırdı. Niderlandda çörək əkinçiliyi ikinci dərəcəli idi və yüksək-məhsuldarlıqlı süd heyvandarlığından geri qalırdı. Artıq XVI əsrdə əkinçilikdə bağ-bostan və texniki növlər üstünlük təşkil edirdi. Bütöv kəndlərin məşğuliyyəti gəmiçilik, balıqçılıq, torf hasilatı, yun daranması idi. Əyalətin əhalisinin yarısı şəhərlərdə yaşayırdı. Əyyanların və ruhanilərin Niderlandda o qədər də böyük torpaqları yox idi və deməli cənubdakından daha az siyasi nüfuza malik idilər. Kəndlilərin şəxsi asılılığı çoxdan burada yox idi, icarəçiliklə bahəm burada xeyli xırda-kəndli irsi torpaq sahibkarlığı vardı. Varlı kəndlilər getdikcə fermerlərə çevrilirdilər. Frislandiyada monastır topraq sahibliyi güclü idi, ancaq zadəganlar hələ formalaşma mərhələsində idi. Burada icma qaydaları da öz gücünü saxlamışdlıar. Bütün bu rayonlarda hansısa bir növ və ya iki-üç sahə ilə bağlı ticarət əkinçiliyi hakim idi.
İspan istibdadı
V Karl öz hakimiyyətinin sonunda bir sıra mürtəce tədbirlər həyata keçirdi: bürokratik aparat gücləndirilirdi, ölkənin resursları ona yad olan sülalə müharibələrində xərclənirdi. 1521-ci ildən qəddar sərəncamlar verilməyə başladı.
II Filipin siyasəti daha da mütəce idi. Mövhumatçı Filip Niderlandda ispan mütləqiyyəti sistemini bərqərar etmək istəyirdi. Bu məqsədlərlə hökumət bunları qərara aldı: Niderlandda daim ispan qoşunlarını saxlamaq; bütün faktiki hakimiyəti, üzvləri kardinal Qranvillanın başçılığı ilə ispanların sadiq xidmətçiləri olan Dövlət şurasının (konsult) əlində cəmləşdirmək; 14 yeni yepiskopluq yaratmaq və onlara küfrlə mübarizə üçün inkvizisiya səlahiyətlərini vermək; Karlın zamanında ehtiyatla davranılan "şüar"ları qəti surətdə yerinə yetirmək.
Bunun ardınca Niderlandın iqtisadiyyatını sarsıdan bir sıra tədbirlər də həyata keçirildi. 1557-ci ildə İspaniya dövlətinin bankrot olmasını elan etməsi, Habsburqlara borc vermiş bir çox holland bankirlərini müflis etdi. 1560-cı ildə ispan yununa olan vergi kəskin surətdə qaldırıldı, bununla əlaqədar onun Niderlanda idxalı 40% azaldı. Sonra Niderland tacirlərinə ispan müstəmləkələrinə girişi qadağan etdilər, İngiltərə ilə İspaniyanın düşmənçiliyi isə ticarəti iflic etdi. Limanlarda həyat susdu, manufakturalar bağlanmağa başladı, minlərlə insan iş və çörəkdən məhrum oldular. Bütün ölkə boyu casuslar dolaşırdı, inkvizisiya tüğyan edirdi, "kafir"lərin kütləvi edamları keçirilirdi. İspan isibdadı dözülməz olurdu.
Niderland inqilabının başlaması
Xalq, əyyaşlıq, pozğunluq, quldurluq edən təkəbbürlü ispanlara və etiraf sirrindən və camaatın etibarından istifadə edərək "kafirləri" və mövcud quruluşdan narazıları müəyyən edən ruhanilərə nifrət bəsləyirdi. Buna görə antikatolik — xüsusən kalvinizm — Flandriya, Brabant, Niderland, Frislandiyanın sənaye şəhərlərində və kəndlərində geniş yayılırdı. Kalvinist icmaların şuraları — başında inqilabi əhval-ruhiyyəli burjualar duran konsistoriyalar xalqı böyük bütpərəst və babil zinakarının işini bitirməyə çağırırdılar. Silahlı xalqın böyük izdihamları "kafir" vaizlərin odlu çıxışlarını dinləməyə yığışırdılar və bəzən hökumətə silahlı müqavimət də göstərirdilər. Bir sıra yerlərdə xalq güclə kafirlərin edamlarının qarşısını alırdı. Narazılıq həm mütərəqqi burjuaziya, eyni zamanda, onları siyasi nüfuzlarından məhrum etmiş xarici mütləqiyyətdən bezmiş əyyanların bir qismində də getdikcə artırdı. Katolik kilsənin islahatını onlar lüteranlıq ruhunda keçirmək fikirində idilər, kilsə və monastırların müsadirə olunmuş torpaqları hesabına varlanmaq niyyətində idilər. Zadəgan müxalifətinin təkibində, müxtəlif şəhər vəzifələrini yerinə yetirən və yeni doğulmaqda olan burjuaziyanın sıralarını çoxaltmaqda olan müflisləşmiş zadəganlar da daxil idilər.
Müxalif əyyanların başçıları iri əsilzadə əyyanların sıralarına: Oranlı Vilhelm Nassau (milliyətcə alman), qraf Eqmont və admiral Qorni daxil idilər. Nideland əyyanlarının iradəsini ifadə edərək, onlar Dövlət şurasında hökumətin fəaliyyətini tənqid edirdilər, ölkənin azadlıqlarının bərpasını, kafirlərə qarşı "şüarların" ləğv edilməsini, ispan qoşunlarını ölkədən çıxarılmasını, mənfur Qranvellanın istefasını tələb edirdilər. Müxalifətçilər son iki tələbin yerinə yetirilməsinə nail oldular, bununla da burjuaziya və xalqın populyarlığını qazandılar. Ancaq əsas tələblər yerinə yetirilməmiş qaldı, ispan hakimiyyətinin özbaşınalığı isə getdikcə artırdı. Kütləvi çıxışlar çoxaldı.
Bu vaxt səhnəyə, "Saziş" (Kompromiss) ittifaqı yaratmış sıravi zadəganlar çıxdı; 5 aprel 1566-cı ildə zadəganlar ittifaqı Qranvellaya öz iddialarını bəyan edən dilək-namə (petisiya)göndərdi. Zadəganlar yazırdılar ki, bu tələblərin yerinə yetirilməməsi, ümumi üsyana gətirəcək, və bu üsyandan onların özləri ziyan çəkəcəklər. Göründüyü kimi zadəganların çıxışlarının əsas səbəbi onların xalq üsyanından qorxmaları idi. Dilək-naməni təqdim edən əyalət zadəganlarının yoxsul paltarları, saray əyyanlarının birinə onları saymazyana (dilənçi) adlandırmağa girəvə verdi. Müxalifətçilər bu ayamanı qəbul etdilər və ispan istibdadına qarşı vuruşanları innən belə qöz adalandırmağa başladılar. Zadəganların çıxışı göstərdi ki, hakim sinif içində tərəddüd ən yuxarı səviyyəsinə çatıb. Beləliklə Niderlandda inqilabi vəziyyət yarandı.
1566 il İkonoklast hərəkatı
Valinin cavabı gecikdiyinə görə, zadəganlar ittifaqı, ümumi hərəkətlər üçün, kalvinist icmalarla danışıqlara başladı. 10 avqust 1566 cı ildə sənaye şəhərləri olan Xondshot, Armantye və Kasselya rayonlarında, adlandırılan, güclü üsyan başladı. Bir neçə gün ərzində 17 əyalətdən 12-nə yayılaraq bütün gücü ilə ispanların əsas dayağı olan katolik kilsəyə qarşı yönəldi. 5500 kilsə və monastır talandı.Üsyançılar ikonaları, müqəddəslərin heykəllərini və bahalı xaçları məhv edirdilər, bahalı əşyaları kilsələrdən alıb şəhər şuralarına, yerli ehtiyaclar üçün təhvil verirdilər. Bir sıra yerlərdə üsyançılar kilsə, monastır torpaq sənədlərini, borc və zəmanət qəbzlərini məhv edirdilər, keşişləri və rahibləri döyərək qovurdular. İkonoklast hərəkatı 16 əsr Niderland burjua inqilabının ilk aktı idi. Üsyanın əsas hərəkətverici qüvvəsi manufaktur işçiləri, liman əhli, sənətkarlar, rəyyət və rəncbərlər idi. Üsyan Flandriyada, , Hollandiyada, Zellandiyada və Utrextdə ən yüksək həddinə çatdı. Hakimiyət tamamilə iflic olmuşdur, avqustun 25 əyalət hakimi elan etdi ki, inkvizisiya ləğv ediləcək, "şüarlar" yumşaldılacaq, zadəganlar ittifaqının üzvləri əfv olunacaq, kalvinistlər isə məhdud ayin azadlığını alacaq. Zadəganlar ittifaqı özünün buraxılması barədə elan etdi, kalvinist icmaların burjua başçıları üsyandan iştirak etməkdən imtina etdilər. Təşkilatçılıq və rəhbərlikdən məhrum olan üsyan 1567 ilin yazına qədər yatırıldı.
Alba diktaturası
Üsyanın yatırandan sonra, hökumət öncə etdiyi güzəştləri ləğv etdi, 1567-ci ilin avqusutunda isə Niderlanda komandanlığı altında böyük ispan ordusu yeridildi. Ferdinan Alvares de Toledo-hersoq Alba ö dövrün tipik ispan qrandı idi. Minlərlə insan tonqala, dar ağacına göndərildi, mülkiyyətləri isə müsadirə olundu. 5 iyun 1568-ci ildə zadəgan əyyanların başçıları və edam edildilər. Şəhərlərdə tələsik istehkamlar tikilirdi və ispan qoşunları yerləşdirilirdi. Oranlı Vilhelm və bir çox başqaları xaricə qaçdı. Flandriya və Enonun sıx meşələrində sənətkar, manufaktura işçisi və kəndlilərdən ibarət partizan hərəkatı qızışırdı. Onlara ayrı-ayrı burjua və zadəganlar başçılıq edirdi. Meşə "qöz"ları adlandırılan partizanlar qəfil ispan qoşunlarının kiçik dəstələrinə hucum edir, onların təminatı və təchizatı pozurdular. Hollandiya və Zellandiyada dənizçi və balıqçılar dənizdə ispanlara qarşı uğurla əməliyatlar aparırdılar. Onlar bəzən ispanların gəmilərini tutur, dənizkənarı qarnizonlara hucum edirdilər. Lakin Oranlı Vilhelm və onun silahdaşlarının xüsusi niyyətləri vardı. Onlar hələ də Almaniyanın lüteran knyazlarının və fransız -zadəganların köməyi ilə muzdlu qoşun yaratmaq, və xaricdən hersoq Albaya zərbə endirmək, və Niderlandı imperiyanın tərkibinə müstəqil kimi daxil olunması barədə düşünürdülər. Bununla belə, və zadəganlara sərf edən əski imtiyaz və azadlıqlar qorunmalı idi. Kilsənin, onlar lüteranlıq ruhunda islahat etmək, torpaqlarını isə zadəganlara vermək istəyirdilər. Şahzadənin özü və onun tərəfdaşları hələ də Filipplə bu şərtlərlə anlaşmağı düşünürdülər. Zadəgan emiqrantlarını istifadə edərək, alman protestant knyazların və fransız quqenotlarının köməyi ilə Oranlı Vilhelm 1568–1572-ci illərdə bir neçə dəfə Niderlanda, burada özünə dəstək tapacağına ümid edərək, əsasən onun cənub hissəsinə müdaxilə təşkil etdi. O "meşə qözları" ilə birlikdə əməliyyatlardan qaçırdı və bütün ümidlərini xarici muzdlulara bağlayırdı.
Şimalda 1572-ci il üsyanı
Ölkədə vəziyyət getdikcə gərginləşirdi. Hersoq Alba, öz "uğurlarından" ruhlanaraq, son tədbirə əl atdı — 1572-ci ilin yazında — kimi tanınan, daimi ispan vergisini tətbiq etdi. Əlkabalanın tətbiq olunması təhdidi ölkənin iqtisadi həyatını iflic etdi. Qiymətlər dərhal artdı. Manufakturalar, dükanlar, emalatxanalar bağlanmağa başladı. Şimalın bəzi şəhərləri əlkabalanın tətbiqinə qarşı müqavimət göstərdilər. Müqaviməti qırmaq üçün Alba, sahilboyunun müdafiyəsini zəiflətmək məcburiyyətində qalıb, bu şəhərlərə ispan qoşunlarını yerləşdirdi. Nəhayət o əlkabalanı ləğv edib, birdəfəlik vergi ilə kifayətləndi. Lakin onun sonradan tətbiqi təhdidi qalırdı. Sahilboyunun müdafiyəsinin zəifləməsindən "dəniz qözlari" istifadə etdi. İngiltərə limanlarına son vaxtlara qədər sığınan və oradan bu ərəfələrdə qovulan, dəniz qözları 1572-ci il aprelin 1-də liman şəhəri zəbt etdilər. Aprelin 5 böyük zelland şəhəri üsyan qalxdı. O tezliklə şimalda yayılmağa başladı. Qözlar hər yerdə şəhər plebsinin və yaraqlı kəndlilərin köməyi ilə uğur əldə edirdilər, və 1572 yayınacan Hollandiya və əyalətləri demək olar ki tamamilə ispanlardan azad edilmişdi. Frislandiyada kəndlilərin böyük dəstələri qanlı döyüşlər aparırdı. Onun təşkilatçıları, öz maraqlarını inqilabın uğuru və müstəqillik mücadiləsi ilə bağlamış, milli burjuaziyanın inqilabi qüvvələri və bəzi kalvinist zadəganları idi. Onlar kalvinist konsistoriyalar ətrafında qruplaşırdılar, " dəniz qözlarının" dəstələrinə , eləcə də şəhərlərin yenidən-formalaşdırılan atıcılar qildiyalarına, başçılıq edirdilər. İnqilabi partiyaya katolik ruhanilər, mürtəce feodal zadəganlıq və patrisiatın bir qismi qarşı dururdu. Bu qüvvələr açıq və ya gizli ispanların tərəfində vuruşurdular. Oranlı Vilhelmlə bağlı olan, varlı holland tacirləri, bürqerlərin və zadəganların bəzi qatları ara mövqedə idilər. İspanlara qarşı olan əsas mərkəzlərdən biri də Utrext şəhəri idi. Albanın represiyalarından ehtiyat edən əhalis Vilhelmdən yardım istəyirdi. Vilhelm Niderlanda daxil oldu, əvvəlvə Heldern əyalətinə, sonra Brabanta və demək olar ki Brüsselə qədər gəldi(1572 avqust). Lakin burada o, güvəndiyi müttəfiqləri qüqenotların, Parisdə Varfolomey gecəsi qırğını barədə məlumat alan kimi, öz qüvvəsini yetərsiz hesab edərək, geri çəkilməli oldu. Vilhelm Hollandiyaya çəkildi və tezliklə əvvəl Hollandiyanın sonra isə — Zelandiya, Frislandiya və Utrextin ştatqalteri(vali) elan olundu. Beləliklə Niderlandın şimalında, ancaq nominal olaraq II Filipin hakimiyətini tanıyan, faktiki olaraq müstəqil dövlət yarandı. Alba Şimalın tərəfinə keçmək istəyən şəhərlərin üzərinə hucum etdi. Qeneqau əyalətinin əsas şəhəri Mons və Niderlandın kilsələr şəhəri adlandırılan Mexeln xüsusi vəhşiliklə talandı. Buradan Alba şimala doğru hərəkət etdi. Çütfen, Naarden və Haarlemi eyni vəziyətə salındı. Alkmaar şəhəri mühasirəyə alındı, lakin şiddətli müqavimət nəticəsində 1573-cü ilin oktyabrında mühasirə götürüldü. Nəhayət Albanın siyasəti Madriddə narazılıq doğrudu və 1573-cü ilin dekabrında o İspaniyaya geri çağılıdı. Onun yerinə daha diplomatik qeneral olan Rekezens təyin olundu. Üsyan etmiş əyalətlərin vəziyəti olduqca ağır idi. 14 aprel 1574-cü ildə Vilhelmin qardaşı Nassaulu Lüdovikin muzdlu ordusu, Mook şəhəri yaxınlığında Rekezensin ordusuna məğlub oldu. Bundan sonra ispanlar Leydeni mühasirəyə aldılar. Şəhər bir neçə ay(1574 may-oktyabr) ərzində mühasirəyə məruz qaldı, lakin dəhşətli aclığa və düşmənin üstün qüvvələrinə baxmayaraq, rəşadətlə müqavimət göstərdi. Hollandiya ştatları son qərara əl atmalı oldular — şlüzları açaraq mühasirədə olanlara kömək etmək. Tədbir uğurlu alındı, hollandiyalı dolanma Leydenə yan ala bildi. İspanlar mühasirəni qaldıraraq çəkilməli oldular. Heç olmasa cənub əyalətlərini özündə saxlamaq üçün Rekezens güzəştlərə getməyə məcbur oldu. Albanın vaxtında tətbiq olunan 10% -lik vergi formal olaraq qalsa da, onun vaxtında faktiki olaraq alınmırdı. "İğtişaşları araşdıran şura" ölüm hökmlərindən vaz keçdi və cərimə çıxarmaqla kifayətləndi. Vilhelm Oranlının partiyasından uzaqlaşan hər kəsə amnistiya elan edildi. Lakin oranjistlərin yaxud "vətənpərvərlərin" sayı azalmırdı, əksinə nəinki onların hakim olduğu şimalda, eləcə də Cənubda, Flandriyanın və Brabantın ən böyük şəhərlərində getdikcə çoxalırdı.
4 sentyabr 1576-ci il üsyanı. Qent barışı
İstinadlar
- История Средних Веков. Москва Просвещение 1989 səh. 444–462
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Niderland burjua inqilabi ve ya Seksen illik muharibe 1568 1648 nid Tachtigjarige Oorlog Niderlandda Avropanin ilk ugurlu burjua inqilabi Xarici istibdad altinda olan olkede bas veren bu inqilab musteqillik ugrunda mubarize formasini almis ve kalvinizmin ideoloji bayragi altina kecmisdi Inqilab ancaq olkenin simalinda qalib geldi cunki burada onun qelebesi ucun butun sosial iqtisadi siyasi sertler yetismisdi Seksenillik muharibeNiderland inqilab erefesindeXV esrde Niderland Burqund dovletinin terkibine daxil idi onun dagilmasindan sonra ise 1477 sulale uniyasina gore Habsburqlarin hakimiyyeti altina kecdi XVI esrde Niderland hazirki erazisinden basqa Belcikanin Luksemburqun ve qismen Fransanin erazisini de ehate edirdi Olke 17 eyaletden ibaret idi Onlardan en boyukleri bunlar idi Eno Luksemburq Namur Flandriya Niderland Zelandiya Utrext V Karlin taxt tacdan imtinasindan sonra Niderland dovletine daxil oldu V Karl ve II Filip hokumetleri Niderlandda mutleqiyyet qaydalarini qurmaq isteyi ile coxsaheli burokratik aparat yaratdilar hansi ki II Filipin vaxtinda ona basciliq edirdi Onun yaninda Brusselde musavire orqani olan ve niderlandli feodal eyyanlardan ibaret Dovlet surasi var idi esasen huquqsunas burokratlardan ibaret maliyye ve gizli inzibati mehkeme isleri uzre isler suralari fealiyyet gosterirdiler elece de ali appelyasiya mehkemesi var idi Eyalet ve seherlerde eyalet vicarlari statxauderler ve merkezi hakimiyyete tabe olan muxtelif vezifeli sexsler var idi Seher istehkamlarinda ve olke uzre sepelenmis qalalarda hokumete sadiq qarnizonlar yerlesdirilmisdi Lakin XVI esrde de butun bu aparat Niderlandda tarixen olusan zumre temsilcilik tesisatlarini ve ozunuidare orqanlarini ozune tabe ede bilmemisdi Seher suralari seherlerin islerinde boyuk muxtariyyata malik idiler Bununla bele olke butunlukle ve ayrica olaraq her eyalet ve seherin oz xususi azadliqlari ve imtiyazlari vardi ki onlari artan kral burokratiyasinin iddialarindan qisqancliqla qoruyurdular Bu zeminde yerli tesisatlarla merkezi ispan hakimiyyeti arasinda tez tez mubahiseler yaranirdi XVI esrin birinci yarisinda Niderland iqtisadi yukselisini yasayirdi Flandriya Brabantin Niderland ve Zelandiya seherleri olan Luven ve basqalarinin sex senetkarligi ve korporativ teskil olunmus ticareti suquta ugrayirdi Ancaq bezi sex korporasiyalari yeni bazar teleblerine ve yeni texnoloqiyalara uyunlasa bilirdiler Kohne senetkarliq seherlerinin sex qaydalari burada yeni munasibetlerin ve texnoloqiyalarin yayilmasina engel olurdu Evezinde evvel o qeder de meshur olmayan seherler inkisaf edirdiler Antverpen Amsterdam Xondshot ve s Namur ve Lyejde metallurgiya inkisaf edirdi O zaman ucun oz demir filiz saxtalari domnalari doyme mexanizmleri olan iri zavodlar yaranirdi Flandriyada ve qismen Brabantda aqrotexnika boyuk ugurlara nail oldu Kendlilerin sexsi asiligi burada tamamile yox oldu Torpaq munasibetlerinde esas yeri burada muxtelif nov icareler tuturdu lakin bir sira agir feodal mukellefiyyetler hele qalirdi Iri feodal zadegan ve ruhani torpaq sahibliyi Flandriya ve Brabantda hele cox guclu siyasi movqelere malik idi Fransa ile hemserhed Eno ve Artua eyaletlerinde hele de mecburi ekin dovriyeli var idi torpaq munasibetlerinde bezi yerlerde biyar ve hetta da qalirdi Niderlandda corek ekinciliyi ikinci dereceli idi ve yuksek mehsuldarliqli sud heyvandarligindan geri qalirdi Artiq XVI esrde ekincilikde bag bostan ve texniki novler ustunluk teskil edirdi Butov kendlerin mesguliyyeti gemicilik baliqciliq torf hasilati yun daranmasi idi Eyaletin ehalisinin yarisi seherlerde yasayirdi Eyyanlarin ve ruhanilerin Niderlandda o qeder de boyuk torpaqlari yox idi ve demeli cenubdakindan daha az siyasi nufuza malik idiler Kendlilerin sexsi asililigi coxdan burada yox idi icarecilikle bahem burada xeyli xirda kendli irsi torpaq sahibkarligi vardi Varli kendliler getdikce fermerlere cevrilirdiler Frislandiyada monastir topraq sahibliyi guclu idi ancaq zadeganlar hele formalasma merhelesinde idi Burada icma qaydalari da oz gucunu saxlamisdliar Butun bu rayonlarda hansisa bir nov ve ya iki uc sahe ile bagli ticaret ekinciliyi hakim idi Ispan istibdadiV Karl oz hakimiyyetinin sonunda bir sira murtece tedbirler heyata kecirdi burokratik aparat guclendirilirdi olkenin resurslari ona yad olan sulale muharibelerinde xerclenirdi 1521 ci ilden qeddar serencamlar verilmeye basladi II Filipin siyaseti daha da mutece idi Movhumatci Filip Niderlandda ispan mutleqiyyeti sistemini berqerar etmek isteyirdi Bu meqsedlerle hokumet bunlari qerara aldi Niderlandda daim ispan qosunlarini saxlamaq butun faktiki hakimiyeti uzvleri kardinal Qranvillanin basciligi ile ispanlarin sadiq xidmetcileri olan Dovlet surasinin konsult elinde cemlesdirmek 14 yeni yepiskopluq yaratmaq ve onlara kufrle mubarize ucun inkvizisiya selahiyetlerini vermek Karlin zamaninda ehtiyatla davranilan suar lari qeti suretde yerine yetirmek Bunun ardinca Niderlandin iqtisadiyyatini sarsidan bir sira tedbirler de heyata kecirildi 1557 ci ilde Ispaniya dovletinin bankrot olmasini elan etmesi Habsburqlara borc vermis bir cox holland bankirlerini muflis etdi 1560 ci ilde ispan yununa olan vergi keskin suretde qaldirildi bununla elaqedar onun Niderlanda idxali 40 azaldi Sonra Niderland tacirlerine ispan mustemlekelerine girisi qadagan etdiler Ingiltere ile Ispaniyanin dusmenciliyi ise ticareti iflic etdi Limanlarda heyat susdu manufakturalar baglanmaga basladi minlerle insan is ve corekden mehrum oldular Butun olke boyu casuslar dolasirdi inkvizisiya tugyan edirdi kafir lerin kutlevi edamlari kecirilirdi Ispan isibdadi dozulmez olurdu Niderland inqilabinin baslamasiXalq eyyasliq pozgunluq quldurluq eden tekebburlu ispanlara ve etiraf sirrinden ve camaatin etibarindan istifade ederek kafirleri ve movcud qurulusdan narazilari mueyyen eden ruhanilere nifret besleyirdi Buna gore antikatolik xususen kalvinizm Flandriya Brabant Niderland Frislandiyanin senaye seherlerinde ve kendlerinde genis yayilirdi Kalvinist icmalarin suralari basinda inqilabi ehval ruhiyyeli burjualar duran konsistoriyalar xalqi boyuk butperest ve babil zinakarinin isini bitirmeye cagirirdilar Silahli xalqin boyuk izdihamlari kafir vaizlerin odlu cixislarini dinlemeye yigisirdilar ve bezen hokumete silahli muqavimet de gosterirdiler Bir sira yerlerde xalq gucle kafirlerin edamlarinin qarsisini alirdi Naraziliq hem mutereqqi burjuaziya eyni zamanda onlari siyasi nufuzlarindan mehrum etmis xarici mutleqiyyetden bezmis eyyanlarin bir qisminde de getdikce artirdi Katolik kilsenin islahatini onlar luteranliq ruhunda kecirmek fikirinde idiler kilse ve monastirlarin musadire olunmus torpaqlari hesabina varlanmaq niyyetinde idiler Zadegan muxalifetinin tekibinde muxtelif seher vezifelerini yerine yetiren ve yeni dogulmaqda olan burjuaziyanin siralarini coxaltmaqda olan muflislesmis zadeganlar da daxil idiler Muxalif eyyanlarin bascilari iri esilzade eyyanlarin siralarina Oranli Vilhelm Nassau milliyetce alman qraf Eqmont ve admiral Qorni daxil idiler Nideland eyyanlarinin iradesini ifade ederek onlar Dovlet surasinda hokumetin fealiyyetini tenqid edirdiler olkenin azadliqlarinin berpasini kafirlere qarsi suarlarin legv edilmesini ispan qosunlarini olkeden cixarilmasini menfur Qranvellanin istefasini teleb edirdiler Muxalifetciler son iki telebin yerine yetirilmesine nail oldular bununla da burjuaziya ve xalqin populyarligini qazandilar Ancaq esas telebler yerine yetirilmemis qaldi ispan hakimiyyetinin ozbasinaligi ise getdikce artirdi Kutlevi cixislar coxaldi Bu vaxt sehneye Sazis Kompromiss ittifaqi yaratmis siravi zadeganlar cixdi 5 aprel 1566 ci ilde zadeganlar ittifaqi Qranvellaya oz iddialarini beyan eden dilek name petisiya gonderdi Zadeganlar yazirdilar ki bu teleblerin yerine yetirilmemesi umumi usyana getirecek ve bu usyandan onlarin ozleri ziyan cekecekler Gorunduyu kimi zadeganlarin cixislarinin esas sebebi onlarin xalq usyanindan qorxmalari idi Dilek nameni teqdim eden eyalet zadeganlarinin yoxsul paltarlari saray eyyanlarinin birine onlari saymazyana dilenci adlandirmaga gireve verdi Muxalifetciler bu ayamani qebul etdiler ve ispan istibdadina qarsi vurusanlari innen bele qoz adalandirmaga basladilar Zadeganlarin cixisi gosterdi ki hakim sinif icinde tereddud en yuxari seviyyesine catib Belelikle Niderlandda inqilabi veziyyet yarandi 1566 il Ikonoklast herekatiValinin cavabi gecikdiyine gore zadeganlar ittifaqi umumi hereketler ucun kalvinist icmalarla danisiqlara basladi 10 avqust 1566 ci ilde senaye seherleri olan Xondshot Armantye ve Kasselya rayonlarinda adlandirilan guclu usyan basladi Bir nece gun erzinde 17 eyaletden 12 ne yayilaraq butun gucu ile ispanlarin esas dayagi olan katolik kilseye qarsi yoneldi 5500 kilse ve monastir talandi Usyancilar ikonalari muqeddeslerin heykellerini ve bahali xaclari mehv edirdiler bahali esyalari kilselerden alib seher suralarina yerli ehtiyaclar ucun tehvil verirdiler Bir sira yerlerde usyancilar kilse monastir torpaq senedlerini borc ve zemanet qebzlerini mehv edirdiler kesisleri ve rahibleri doyerek qovurdular Ikonoklast herekati 16 esr Niderland burjua inqilabinin ilk akti idi Usyanin esas hereketverici quvvesi manufaktur iscileri liman ehli senetkarlar reyyet ve rencberler idi Usyan Flandriyada Hollandiyada Zellandiyada ve Utrextde en yuksek heddine catdi Hakimiyet tamamile iflic olmusdur avqustun 25 eyalet hakimi elan etdi ki inkvizisiya legv edilecek suarlar yumsaldilacaq zadeganlar ittifaqinin uzvleri efv olunacaq kalvinistler ise mehdud ayin azadligini alacaq Zadeganlar ittifaqi ozunun buraxilmasi barede elan etdi kalvinist icmalarin burjua bascilari usyandan istirak etmekden imtina etdiler Teskilatciliq ve rehberlikden mehrum olan usyan 1567 ilin yazina qeder yatirildi Alba diktaturasiUsyanin yatirandan sonra hokumet once etdiyi guzestleri legv etdi 1567 ci ilin avqusutunda ise Niderlanda komandanligi altinda boyuk ispan ordusu yeridildi Ferdinan Alvares de Toledo hersoq Alba o dovrun tipik ispan qrandi idi Minlerle insan tonqala dar agacina gonderildi mulkiyyetleri ise musadire olundu 5 iyun 1568 ci ilde zadegan eyyanlarin bascilari ve edam edildiler Seherlerde telesik istehkamlar tikilirdi ve ispan qosunlari yerlesdirilirdi Oranli Vilhelm ve bir cox basqalari xarice qacdi Flandriya ve Enonun six meselerinde senetkar manufaktura iscisi ve kendlilerden ibaret partizan herekati qizisirdi Onlara ayri ayri burjua ve zadeganlar basciliq edirdi Mese qoz lari adlandirilan partizanlar qefil ispan qosunlarinin kicik destelerine hucum edir onlarin teminati ve techizati pozurdular Hollandiya ve Zellandiyada denizci ve baliqcilar denizde ispanlara qarsi ugurla emeliyatlar aparirdilar Onlar bezen ispanlarin gemilerini tutur denizkenari qarnizonlara hucum edirdiler Lakin Oranli Vilhelm ve onun silahdaslarinin xususi niyyetleri vardi Onlar hele de Almaniyanin luteran knyazlarinin ve fransiz zadeganlarin komeyi ile muzdlu qosun yaratmaq ve xaricden hersoq Albaya zerbe endirmek ve Niderlandi imperiyanin terkibine musteqil kimi daxil olunmasi barede dusunurduler Bununla bele ve zadeganlara serf eden eski imtiyaz ve azadliqlar qorunmali idi Kilsenin onlar luteranliq ruhunda islahat etmek torpaqlarini ise zadeganlara vermek isteyirdiler Sahzadenin ozu ve onun terefdaslari hele de Filipple bu sertlerle anlasmagi dusunurduler Zadegan emiqrantlarini istifade ederek alman protestant knyazlarin ve fransiz quqenotlarinin komeyi ile Oranli Vilhelm 1568 1572 ci illerde bir nece defe Niderlanda burada ozune destek tapacagina umid ederek esasen onun cenub hissesine mudaxile teskil etdi O mese qozlari ile birlikde emeliyyatlardan qacirdi ve butun umidlerini xarici muzdlulara baglayirdi Simalda 1572 ci il usyaniOlkede veziyyet getdikce gerginlesirdi Hersoq Alba oz ugurlarindan ruhlanaraq son tedbire el atdi 1572 ci ilin yazinda kimi taninan daimi ispan vergisini tetbiq etdi Elkabalanin tetbiq olunmasi tehdidi olkenin iqtisadi heyatini iflic etdi Qiymetler derhal artdi Manufakturalar dukanlar emalatxanalar baglanmaga basladi Simalin bezi seherleri elkabalanin tetbiqine qarsi muqavimet gosterdiler Muqavimeti qirmaq ucun Alba sahilboyunun mudafiyesini zeifletmek mecburiyyetinde qalib bu seherlere ispan qosunlarini yerlesdirdi Nehayet o elkabalani legv edib birdefelik vergi ile kifayetlendi Lakin onun sonradan tetbiqi tehdidi qalirdi Sahilboyunun mudafiyesinin zeiflemesinden deniz qozlari istifade etdi Ingiltere limanlarina son vaxtlara qeder siginan ve oradan bu erefelerde qovulan deniz qozlari 1572 ci il aprelin 1 de liman seheri zebt etdiler Aprelin 5 boyuk zelland seheri usyan qalxdi O tezlikle simalda yayilmaga basladi Qozlar her yerde seher plebsinin ve yaraqli kendlilerin komeyi ile ugur elde edirdiler ve 1572 yayinacan Hollandiya ve eyaletleri demek olar ki tamamile ispanlardan azad edilmisdi Frislandiyada kendlilerin boyuk desteleri qanli doyusler aparirdi Onun teskilatcilari oz maraqlarini inqilabin uguru ve musteqillik mucadilesi ile baglamis milli burjuaziyanin inqilabi quvveleri ve bezi kalvinist zadeganlari idi Onlar kalvinist konsistoriyalar etrafinda qruplasirdilar deniz qozlarinin destelerine elece de seherlerin yeniden formalasdirilan aticilar qildiyalarina basciliq edirdiler Inqilabi partiyaya katolik ruhaniler murtece feodal zadeganliq ve patrisiatin bir qismi qarsi dururdu Bu quvveler aciq ve ya gizli ispanlarin terefinde vurusurdular Oranli Vilhelmle bagli olan varli holland tacirleri burqerlerin ve zadeganlarin bezi qatlari ara movqede idiler Ispanlara qarsi olan esas merkezlerden biri de Utrext seheri idi Albanin represiyalarindan ehtiyat eden ehalis Vilhelmden yardim isteyirdi Vilhelm Niderlanda daxil oldu evvelve Heldern eyaletine sonra Brabanta ve demek olar ki Brussele qeder geldi 1572 avqust Lakin burada o guvendiyi muttefiqleri quqenotlarin Parisde Varfolomey gecesi qirgini barede melumat alan kimi oz quvvesini yetersiz hesab ederek geri cekilmeli oldu Vilhelm Hollandiyaya cekildi ve tezlikle evvel Hollandiyanin sonra ise Zelandiya Frislandiya ve Utrextin statqalteri vali elan olundu Belelikle Niderlandin simalinda ancaq nominal olaraq II Filipin hakimiyetini taniyan faktiki olaraq musteqil dovlet yarandi Alba Simalin terefine kecmek isteyen seherlerin uzerine hucum etdi Qeneqau eyaletinin esas seheri Mons ve Niderlandin kilseler seheri adlandirilan Mexeln xususi vehsilikle talandi Buradan Alba simala dogru hereket etdi Cutfen Naarden ve Haarlemi eyni veziyete salindi Alkmaar seheri muhasireye alindi lakin siddetli muqavimet neticesinde 1573 cu ilin oktyabrinda muhasire goturuldu Nehayet Albanin siyaseti Madridde naraziliq dogrudu ve 1573 cu ilin dekabrinda o Ispaniyaya geri cagilidi Onun yerine daha diplomatik qeneral olan Rekezens teyin olundu Usyan etmis eyaletlerin veziyeti olduqca agir idi 14 aprel 1574 cu ilde Vilhelmin qardasi Nassaulu Ludovikin muzdlu ordusu Mook seheri yaxinliginda Rekezensin ordusuna meglub oldu Bundan sonra ispanlar Leydeni muhasireye aldilar Seher bir nece ay 1574 may oktyabr erzinde muhasireye meruz qaldi lakin dehsetli acliga ve dusmenin ustun quvvelerine baxmayaraq resadetle muqavimet gosterdi Hollandiya statlari son qerara el atmali oldular sluzlari acaraq muhasirede olanlara komek etmek Tedbir ugurlu alindi hollandiyali dolanma Leydene yan ala bildi Ispanlar muhasireni qaldiraraq cekilmeli oldular Hec olmasa cenub eyaletlerini ozunde saxlamaq ucun Rekezens guzestlere getmeye mecbur oldu Albanin vaxtinda tetbiq olunan 10 lik vergi formal olaraq qalsa da onun vaxtinda faktiki olaraq alinmirdi Igtisaslari arasdiran sura olum hokmlerinden vaz kecdi ve cerime cixarmaqla kifayetlendi Vilhelm Oranlinin partiyasindan uzaqlasan her kese amnistiya elan edildi Lakin oranjistlerin yaxud vetenperverlerin sayi azalmirdi eksine neinki onlarin hakim oldugu simalda elece de Cenubda Flandriyanin ve Brabantin en boyuk seherlerinde getdikce coxalirdi 4 sentyabr 1576 ci il usyani Qent barisiIstinadlarIstoriya Srednih Vekov Moskva Prosveshenie 1989 seh 444 462