Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Rusiya imperiyasının Krımı ilhaqı — əvvəllər Krım xanlığına bağlı yarımada olan Krım 19 aprel 1783-cü il tarixində Rus imperiyası tərəfindən ilhaq edilməsi hadisəsi nəzərdə tutulur. İlhaqdan əvvəlki müddətdə rus imperiyası Krımın daxili işlərinə müdaxilələr edərkən, Krımın bağlı olduğu Osmanlı imperiyası Krım ilə yetərincə maraqlanmamaqda idi. İlhaqdan sonra tam 134 il boyunca rus imperiyası tərəfindən idarə edilən Krımdakı rus hakimiyyəti 1917-ci il iqilabından sonra qısaömürlü Krım Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsiylə sonlandı.
Rusiya Vətəndaş müharibəsi dövründə tez-tez əl dəyişdirən Krım 1921-ci ildən 1954-cü ilə qədər Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının, daha sonra isə Ukrayna Sovet Sosialist Respublikasının və 1991-ci ildə müstəqilliyini qazanan Ukraynanın hakimiyyəti altında qaldı. 2014-cü ildə Rusiya tərəfindən yenidən ilhaq edilən Krımın son ilhaqı isə hələ beynəlxalq arenada rəsmi olaraq tanınmamaqdadır.
Başlanğıc
Krımın Qara dənizin kənarında olması, yanında Qafqaza gedən yolun olması ruslar üçün yarımadanı strateji baxımdan önəmli hala gətirməkdə idi. Osmanlı imperiyası isə bu təhlükənin fərqinə XVIII əsrin sonlarında başa düşdü. Rusiyanın Qara dəniz sahillərini əlinə keçirərək isti sulara çatma məqsədi üçün etdiyi müharibələrdən biri olan 1735–1739 Osmanlı-Rus-Avstriya müharibəsi nəticəsində imzalanan Belqrad müqaviləsi ilə ruslar Krımı müharibə yolu ilə ala bilməyəcəklərini başa düşərək sərhədlərini genişlətmə məsələsində strateji dəyişikliklərə getdilər. Krım xanlığının daxili işlərində qarışıqlıqlar çıxarmaq sürətiylə xanlığı içdən zəiflətmək və Osmanlı imperiyasının da zəif olduğu anda buranı almağı planlayan ruslar bu məqsədlə 1740-cı ildə Krım ilə əlaqələri nizamlamaq üçün Kiyevə vali təyin etdilər və Krıma da konsul təyin etdilər. Təyin edilən konsul Krımın sosial, siyasi və iqtisadi vəziyyətini, yarımadanın topoqrafik və strateji strukturunu, xalqın və Krımın hakim elitasının adət və ənənələri kimi xüsusiyyətlərini müntəzəm olaraq Rusiyaya bildirdi.
Osmanlılar tatarların əvvəlki kimi ruslar qarşısında dayanıqlılıq göstərə bilməmələri səbəbiylə Krım və Kefe sərəskəri ünvanıyla vəzirin Kefedə yaşamasına ehtiyac hiss etmişlər və Krım xanlığının mərkəzini Baxçasaraydan ehtimal olunan rus hücumu qarşısında geostrateji önəmə sahib Bender yaxınlığındakı Qavşana köçürdülər. Krımlıların sosial və siyasi strukturunun əvvəlkinə nisbətən zəifləməsini fürsət bilən ruslar Krımdakı tayfalar arasında nifaq salmağa və xalqın öndə gedənlərini öz tərəflərinə çəkməyə çalışdılar. Hətta xanları belə Osmanlılardan gələn əmrlərə riayət etməmələri və Osmanlı ilə olan müharibələrində tərəfsiz qalmaları məsələsində razı salmışdılar. Krım içindəki təbliğatları nəticəsində özlərinə yetərincə tərəf tapdıqlarına inanan ruslar 1769-cu ildə Buçaq və Yedisan noqayları ilə dostluq və ittifaq müqavilələri imzaladılar.
1768-ci ildə Osmanlı Rusiyaya müharibə elan etmişdi. 15 iyul 1770-ci ildə Rusiya Dövlət Şurası xanın hakimiyyəti altında Krımın müstəqilliyini tanıyan qərar qəbul etdi. Ruslar müharibənin cərəyan etdiyi bu şəraitdə Krım hakim və elit təbəqələri arasında Krımın osmanlılardan ayrı, müstəqil dövlət olaraq qalmasını və özünün bunun dəstəkçisi olduğunu propaqandasını etməyə başladı. Bu sözlər Krım hakimləri üzərində təsirli oldu. Əsrlərdir Osmanlı himayəsində yaşayan krımlılar üçün heç bir siyasi gücün təsiri və məcburiyyəti altına girmədən dövlətlərini idarə etmək gözəl şey olaraq görülməkdə idi, lakin rusların iltifatları və yumşaq sözləri onları o qədər təsiri altına almışdı ki , istər-istəməz Rusiyaya meyl etməyə və tarixi düşmənləri rusların artıq qüvvətli olduğunu, onları aldatdığını və Krımı işğal edəcəyini düşünməməkdə idilər.
1770-ci ildə Krımda Osmanlıya bağlı xalq olmaqla bərabər, Rusiya heyranı bəy və mirzələr var iid. Rusların 1770-də Krıma ilk hücumunda Krım xalqı sərəskər İbrahim paşaya lazımi köməyi göstərmədi və hətta, tatarlardan bəziləri əl altında ruslara kəşfiyyat məlumatları verdilər. Prut həndəvərində önünü kəsən ruslarla bir aya qədər döyüşən II Qaplan Gəray vəzifəsindən uzaqlaşdırılaraq, yerinə III Səlim Gəray gətirildi. Ruslar Knyaz Dolqoruki komandanllğında Krımı tamamən işğal etdi. 1771-ci ilin iyulda Krımda hər hansı müqavimətlə qarşılaşmadan içəriyə doğru irəliləyən rus ordusu Kefe, Kerç və Yeniqala kimi şəhərləri də ələ keçirdi. Bundan sonra ruslara qarşı döyüşüb məğlub olan Krım xanı III Səlim Gəray qaçaraq İstanbula gəldi. Onun yerinə Osmanlı imperiyası Maqsud Gərayı xan olaraq təyin etdi. Rusların təsiri altına düşən mirzələr bu təyinatı tanımadılar və II Sahib Gərayı xan olaraq seçdilər. Sonrasında, Krım xanzadələri və bəyləri Peterburqa gedərək II Katerinaya sədaqət andı içdilər.
Müharibədə həyatını itirən sərəskər İbrahim paşa katibi Necati Əfəndinin ruslara əsir edilməsindən bəhs etdiyi xatirəsinə görə, Osmanlı imperiyası artıq Krım xalqı üçün ümid olmaqdan çıxmış, rus himayəsinin qəbulu de-fakto vəziyyət almış, bu vəziyyət Krım ali təbəqəsini parçalamış, xanlığın varlığının davamı imkansız hala gəlmişdi.
Müstəqil Krım
Osmanlı imperiyasının quruda və dənizdə ard-arda aldğı məğlubiyyətlərdən sonra 1774-cü ildə Kiçik danışıqları başladığında Krım 3 il idi ki, rus hakimiyyəti altında idi. Müqavilənin şərtlərinə görə, Krım müstəqil oldu və öz xanlarını özləri seçmə haqqı qazandılar. Krım yalnız dini yöndən Osmanlıya bağlı olacaqdı. Krım rəsmən müstəqil xanlıq oldu. Osmanlı Krımı Rusiya tabeliyində görməkdənsə, müstəqil görməyi üstün tuturdu. Osmanlı xalqı və hakim təbəqəsi Krımın əldən çıxmasını müvəqqəti hal kimi qəbul edirdilər.
Rusiya üçün Krım torpaqlarının bir qismini işğal etmək və qalan qismi üçün müstəqillik statusunu təminat altına almaq Krımın ilhaqına gedən yolun önəmli addımları idi. Krımın müstəqil dövlət halına gəlməsi o zaman qədər dini, tarixi və mədəni bağlarla Osmanlı dövlət və cəmiyyətinə bağlı olan Krım tatarları arasında narazılığa səbəb oldu. Bu davranışın formalaşmasında rusların əvvəlki vədlərinin ziddinə olaraq, 3 illik işğal müddətində yerli xalqla rəftarlarının pis olması önəmli rol oynadı. Krımlılar əvvəlki kimi Osmanlıya bağlı qalmağı və Osmanlı imperiyasının himayəsini istəməyə başladılar. Bu məqsədlə daha əvvəl xan olaraq seçdikləri Sahib Gəraya təzyiq edərək, müstəqillikdən əl çəkilməsini və sultana göndəriləcək heyət ilə təşrifat və mənşur istənməsini təklif etdilər. Bu məqsədlə İstanbula gedən heyətin təkliflərinin qəbulunun müqaviləyə görə mümkün olmadığını irəli sürən osmanlılar, sadəcə sultanın adının zikredilməsi, sikkənin xəlifənin adı ilə kəsilməsi və Krım qazılarına mürasələ yollanması məsələlərində Krım heyətiylə razılaşdılar.
Digər tərəfdən ruslar krımlılar ilə osmanlılar arasında cərəyan edən bu hadisələri uzaqdan izləməkdə idilər. Osmanlılar krımlıların son istəklərini qəbun eərkən rusların da fikrini öyrənmişdilər. Rusların hadisələrə mənfi yanaşmamasının səbəbi baş verənlərin gələcəkdə edəcəklərinə əsas verməsi idi. Ruslar Sahib Gərayın xanlığına günün şərtlərinə görə razı olarkən, Peterburqdakı imperator saryında bir neçə il qalan və rus adət-ənənələrini mənimsəyən Şahin Gərayı uyğun zamanda xanlığa daşımaq idi. Krımdakı siyası havanın yönləndirilməsi rusların əlində idi. Rusiya Sahib Gərayın xanlıq taxtına çıxmasına etiraz etməzkən, gizlincə müstəqilliyə müstəqilliyə qarşı çıxan və Krım tatarları, şərkəzlər və noqayların hisslərini oxşayan siyasət güdən və müxalifət yaradan IV Dövlət Gərayı dəstəkləyirdi və Krım xalqını da mövcud xana qarşı üsyana təşviq edirdi.
Krımlılar geri dönən heyətdən müstəqilliyin ortadan qaldırılmadığını, Yeniqala, Kerç və Krımın bəzi yerlərinin hələ də ruslarda olduğunu öyrənincə Sahib Gərayın əleyhinə təbliğata başladılar.Rusiyadan dəstək görə bilmədiklərini başa düşən Sahib Gəray ona qarşı olan üsyana çox müqavimət göstərə bilmədi və 1775-ci ilin aprelində İstanbula getdi. Krım xalqının, abxazların, çərkəzlərin və köhnə Krım sərəskəri Canikli Əli paşanin dəstəyini alan IV Dövlət Gəray da gizlincə Sahib Gərayı devirmək üçün mübarizə aparırdı. Bu hadisədən sonra IV Dövlət Gəray Krımın yeni xanı oldu.
IV Dövlət Gəray Krımın müstəqilliyini araadan qaldırmaq, Yeniqala və Kerçdən rusları qovmaq kimi təbliğatlarla taxta çıxsa da, bunları etmək mümkün deyildi. Çünki, Osmanlı imperiyası iqtisadi və hərbi problemlərdən əlavə, xarici siyasətində baş verən müxtəlif hadisələrə görə Krım məsələsini həll edə biləcək vəziyyətdə deyildi. Özündən əvvəl gələn heyətin istəkləri ilə yenidən gələn yeni heyət Osmanlı nümayəndələrini bir xeyli çətinliyə saldı, çünki osmanlılar bu dəfə də təklifin geri çevirlməsi ilə krımlıların onlardan üz döndərəcəyini bilirdilər.
Qısa zamanda xalqdan bir qismi, Şirin və Mənsur əşirətləri Şahin Gərayın tərəfinə keçdilər. Ruslar Şahin Gərayın lehinə hərəkət edəcək xalq kütləsini formalaşdırmaqla bərabər, əşirətlərə bol miqdarda pul da verməkdə idi. IV Dövlət Gəray xanlığını təminat altına almaq üçün Osmanlıdan xanlığın varislik yolu ilə keçməsini tanımasını istədi. Müqaviləyə görə Osmanlı idaərçilərinin belə bir istəyə müsbət və ya mənfi münasibət göstərməsi mümkün deyildi, belə bir istək isə Krım məclisi və əşirətlərinin də Dövlət Gəraydan soyumasına səbəb oldu. Osmanlıların İran hücumlarıyla məşğul olmasını fürsət bilən ruslar Krımın giriş qpaısı olaraq bilinən Or qapısına çox saylı qoşun topladılar və Şahin Gəraya "mənəvi dəstək" oldular.Ruslar bunu edərkən, Osmanlı imperiyasını da Krımın daxili işlərinə qarışmaqda ittiham edirdi. IV Dövlət Gəray Osmanlı imperiyasından yardım ala bilməməsi və vədlərini yerinə yetirə bilmədiyinə görə Krımı tərk etdi və getdi.
Yeni hökmdar Şahin Gərayın Krım xanlığına rusların dəstəyi ilə gətirilməsinin nə mənaya gəldiyini Osmanlı da çox yaxşı başa düşürdü. Xəbər İstanbula çatdığı zaman sultan I Əbdülhəmid "Şahin alət-i mülahazadir. Rusların məramı Krımı zəbt etməkdir" dedi. Yeni xan ilk iş olaraq xanlığına legitimlik qazandırmaq üçün digər xanlarında etdiyi kimi xalqın rəyi xan seçildiyini bildirmək və təşrifat istəmək üçün İstanbula heyət göndərdi. Krımlıların çoxu onun xan seçilməsinin tərəfdarı deyildilər. Belə ki, rus ordusu Şahin Gərayın istəyi ilə hələ də Ağməsciddə qalmaqda idi.Rus müdaxiləsi ilə yaranmış yeni vəziyyət İstanbuldakı rus səfiri ilə müzakirə edildi. Ruslar Şahın Gərayı taxta çıxarmaq üçün etdiklərinin müqaviləyə zidd olmadığını iddia etməkdə və xalqın dəvəti ilə Krıma girdiklərini bildirməkdə idilər. Bununla yanaşı, Şahin Gərayın xanlığının qəbul edilmədiyi təqdirdə qoşunları geri çəkməyəcəklərini də bildirirdilər. Danışıqlar bu nöqtədə dalana dirəndi. İstanbulda danışıqlar gedərkən, Krımda Şahin Gəray öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün bir sıa islahatlar həyata keçirirdi.
Onun islahatları xalq tərəfindən dəstəklənmədi. Torpaq islahatı üləmanın mənfi münasibəti ilə qarşılaşarkən, ənənəvi hərbi formanı rus formasına bənzər forma ilə dəyişdirmə istəyi xalqın etirazı ilə qarşılaşdı. Yemək yemə forması, içkiyə düşkünlüyü və yaşam tərzi də xalqın qəzəbinə səbəb olurdu. Xanın bəy və mirzələrdən vergi alması onların da ətrafından uzaqlaşmasına səbəb oldu. Şahın krımlıların hamısının axır-əvvəl ona verilən dəstəyi tamamilə kəsəcəklərini bilirdi, buna görə də, özünə dəstək tapmaqda gecikmədi. Bu kütlə 1768–1774-cü illər müharibəsi zamanı Moraviyadan gətirilib Krıma yerləşdirilən və "arnavutlar" deyə adlandırılan moraviyalılardı. Xüsusilə, rusların da dəstəyilə bunların qısa zamanda iqtisadi həyatda təsirli rol üstlənməsi üçün bütün imkanlar səfərbər edilməkdə idi. Krımın bu yeni sakinləri Şahinin islahatlarına dəstək verməkdə idi. Ruslar Şahin gərəyi hakimiyyətə gətirməklə yanaşı, Krımda həyatın qaydasına düşməsini də istəmirdilər. Özlərinin Krıma yerləşmə məsələsindəki gələcəklərini buradakı daxili mübarizə və intizamsızlığın artmasına bağlayırdılar. Bu məqsədlə Şahin Gərayı islahatlar məsələsində dəstəklərkən, əl altından agentlləri vasitəsiylə xalqı ona qarşı təhrik edirdilər. Digər tərəfdən də xristian "arnavutlar" ilə yerli xalq araısnda düşmənlik havası əstirməyə başlamışdılar. İstanbulda rus elçisi müzakirələr edilərkən, 14 oktyabr 1777-ci ildə Krımda üsyan başladı. İlk əvvəllər, xristian "atnavutlar" ilə xalq arasında başlayan hadisələr daha sonra Şahin Gərayın etdiklərinə qarşı ümumi üsyan şəklinə dönüşdü. Qısa zamanda Krım xalqı – noqaylar, Kabartayda olan çərkəzlər, abazalar və dağıstanlılarlar ruslara və Şahin Gəraya qarşı döyüşmək üçün ittifaq qurdular. Bu ümumi vəziyyət qarşısında Şahin Gəray rus ordusuna sığındı.
Krımda Kiçik Qaynarca müqaviləsinə zidd formada rus dəstəyilə iqtidara gələn Şahin Gəray məsələsində İstanbuldakı görüşmələrdə irəliləməyə nail olunmaması və oktyabr 1777-ci ildə başlayan hadisələrdən sonra Osmanlı hakimiyyəti dekabr 1777-ci ildə fövqəladə toplanaraq bu məsələdə bir sıra qərarlar qəbul etdi. Buna görə ehtimal olunan rus hücumuna qarşı İsmayıl qalasına 45 min əsgər göndərildi. Canikli Əli paşa donanma ilə Krım sərəskərliyinə təyin edildi və müqavilənin pozulması mənasına gələn rus müdaxiləsi ilə ortaya çıxan vəziyyət Avropaya bildirildi. Bundan əlavə, krımlıların da dəvəti ilə III Səlim Gərayın Krıma göndərilməsinə qərar verildi. III Səlim Ağməscidə gəldiyi 1778-ci ilin yanvarından sonra Krımda biri Rusiya tərəfindən dəstəklənən, digəri də Osmanlı tərəfindən dəstəklənən iki xan mövcud idi. Lakin III Səlimin gəlib çatmasına qədər rusların köməkliyi ilə Şahın Gəray xanlıqdakı mövqeyini gücləndirmişdi. III Səlimin çatdıqdan sonra bir neçə təşəbbüsü uğursuz oldu və 1778-ci ilin fevralında Krımdan ayrılaraq geri dönməyə məcbur oldu. Beləcə, ruslardan dəstək alan Şahin Krım taxtındakı yerini sağlamlaşdırmış və rəqibsiz formada yenidən oturdu.
İsmayıl qalası üçün əsgər topanarkən, Canikli Əli paşadan gözləntilər yüksək idi və onun Krımı qurtarması düşünülməkdə idi. Krımlılardan hər gün gələn yardım çağırışları da onun bir an öncə Krıma çatmasını gərəkli etməkdə idi. Əli paşanın Krıma hərəkət etdiyi avqust 1778-ə qədər bir neçə gəmi ilə hərbi yardım göndərilsə də, bu krımlıların işinə yaramadı. Əli paşa 40 min əsgərlə Krıma çatdıqdan sonra rusların hər tərəfi hərbçilərlə doldurduğunu və bir quruya çıxarma etməsi halında uğur qazanmasının çətin olacağını gördü. Vəziyyəti bildirdiyi İstanbuldakı Osmanlı divani da Əli paşaya quruya çıxmaq üçün mütləq əmr vermədi. Donanmanın getməsinə baxmayaraq Osmanlı imperiyası Rusiya ilə müharibəni gözə almaq istəmədi. Bu əsnada beynəlxalq siyasi vəziyyət dəyişməyə başlamışdı. Ediləcək müharibədə mövcud hərbi nizam və iqtisadi vəziyyətlə uğur qazanmaq xəyal kimi görüldüyü üçün Osmanlı imperiyası Krım məsələsində müqavilənin pozulması dəqiq olmasına baxmayaraq, mütləq və qərarlı münasibət sərgiləyə bilmədi.
Rusları cəsarətləndirən də Osmanlı hakimiyyətinin qərarsız vəziyyəti, hərbi və iqtisadi zəifliyi idi. Buna görə də Canikli Əli paşanın uğur əldə etmədən geri dönmək məcburiyyətində qalması və Osmanlı imperiyasının ruslara qarşı bir şey edə bilməməsi gözlənti sahiblərinin xəyal qırıqlığına uğratdı. Nəticədə, donanmanın uğursuz formada geri dönməsi xalqın narazılığına səbəb oldu. Hətta İstanbuldakı rus səfirinə belə hücum edildi. O zamana qədər boğazlardan xarici gəmi keçməsinə vərdişkar olmayan xalq sərbət formada gəlib-keçən və Qara dənizdə məkik toxuyan rus gəmilərini görüncə hövsələdən çıxırdı. Hadisələrə rusların Əflak və Boqdanın daxili işlərinə qarışması da əlavə edilincə xalqın narazılığını və krımlıların üsyanlarını diqqətə alan hökumət müharibəni gözə almaq üçün Osmanlı limanlarındakı rus gəmilərinə əl qoydu. Gözlənilməyən bu vəziyyət ruslarda da şok təsiri yaratdı. II Yekaterina hərbi və iqtisadi strukturunun müharibə qazana bilməyəcəyini bilirdi. Bu zaman səbəbiylə Fransa krallığı və Böyük Britaniya krallığının qarşı-qarşıya gəlməsi və uşağı olmayan Bavariya hökmdarının vəfatıyla Avstriya və Prussiyanın da belə müharibənin eşiyində olması ehtimal Osmanlı-Rus müharibəsinin önündə əngəl kimi görünməkdə idi. Çünki Avropadakı bu hadisələr eşiyində Rusiyanı öz tərəflərinə çəkə biləcəyini düşünən dövlət var idi. II Yekaterina yenə də tədbir olaraq, Osmanlını şərqdən sıxışdırmaq üçün İran ilə ittifaq müqaviləsi imzaladı, lakin müharibəyə ehtiyac qalamdan Fransanın vasitəçilyi ilə 21 mart 1779-cu ildə Aynalıkavak sazişi imzalandı.
İlhaq prossesi
Aynalıkavak sazişində Kiçik Qaynarca müqaviləsinin Krım ilə əlaqəli üçüncü maddəsinə gətirilən dəyişikliklərə görə Şahin Gərayın xanlığı Osmanlılar tərəfindən təstiq edildi. Osmanlı imperiyası xanlığın daxili işlərinə qarışmayacağı və xanlığın boşalması halında yenisinin seçimlə olacağı qərarlaşdırıldı. Rusiya bundan sonra 1 iyun 1779-cu ildə ordusunu Krımdan çıxardı.
Krım 1783-cü ildə Rusiyanın vilayəti halına gətirildi. 1787-ci ildə Krım məsələsinə görə Osmanlı-Rusiya arasında bir kəs daha müharibə başladı və Osmanlı mütləq məğlubiyyətə uğradı. 1792-ci il Yassi müqaviləsi ilə Krımı Rusiyaya tərk etdi.
İstinadlar
- M. S. Anderson. The Great Powers and the Russian Annexation of the Crimea, 1783–4. 1958. səh. 17–41.
- Aglaya Snetkov. Russia's Security Policy Under Putin: A Critical Perspective. 2014. səh. 163. ISBN .
- Casey Michel. "The Crime of the Century". newrepublic.com. 2 mart 2016. 8 yanvar 2018 tarixində .
- Osman Köse. Merzifonlu Kara Mustafa Paşanın Rusya Siyaseti. 2000. səh. 107-116.
- Alan W. Fisher. The Crimean Tatars: Studies of Nationalities in the USSR. Hoover Press. 1978. səh. 51. ISBN .
- İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Tarihi. V. Ankara. 1988. səh. 405. ISBN .
- İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Tarihi. V. Ankara. 1988. səh. 374. ISBN .
- Köse, Osman. Kırım'ın Ruslar Tarafından İşgâl ve İlhakı. 17. Türkler Ansiklopedisi. 2002. səh. 349–360.
- Ahmed Vasıf. Tarih-i Vasıf. II. Misir. 1858. səh. 7.
- Henry H. Howorth. History of the Mongols from The 9th To the 19th Century. II. Nyu-York. 1880. səh. 515.
- Unat, Faik Reşit. Kırım Tarihi veya Necati Efendi'nin Rusya Sefaretnamesi. 1944. səh. 146.
- Halil İnalcık. Kırım. VI. səh. 750.
- İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Tarihi. V. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1988. səh. 40. ISBN .
- Köse, Osman. Kırım Hanlığı. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. Türkler Ansiklopedisi. 2002. səh. 486-487.
- Nihat Erim. Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1953. səh. 114–135.
- İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Tarihi. V. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1988. səh. 444. ISBN .
- Ahmed Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet. II. İstanbul. 1309. səh. 16.
- Alan W. Fisher. The Crimean Tatars: Studies of Nationalities in the USSR. Hoover Press. 1978. səh. 57-59. ISBN .
- Смирнов, Василий Дмитриевич. Крымское ханство под верховенством Отоманской, Порты в XVIII столетии. Odessa. 1889. səh. 315.
- Alan W. Fisher. The Crimean Tatars: Studies of Nationalities in the USSR. Hoover Press. 1978. səh. 62-67. ISBN .
- Henry Jean Castera. Katerina Tarihi, Mekteb-i Fünun-u Bahriye-i Hazret-i Şaha. Misir. 1861. səh. 86.
- Halil İnalcık. Kırım. VI. səh. 751.
- Cмирнов. . səh. 181.
- İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Tarihi. V. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1988. səh. 446. ISBN .
- Андреев, Александр Радьевич. История Крыма: Краткое описание прошлого Крымского полуострова, Межрегиональный центр отраслевой информатики Госатомнадзора России. 1997. səh. 84–96. ISBN .
- Müstecib Ülküsal. Kırım Türk-Tatarları: Dünü, Bugünü, Yarını. İstanbul: Baha Matbaası. 1980. səh. 109.
- Joseph V. Hammer. Büyük Osmanlı Tarihi. X. İstanbul: Üçdal Neşriyat. 1990. səh. 18.
- Ahmed Cevdet. Târîh-i Cevdet. İstanbul. səh. 87.
- Cмирнов. . səh. 190.
- Yücel Özkaya. Canikli Ali Paşa. 1972. səh. 500.
- Castera. . səh. 93.
- İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Tarihi. V. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1988. səh. 451-453. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Rusiya imperiyasinin Krimi ilhaqi evveller Krim xanligina bagli yarimada olan Krim 19 aprel 1783 cu il tarixinde Rus imperiyasi terefinden ilhaq edilmesi hadisesi nezerde tutulur Ilhaqdan evvelki muddetde rus imperiyasi Krimin daxili islerine mudaxileler ederken Krimin bagli oldugu Osmanli imperiyasi Krim ile yeterince maraqlanmamaqda idi Ilhaqdan sonra tam 134 il boyunca rus imperiyasi terefinden idare edilen Krimdaki rus hakimiyyeti 1917 ci il iqilabindan sonra qisaomurlu Krim Xalq Cumhuriyyetinin elan edilmesiyle sonlandi Ivan Ayvazovskinin eseri II Yekaterinanin Feodosiyaya gelisi Rusiya Vetendas muharibesi dovrunde tez tez el deyisdiren Krim 1921 ci ilden 1954 cu ile qeder Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasinin daha sonra ise Ukrayna Sovet Sosialist Respublikasinin ve 1991 ci ilde musteqilliyini qazanan Ukraynanin hakimiyyeti altinda qaldi 2014 cu ilde Rusiya terefinden yeniden ilhaq edilen Krimin son ilhaqi ise hele beynelxalq arenada resmi olaraq taninmamaqdadir BaslangicKrimin Qara denizin kenarinda olmasi yaninda Qafqaza geden yolun olmasi ruslar ucun yarimadani strateji baximdan onemli hala getirmekde idi Osmanli imperiyasi ise bu tehlukenin ferqine XVIII esrin sonlarinda basa dusdu Rusiyanin Qara deniz sahillerini eline kecirerek isti sulara catma meqsedi ucun etdiyi muharibelerden biri olan 1735 1739 Osmanli Rus Avstriya muharibesi neticesinde imzalanan Belqrad muqavilesi ile ruslar Krimi muharibe yolu ile ala bilmeyeceklerini basa duserek serhedlerini genisletme meselesinde strateji deyisikliklere getdiler Krim xanliginin daxili islerinde qarisiqliqlar cixarmaq suretiyle xanligi icden zeifletmek ve Osmanli imperiyasinin da zeif oldugu anda burani almagi planlayan ruslar bu meqsedle 1740 ci ilde Krim ile elaqeleri nizamlamaq ucun Kiyeve vali teyin etdiler ve Krima da konsul teyin etdiler Teyin edilen konsul Krimin sosial siyasi ve iqtisadi veziyyetini yarimadanin topoqrafik ve strateji strukturunu xalqin ve Krimin hakim elitasinin adet ve eneneleri kimi xususiyyetlerini muntezem olaraq Rusiyaya bildirdi Osmanlilar tatarlarin evvelki kimi ruslar qarsisinda dayaniqliliq gostere bilmemeleri sebebiyle Krim ve Kefe sereskeri unvaniyla vezirin Kefede yasamasina ehtiyac hiss etmisler ve Krim xanliginin merkezini Baxcasaraydan ehtimal olunan rus hucumu qarsisinda geostrateji oneme sahib Bender yaxinligindaki Qavsana kocurduler Krimlilarin sosial ve siyasi strukturunun evvelkine nisbeten zeiflemesini furset bilen ruslar Krimdaki tayfalar arasinda nifaq salmaga ve xalqin onde gedenlerini oz tereflerine cekmeye calisdilar Hetta xanlari bele Osmanlilardan gelen emrlere riayet etmemeleri ve Osmanli ile olan muharibelerinde terefsiz qalmalari meselesinde razi salmisdilar Krim icindeki tebligatlari neticesinde ozlerine yeterince teref tapdiqlarina inanan ruslar 1769 cu ilde Bucaq ve Yedisan noqaylari ile dostluq ve ittifaq muqavileleri imzaladilar 1768 ci ilde Osmanli Rusiyaya muharibe elan etmisdi 15 iyul 1770 ci ilde Rusiya Dovlet Surasi xanin hakimiyyeti altinda Krimin musteqilliyini taniyan qerar qebul etdi Ruslar muharibenin cereyan etdiyi bu seraitde Krim hakim ve elit tebeqeleri arasinda Krimin osmanlilardan ayri musteqil dovlet olaraq qalmasini ve ozunun bunun destekcisi oldugunu propaqandasini etmeye basladi Bu sozler Krim hakimleri uzerinde tesirli oldu Esrlerdir Osmanli himayesinde yasayan krimlilar ucun hec bir siyasi gucun tesiri ve mecburiyyeti altina girmeden dovletlerini idare etmek gozel sey olaraq gorulmekde idi lakin ruslarin iltifatlari ve yumsaq sozleri onlari o qeder tesiri altina almisdi ki ister istemez Rusiyaya meyl etmeye ve tarixi dusmenleri ruslarin artiq quvvetli oldugunu onlari aldatdigini ve Krimi isgal edeceyini dusunmemekde idiler 1770 ci ilde Krimda Osmanliya bagli xalq olmaqla beraber Rusiya heyrani bey ve mirzeler var iid Ruslarin 1770 de Krima ilk hucumunda Krim xalqi seresker Ibrahim pasaya lazimi komeyi gostermedi ve hetta tatarlardan bezileri el altinda ruslara kesfiyyat melumatlari verdiler Prut hendeverinde onunu kesen ruslarla bir aya qeder doyusen II Qaplan Geray vezifesinden uzaqlasdirilaraq yerine III Selim Geray getirildi Ruslar Knyaz Dolqoruki komandanllginda Krimi tamamen isgal etdi 1771 ci ilin iyulda Krimda her hansi muqavimetle qarsilasmadan iceriye dogru irelileyen rus ordusu Kefe Kerc ve Yeniqala kimi seherleri de ele kecirdi Bundan sonra ruslara qarsi doyusub meglub olan Krim xani III Selim Geray qacaraq Istanbula geldi Onun yerine Osmanli imperiyasi Maqsud Gerayi xan olaraq teyin etdi Ruslarin tesiri altina dusen mirzeler bu teyinati tanimadilar ve II Sahib Gerayi xan olaraq secdiler Sonrasinda Krim xanzadeleri ve beyleri Peterburqa gederek II Katerinaya sedaqet andi icdiler Muharibede heyatini itiren seresker Ibrahim pasa katibi Necati Efendinin ruslara esir edilmesinden behs etdiyi xatiresine gore Osmanli imperiyasi artiq Krim xalqi ucun umid olmaqdan cixmis rus himayesinin qebulu de fakto veziyyet almis bu veziyyet Krim ali tebeqesini parcalamis xanligin varliginin davami imkansiz hala gelmisdi Musteqil KrimOsmanli imperiyasinin quruda ve denizde ard arda aldgi meglubiyyetlerden sonra 1774 cu ilde Kicik danisiqlari basladiginda Krim 3 il idi ki rus hakimiyyeti altinda idi Muqavilenin sertlerine gore Krim musteqil oldu ve oz xanlarini ozleri secme haqqi qazandilar Krim yalniz dini yonden Osmanliya bagli olacaqdi Krim resmen musteqil xanliq oldu Osmanli Krimi Rusiya tabeliyinde gormekdense musteqil gormeyi ustun tuturdu Osmanli xalqi ve hakim tebeqesi Krimin elden cixmasini muveqqeti hal kimi qebul edirdiler Rusiya ucun Krim torpaqlarinin bir qismini isgal etmek ve qalan qismi ucun musteqillik statusunu teminat altina almaq Krimin ilhaqina geden yolun onemli addimlari idi Krimin musteqil dovlet halina gelmesi o zaman qeder dini tarixi ve medeni baglarla Osmanli dovlet ve cemiyyetine bagli olan Krim tatarlari arasinda naraziliga sebeb oldu Bu davranisin formalasmasinda ruslarin evvelki vedlerinin ziddine olaraq 3 illik isgal muddetinde yerli xalqla reftarlarinin pis olmasi onemli rol oynadi Krimlilar evvelki kimi Osmanliya bagli qalmagi ve Osmanli imperiyasinin himayesini istemeye basladilar Bu meqsedle daha evvel xan olaraq secdikleri Sahib Geraya tezyiq ederek musteqillikden el cekilmesini ve sultana gonderilecek heyet ile tesrifat ve mensur istenmesini teklif etdiler Bu meqsedle Istanbula geden heyetin tekliflerinin qebulunun muqavileye gore mumkun olmadigini ireli suren osmanlilar sadece sultanin adinin zikredilmesi sikkenin xelifenin adi ile kesilmesi ve Krim qazilarina murasele yollanmasi meselelerinde Krim heyetiyle razilasdilar Diger terefden ruslar krimlilar ile osmanlilar arasinda cereyan eden bu hadiseleri uzaqdan izlemekde idiler Osmanlilar krimlilarin son isteklerini qebun eerken ruslarin da fikrini oyrenmisdiler Ruslarin hadiselere menfi yanasmamasinin sebebi bas verenlerin gelecekde edeceklerine esas vermesi idi Ruslar Sahib Gerayin xanligina gunun sertlerine gore razi olarken Peterburqdaki imperator saryinda bir nece il qalan ve rus adet enenelerini menimseyen Sahin Gerayi uygun zamanda xanliga dasimaq idi Krimdaki siyasi havanin yonlendirilmesi ruslarin elinde idi Rusiya Sahib Gerayin xanliq taxtina cixmasina etiraz etmezken gizlince musteqilliye musteqilliye qarsi cixan ve Krim tatarlari serkezler ve noqaylarin hisslerini oxsayan siyaset guden ve muxalifet yaradan IV Dovlet Gerayi destekleyirdi ve Krim xalqini da movcud xana qarsi usyana tesviq edirdi Krimlilar geri donen heyetden musteqilliyin ortadan qaldirilmadigini Yeniqala Kerc ve Krimin bezi yerlerinin hele de ruslarda oldugunu oyrenince Sahib Gerayin eleyhine tebligata basladilar Rusiyadan destek gore bilmediklerini basa dusen Sahib Geray ona qarsi olan usyana cox muqavimet gostere bilmedi ve 1775 ci ilin aprelinde Istanbula getdi Krim xalqinin abxazlarin cerkezlerin ve kohne Krim sereskeri Canikli Eli pasanin desteyini alan IV Dovlet Geray da gizlince Sahib Gerayi devirmek ucun mubarize aparirdi Bu hadiseden sonra IV Dovlet Geray Krimin yeni xani oldu IV Dovlet Geray Krimin musteqilliyini araadan qaldirmaq Yeniqala ve Kercden ruslari qovmaq kimi tebligatlarla taxta cixsa da bunlari etmek mumkun deyildi Cunki Osmanli imperiyasi iqtisadi ve herbi problemlerden elave xarici siyasetinde bas veren muxtelif hadiselere gore Krim meselesini hell ede bilecek veziyyetde deyildi Ozunden evvel gelen heyetin istekleri ile yeniden gelen yeni heyet Osmanli numayendelerini bir xeyli cetinliye saldi cunki osmanlilar bu defe de teklifin geri cevirlmesi ile krimlilarin onlardan uz dondereceyini bilirdiler Qisa zamanda xalqdan bir qismi Sirin ve Mensur esiretleri Sahin Gerayin terefine kecdiler Ruslar Sahin Gerayin lehine hereket edecek xalq kutlesini formalasdirmaqla beraber esiretlere bol miqdarda pul da vermekde idi IV Dovlet Geray xanligini teminat altina almaq ucun Osmanlidan xanligin varislik yolu ile kecmesini tanimasini istedi Muqavileye gore Osmanli idaercilerinin bele bir isteye musbet ve ya menfi munasibet gostermesi mumkun deyildi bele bir istek ise Krim meclisi ve esiretlerinin de Dovlet Geraydan soyumasina sebeb oldu Osmanlilarin Iran hucumlariyla mesgul olmasini furset bilen ruslar Krimin giris qpaisi olaraq bilinen Or qapisina cox sayli qosun topladilar ve Sahin Geraya menevi destek oldular Ruslar bunu ederken Osmanli imperiyasini da Krimin daxili islerine qarismaqda ittiham edirdi IV Dovlet Geray Osmanli imperiyasindan yardim ala bilmemesi ve vedlerini yerine yetire bilmediyine gore Krimi terk etdi ve getdi Yeni hokmdar Sahin Gerayin Krim xanligina ruslarin desteyi ile getirilmesinin ne menaya geldiyini Osmanli da cox yaxsi basa dusurdu Xeber Istanbula catdigi zaman sultan I Ebdulhemid Sahin alet i mulahazadir Ruslarin merami Krimi zebt etmekdir dedi Yeni xan ilk is olaraq xanligina legitimlik qazandirmaq ucun diger xanlarinda etdiyi kimi xalqin reyi xan secildiyini bildirmek ve tesrifat istemek ucun Istanbula heyet gonderdi Krimlilarin coxu onun xan secilmesinin terefdari deyildiler Bele ki rus ordusu Sahin Gerayin isteyi ile hele de Agmescidde qalmaqda idi Rus mudaxilesi ile yaranmis yeni veziyyet Istanbuldaki rus sefiri ile muzakire edildi Ruslar Sahin Gerayi taxta cixarmaq ucun etdiklerinin muqavileye zidd olmadigini iddia etmekde ve xalqin deveti ile Krima girdiklerini bildirmekde idiler Bununla yanasi Sahin Gerayin xanliginin qebul edilmediyi teqdirde qosunlari geri cekmeyeceklerini de bildirirdiler Danisiqlar bu noqtede dalana direndi Istanbulda danisiqlar gederken Krimda Sahin Geray oz hakimiyyetini mohkemlendirmek ucun bir sia islahatlar heyata kecirirdi Onun islahatlari xalq terefinden desteklenmedi Torpaq islahati ulemanin menfi munasibeti ile qarsilasarken enenevi herbi formani rus formasina benzer forma ile deyisdirme isteyi xalqin etirazi ile qarsilasdi Yemek yeme formasi ickiye duskunluyu ve yasam terzi de xalqin qezebine sebeb olurdu Xanin bey ve mirzelerden vergi almasi onlarin da etrafindan uzaqlasmasina sebeb oldu Sahin krimlilarin hamisinin axir evvel ona verilen desteyi tamamile keseceklerini bilirdi buna gore de ozune destek tapmaqda gecikmedi Bu kutle 1768 1774 cu iller muharibesi zamani Moraviyadan getirilib Krima yerlesdirilen ve arnavutlar deye adlandirilan moraviyalilardi Xususile ruslarin da desteyile bunlarin qisa zamanda iqtisadi heyatda tesirli rol ustlenmesi ucun butun imkanlar seferber edilmekde idi Krimin bu yeni sakinleri Sahinin islahatlarina destek vermekde idi Ruslar Sahin gereyi hakimiyyete getirmekle yanasi Krimda heyatin qaydasina dusmesini de istemirdiler Ozlerinin Krima yerlesme meselesindeki geleceklerini buradaki daxili mubarize ve intizamsizligin artmasina baglayirdilar Bu meqsedle Sahin Gerayi islahatlar meselesinde desteklerken el altindan agentlleri vasitesiyle xalqi ona qarsi tehrik edirdiler Diger terefden de xristian arnavutlar ile yerli xalq araisnda dusmenlik havasi estirmeye baslamisdilar Istanbulda rus elcisi muzakireler edilerken 14 oktyabr 1777 ci ilde Krimda usyan basladi Ilk evveller xristian atnavutlar ile xalq arasinda baslayan hadiseler daha sonra Sahin Gerayin etdiklerine qarsi umumi usyan sekline donusdu Qisa zamanda Krim xalqi noqaylar Kabartayda olan cerkezler abazalar ve dagistanlilarlar ruslara ve Sahin Geraya qarsi doyusmek ucun ittifaq qurdular Bu umumi veziyyet qarsisinda Sahin Geray rus ordusuna sigindi Krimda Kicik Qaynarca muqavilesine zidd formada rus desteyile iqtidara gelen Sahin Geray meselesinde Istanbuldaki gorusmelerde irelilemeye nail olunmamasi ve oktyabr 1777 ci ilde baslayan hadiselerden sonra Osmanli hakimiyyeti dekabr 1777 ci ilde fovqelade toplanaraq bu meselede bir sira qerarlar qebul etdi Buna gore ehtimal olunan rus hucumuna qarsi Ismayil qalasina 45 min esger gonderildi Canikli Eli pasa donanma ile Krim sereskerliyine teyin edildi ve muqavilenin pozulmasi menasina gelen rus mudaxilesi ile ortaya cixan veziyyet Avropaya bildirildi Bundan elave krimlilarin da deveti ile III Selim Gerayin Krima gonderilmesine qerar verildi III Selim Agmescide geldiyi 1778 ci ilin yanvarindan sonra Krimda biri Rusiya terefinden desteklenen digeri de Osmanli terefinden desteklenen iki xan movcud idi Lakin III Selimin gelib catmasina qeder ruslarin komekliyi ile Sahin Geray xanliqdaki movqeyini guclendirmisdi III Selimin catdiqdan sonra bir nece tesebbusu ugursuz oldu ve 1778 ci ilin fevralinda Krimdan ayrilaraq geri donmeye mecbur oldu Belece ruslardan destek alan Sahin Krim taxtindaki yerini saglamlasdirmis ve reqibsiz formada yeniden oturdu Ismayil qalasi ucun esger topanarken Canikli Eli pasadan gozlentiler yuksek idi ve onun Krimi qurtarmasi dusunulmekde idi Krimlilardan her gun gelen yardim cagirislari da onun bir an once Krima catmasini gerekli etmekde idi Eli pasanin Krima hereket etdiyi avqust 1778 e qeder bir nece gemi ile herbi yardim gonderilse de bu krimlilarin isine yaramadi Eli pasa 40 min esgerle Krima catdiqdan sonra ruslarin her terefi herbcilerle doldurdugunu ve bir quruya cixarma etmesi halinda ugur qazanmasinin cetin olacagini gordu Veziyyeti bildirdiyi Istanbuldaki Osmanli divani da Eli pasaya quruya cixmaq ucun mutleq emr vermedi Donanmanin getmesine baxmayaraq Osmanli imperiyasi Rusiya ile muharibeni goze almaq istemedi Bu esnada beynelxalq siyasi veziyyet deyismeye baslamisdi Edilecek muharibede movcud herbi nizam ve iqtisadi veziyyetle ugur qazanmaq xeyal kimi gorulduyu ucun Osmanli imperiyasi Krim meselesinde muqavilenin pozulmasi deqiq olmasina baxmayaraq mutleq ve qerarli munasibet sergileye bilmedi Ruslari cesaretlendiren de Osmanli hakimiyyetinin qerarsiz veziyyeti herbi ve iqtisadi zeifliyi idi Buna gore de Canikli Eli pasanin ugur elde etmeden geri donmek mecburiyyetinde qalmasi ve Osmanli imperiyasinin ruslara qarsi bir sey ede bilmemesi gozlenti sahiblerinin xeyal qiriqligina ugratdi Neticede donanmanin ugursuz formada geri donmesi xalqin naraziligina sebeb oldu Hetta Istanbuldaki rus sefirine bele hucum edildi O zamana qeder bogazlardan xarici gemi kecmesine verdiskar olmayan xalq serbet formada gelib kecen ve Qara denizde mekik toxuyan rus gemilerini gorunce hovseleden cixirdi Hadiselere ruslarin Eflak ve Boqdanin daxili islerine qarismasi da elave edilince xalqin naraziligini ve krimlilarin usyanlarini diqqete alan hokumet muharibeni goze almaq ucun Osmanli limanlarindaki rus gemilerine el qoydu Gozlenilmeyen bu veziyyet ruslarda da sok tesiri yaratdi II Yekaterina herbi ve iqtisadi strukturunun muharibe qazana bilmeyeceyini bilirdi Bu zaman sebebiyle Fransa kralligi ve Boyuk Britaniya kralliginin qarsi qarsiya gelmesi ve usagi olmayan Bavariya hokmdarinin vefatiyla Avstriya ve Prussiyanin da bele muharibenin esiyinde olmasi ehtimal Osmanli Rus muharibesinin onunde engel kimi gorunmekde idi Cunki Avropadaki bu hadiseler esiyinde Rusiyani oz tereflerine ceke bileceyini dusunen dovlet var idi II Yekaterina yene de tedbir olaraq Osmanlini serqden sixisdirmaq ucun Iran ile ittifaq muqavilesi imzaladi lakin muharibeye ehtiyac qalamdan Fransanin vasitecilyi ile 21 mart 1779 cu ilde Aynalikavak sazisi imzalandi Ilhaq prossesiAynalikavak sazisinde Kicik Qaynarca muqavilesinin Krim ile elaqeli ucuncu maddesine getirilen deyisikliklere gore Sahin Gerayin xanligi Osmanlilar terefinden testiq edildi Osmanli imperiyasi xanligin daxili islerine qarismayacagi ve xanligin bosalmasi halinda yenisinin secimle olacagi qerarlasdirildi Rusiya bundan sonra 1 iyun 1779 cu ilde ordusunu Krimdan cixardi Krim 1783 cu ilde Rusiyanin vilayeti halina getirildi 1787 ci ilde Krim meselesine gore Osmanli Rusiya arasinda bir kes daha muharibe basladi ve Osmanli mutleq meglubiyyete ugradi 1792 ci il Yassi muqavilesi ile Krimi Rusiyaya terk etdi IstinadlarM S Anderson The Great Powers and the Russian Annexation of the Crimea 1783 4 1958 seh 17 41 Aglaya Snetkov Russia s Security Policy Under Putin A Critical Perspective 2014 seh 163 ISBN 1136759689 Casey Michel The Crime of the Century newrepublic com 2 mart 2016 8 yanvar 2018 tarixinde Osman Kose Merzifonlu Kara Mustafa Pasanin Rusya Siyaseti 2000 seh 107 116 Alan W Fisher The Crimean Tatars Studies of Nationalities in the USSR Hoover Press 1978 seh 51 ISBN 0817966633 Ismail Hakki Uzuncarsili Osmanli Tarihi V Ankara 1988 seh 405 ISBN 975 6945 16 8 Ismail Hakki Uzuncarsili Osmanli Tarihi V Ankara 1988 seh 374 ISBN 975 6945 16 8 Kose Osman Kirim in Ruslar Tarafindan Isgal ve Ilhaki 17 Turkler Ansiklopedisi 2002 seh 349 360 Ahmed Vasif Tarih i Vasif II Misir 1858 seh 7 Henry H Howorth History of the Mongols from The 9th To the 19th Century II Nyu York 1880 seh 515 Unat Faik Resit Kirim Tarihi veya Necati Efendi nin Rusya Sefaretnamesi 1944 seh 146 Halil Inalcik Kirim VI seh 750 Ismail Hakki Uzuncarsili Osmanli Tarihi V Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari 1988 seh 40 ISBN 975 6945 16 8 Kose Osman Kirim Hanligi Ankara Yeni Turkiye Yayinlari Turkler Ansiklopedisi 2002 seh 486 487 Nihat Erim Devletlerarasi Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari 1953 seh 114 135 Ismail Hakki Uzuncarsili Osmanli Tarihi V Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari 1988 seh 444 ISBN 975 6945 16 8 Ahmed Cevdet Pasa Tarih i Cevdet II Istanbul 1309 seh 16 Alan W Fisher The Crimean Tatars Studies of Nationalities in the USSR Hoover Press 1978 seh 57 59 ISBN 0817966633 Smirnov Vasilij Dmitrievich Krymskoe hanstvo pod verhovenstvom Otomanskoj Porty v XVIII stoletii Odessa 1889 seh 315 Alan W Fisher The Crimean Tatars Studies of Nationalities in the USSR Hoover Press 1978 seh 62 67 ISBN 0817966633 Henry Jean Castera Katerina Tarihi Mekteb i Funun u Bahriye i Hazret i Saha Misir 1861 seh 86 Halil Inalcik Kirim VI seh 751 Cmirnov seh 181 Ismail Hakki Uzuncarsili Osmanli Tarihi V Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari 1988 seh 446 ISBN 975 6945 16 8 Andreev Aleksandr Radevich Istoriya Kryma Kratkoe opisanie proshlogo Krymskogo poluostrova Mezhregionalnyj centr otraslevoj informatiki Gosatomnadzora Rossii 1997 seh 84 96 ISBN 5 89477 001 7 Mustecib Ulkusal Kirim Turk Tatarlari Dunu Bugunu Yarini Istanbul Baha Matbaasi 1980 seh 109 Joseph V Hammer Buyuk Osmanli Tarihi X Istanbul Ucdal Nesriyat 1990 seh 18 Ahmed Cevdet Tarih i Cevdet Istanbul seh 87 Cmirnov seh 190 Yucel Ozkaya Canikli Ali Pasa 1972 seh 500 Castera seh 93 Ismail Hakki Uzuncarsili Osmanli Tarihi V Ankara Turk Tarih Kurumu Yayinlari 1988 seh 451 453 ISBN 975 6945 16 8