Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qərbi Arpaçay (erm. Ախուրյան, osman. ارپه چاى, türk. Arpaçay) — Ermənistan yaylası ərazisində Kiçik Qafqaza doğru axan çay. Araz çayının sol qolunu təşkil edir. Şimal axarlarda Ermənistab ərazisindən axsa da aşağı axarlareda Türkiyə Ermənistan sərhəddindən axır. Ərpiliç su anbarından axan çay Baqaran kəndin yaxınlığında Araza birləşir.
| Qərbi Arpaçay | |
|---|---|
| erm. Ախուրյան, türk. Arpaçay | |
 | |
| Ölkələr | |
| Mənbəyi | Arpi gölü |
| • Yüksəkliyi | 2023 m |
| Mənsəbi | Araz |
| • Yüksəkliyi | 780 m |
| Uzunluğu | 126 km |
| Meyilliyi | 17.5 m/km |
| Su sərfi | 269 m³/s |
| Su hövzəsi | Araz→Kür→Xəzər |
| Hövzəsinin sahəsi | 2 630 km² |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Adı
Ermənilər çayı Axuryan adlandırırlar. B.e.ə VIII əsrdə Sarıqamış şəhərində aşkarlanmış Urartuya aid Axuriani şəhərinin adı çəkilir. Çayın adını bunla əlaqələndirirlər. Üstəlik «Axuryan» adını Movses Xorenli qeyd edir. Türkiyədə çay "Arpaçay" və ya Qərbi Arpaçay olaraq adlanır.
Coğrafi və fiziki xüsusiyyətləri
Çay öz başlanğıcını 2023 metr hündürlüyü olan platodan götürür. 1950-ci ildə təşkil olunmuş Ərpiliş su anbarının daxilinə axaraq cənuba isriqamətlənir. Buradan 15 km məsafədə rütubətli vadsidən axır. Bu hissədə Keçut silsiləsindən çoxlu sayda qol qəbul edir. Bu hissədə sahilləri bataqlıqlaçmışdır və çayın axını yavaşdır.
Sonradan çay cənuba istiqamətlənir və Şirak platosundan axır. Burada isə çay dərin dərələrdən axır. Onların dərinliyi 400 merdə çatır. Aqin dəmir yol stansiyasından bir qədər aşağıda çayın qarşısına bənd atılmışdır. Burada Axuryan su anbarı yerləşir. Qərbi Arpa çayına tökülən nisbətən iri çay Qars çayıdır. Çayın hidrologiyası, rejimi, qolları və axdığı ərazilərin greomorfologiyası Dumitraşko, Q. K. Qabreilyan, S. P. Balayan, Mişa Oqanesoviş Davoyan tərəfindən öyrənilmişdir.
Baqaran kəndi yaxınlığında Qərbi Arpaçay Araza birləşir. Bu rayonda M-5 avtomagistralı indeksini M-9 olaraq dəyişir.
Qərbi Arpaçayın əhəmiyyətli qolları: sağdan — Qaraxan, Qars, Çaryun, Alacan və Tekor, soldan — Karanqum.
Çayın uzunluğu 186 km-dir. Bu uzunluğunun 2/3 hissəsini Türkiyə-Ermənistan sərhəddindən keçir. Hövzəsi 9670 km²-dir. Çay üzərində Karnut və Axuryan su anbarı inşa edilmişdir. Suyu əsasən əkinçilikdə istifadə edilir. Gümrü yaxınlığında üzərində kiçik su anbarı fəaliyyət göstərir. Bu su anbarı Ermənistan ərazisində ilk su anbarıdır.
1973-cü ildə SSRİ və Türkiyə arasında əməşdaşlıq və Qərbi Arpa çayı üzrərində bəndin inşası barədə anlaşma inmzalanır. Bu anlaşma ilə Ermənistan Araz və Qərbi Arpacayın suyunun yarısını istifadə etmək hüqüqu əldə edir.Bununlada ölkənin su ehtiyatları 0,94 km³/il artmışdır.
1985-ci ildə Şirak bölgəsində Qərbi Arpaçay üzərində su anbarının inşasına başlanılır. Buradax 73 metrlik dambanın 20 metri inşa edilmişdir. 1993-cü ildə bütün işlər dayandırılır. 2013-cüq ildə isə onun bərpasına başlanılmı qərara alınır.
Şayda Çəkikimilər fəsiləsinə aid çoxlu sayda balıq növü yayılmışdır. Burada yayılmış balıq növləri:Aspius aspius, , , , , , , Mylopharyngodon piceus, Silurus glanis, Hypophthalmichthys nobilis.
Sahilləri
Qərbi Arpaçayın sol sahilində Ermənistanın ikinci ən böyük şəhəri olan Gümrü yerləşir. Qədimdə Qərbi Arpaçay üzərində 9 körpü olmuşdur. Onların böyük hissəsinin eni 23-30 metr arasında olmuşdur. Bəzilərinin qalıqları isə indiyəənə kimi qalır.
XIX əsrdə çayın sahilində türk qüvvələri ilə ruslar arasında Arpaçay döyüşü olmuşdur.
İstinadlar
- "Мовсес Хоренаци. История Армении, Книга вторая". 2012-05-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-11-08.
- Н.З. Мосаки. "Иран в водной геополитике региона". Институт Ближнего Востока. 2010-11-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-11-08.
- "Восстановление водохранилища Капси будет стоить 18,5 миллионов евро". ecolur.org. 12.08.2013. 2014-01-28 tarixində arxivləşdirilib.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Arpacay deqiqlesdirme Qerbi Arpacay erm Ախուրյան osman ارپه چاى turk Arpacay Ermenistan yaylasi erazisinde Kicik Qafqaza dogru axan cay Araz cayinin sol qolunu teskil edir Simal axarlarda Ermenistab erazisinden axsa da asagi axarlareda Turkiye Ermenistan serheddinden axir Erpilic su anbarindan axan cay Baqaran kendin yaxinliginda Araza birlesir Qerbi Arpacayerm Ախուրյան turk ArpacayOlkeler Ermenistan TurkiyeMenbeyi Arpi golu Yuksekliyi 2023 mMensebi Araz Yuksekliyi 780 mUzunlugu 126 kmMeyilliyi 17 5 m kmSu serfi 269 m sSu hovzesi Araz Kur XezerHovzesinin sahesi 2 630 km menbeyi mensebiQerbi Arpacay Ermenistanin fiziki xeritesinde 41 04 04 sm e 43 39 12 s u 40 07 53 sm e 43 38 55 s u Vikianbarda elaqeli mediafayllarAdiErmeniler cayi Axuryan adlandirirlar B e e VIII esrde Sariqamis seherinde askarlanmis Urartuya aid Axuriani seherinin adi cekilir Cayin adini bunla elaqelendirirler Ustelik Axuryan adini Movses Xorenli qeyd edir Turkiyede cay Arpacay ve ya Qerbi Arpacay olaraq adlanir Cografi ve fiziki xususiyyetleriQerbi Arpacay Cay oz baslangicini 2023 metr hundurluyu olan platodan goturur 1950 ci ilde teskil olunmus Erpilis su anbarinin daxiline axaraq cenuba isriqametlenir Buradan 15 km mesafede rutubetli vadsiden axir Bu hissede Kecut silsilesinden coxlu sayda qol qebul edir Bu hissede sahilleri bataqliqlacmisdir ve cayin axini yavasdir Sonradan cay cenuba istiqametlenir ve Sirak platosundan axir Burada ise cay derin derelerden axir Onlarin derinliyi 400 merde catir Aqin demir yol stansiyasindan bir qeder asagida cayin qarsisina bend atilmisdir Burada Axuryan su anbari yerlesir Qerbi Arpa cayina tokulen nisbeten iri cay Qars cayidir Cayin hidrologiyasi rejimi qollari ve axdigi erazilerin greomorfologiyasi Dumitrasko Q K Qabreilyan S P Balayan Misa Oqanesovis Davoyan terefinden oyrenilmisdir Baqaran kendi yaxinliginda Qerbi Arpacay Araza birlesir Bu rayonda M 5 avtomagistrali indeksini M 9 olaraq deyisir Qerbi Arpacayin ehemiyyetli qollari sagdan Qaraxan Qars Caryun Alacan ve Tekor soldan Karanqum Cayin uzunlugu 186 km dir Bu uzunlugunun 2 3 hissesini Turkiye Ermenistan serheddinden kecir Hovzesi 9670 km dir Cay uzerinde Karnut ve Axuryan su anbari insa edilmisdir Suyu esasen ekincilikde istifade edilir Gumru yaxinliginda uzerinde kicik su anbari fealiyyet gosterir Bu su anbari Ermenistan erazisinde ilk su anbaridir 1973 cu ilde SSRI ve Turkiye arasinda emesdasliq ve Qerbi Arpa cayi uzrerinde bendin insasi barede anlasma inmzalanir Bu anlasma ile Ermenistan Araz ve Qerbi Arpacayin suyunun yarisini istifade etmek huququ elde edir Bununlada olkenin su ehtiyatlari 0 94 km il artmisdir 1985 ci ilde Sirak bolgesinde Qerbi Arpacay uzerinde su anbarinin insasina baslanilir Buradax 73 metrlik dambanin 20 metri insa edilmisdir 1993 cu ilde butun isler dayandirilir 2013 cuq ilde ise onun berpasina baslanilmi qerara alinir Sayda Cekikimiler fesilesine aid coxlu sayda baliq novu yayilmisdir Burada yayilmis baliq novleri Aspius aspius Mylopharyngodon piceus Silurus glanis Hypophthalmichthys nobilis SahilleriQerbi Arpacayin sol sahilinde Ermenistanin ikinci en boyuk seheri olan Gumru yerlesir Qedimde Qerbi Arpacay uzerinde 9 korpu olmusdur Onlarin boyuk hissesinin eni 23 30 metr arasinda olmusdur Bezilerinin qaliqlari ise indiyeene kimi qalir XIX esrde cayin sahilinde turk quvveleri ile ruslar arasinda Arpacay doyusu olmusdur Istinadlar Movses Horenaci Istoriya Armenii Kniga vtoraya 2012 05 11 tarixinde Istifade tarixi 2017 11 08 N Z Mosaki Iran v vodnoj geopolitike regiona Institut Blizhnego Vostoka 2010 11 25 tarixinde Istifade tarixi 2017 11 08 Vosstanovlenie vodohranilisha Kapsi budet stoit 18 5 millionov evro ecolur org 12 08 2013 2014 01 28 tarixinde arxivlesdirilib