Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qızılqum (özb. Qizilqum, qaz. Қызылқұм) — qumlu səhra olaraq Amudərya və Sırdərya çayları arasında yerləşir. Səhra Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistan ərazisinin bir hissəsini əhatə edir. Şimal-qərbdən Aral dənizi, şimal-şərqdən Sırdərya, şərq hissədən Tyan-Şan və Pamir-Altay dağları, cənub qərbdən isə Amudərya çayı ilə əhatələnir. Səhranın sahəsi 300 min km² təşkil edir.
| Qızılqum səhrası | |
|---|---|
| özb. Qizilqum, qaz. Қызылқұм | |
 Qızılqum səhrası | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Sahəsi | 300000 km² |
| Yerləşməsi | |
| Ölkələr | |
| | |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Coğrafiyası
Səhranın səthinə nəzər saldıqda cənub-şərqdə hündürlük 300 m, şimal-qərbdə isə 53 m təşkil edir. Səhranın xüsusi ilə alçaq dağlıq ərazilərində hətta qranit suxurlarına rast gəlinir. Səhranın dağlıq hissələrində əsasən kəskin sıldırımlı ərazilərdən ibarətdir. Səhranın böyük hissəsi qumluqlardan ibarətdir. Səhranın qumluq hissələrində hündürlükləri 3-30 metr təşkil edən və cərgəlır şəklində uzanan qum təpələri vardır. Ən hündürləri isə 75 m təşkil edir. Səhranın şimal-qərb hissələrində takırlar üstünlük təşkil edir. İqlimi kəskin kontinentaldır. Yayı isti olur. Orta temperatur iyulda + 26°; +29°S, yanvarda isə 0°; -9° S təşkil edir. İllik yağıntının miqdarı 100–200 mm olur. Yağıntılar əsasən ilin qış və yaz mövsümlərində düşür. Ərazidə demək olar ki, qrunt sularına rast gəlinmir. Bircə Janadərya çayının hövzəsi istisnalıq təşkil edir. Yüksək təziqli artezian suları ilə isə zəngindir.
Səhranın cənub hissəsi subtropik quşaqda yerləşir. Boz-qonur və qumlu torpaqlardan ibarətdir. Bəzi yerlər isə şoran, şorakət torpaqlar yayılmışdır.
Flora və fauna
Səhranın bitki örtüyü efemerlər və efmeroidlərdən ibsrət olsa da, burada həmcinin zanbaq kimi bitkilərə də ẽrast gəlinir. Qumluq ərazilərdə ağ saksaul, çərkəz və gilli torpaqlarda isə kol bitkiləri aktualdır. Şimal-qərb ərazilərində şorangə, dərələrdə isə Zaysan saksaulu bitkisindən meşələri görmək olar.
Ərazidə yaşayan heyvanlar bir qayda olaraq susuzluğa davamlığı ilə seçilirlər. Heyvanlar (o yeyənlər bitkilərdən) suya olan təlabatını şikarları vastəsi ilə ödəyirlər. Suya tələbatı azaltmaq məqsədilə bir çox canlılar gecə həyatı sürür. Səhrada məməlilərdənCeyran, , ərəbdovşanı, Barxan pişiyi, Çöl pişiyi, Canavar, Çöl tülküsü, və Yarasalara rast gəlinir. Quşlarda isə Sərçəkimilər, çöl qartalı, bayquş və digərləri yaşayır. Burada ilanlar (, Gürzə, Yatağan ilanlar, ), Kərtənkələlər, və Tısbağalar yayılmışdır
Əhali
Ərazidə yaşayam insanların əsa məşğuliyyət sahəsi əsasən ənkinçilik və maldarlığın bir qolu olan qoyunçuluqdur. Xüsusi ilə tez yetişək bitkilər əkilir. Qoyunçuluqda isə qaragül qoyunları xüsusi ilə seçilir. Səhranın mərkəz və qərb hissələrində artezianların sayəsində vahələr yaşıl vahələr yaranmışdır. Əhalinin böyük qismi belə ərazilərdə yaşayır. Səhradan qranit, qrafit çıxarılır. Ütləlik bir necə qızıl yataqları vardır (Murutau, Мурунтау, Dauqız, Amantay). Səhranın mərkəz hissələrində uran vı fosfor yataqları aşkarlanmışdır. Səhranın cənubunda hələ SSRİ dönəmindən zəngin qaz yatağı olan istismar edilir. Səhradan magistral avtomobil yulu keçir. Qızılqum səhrasının mərkəzində Tamdıbulak qəsəbəsi vardır.
Maraqlı fakt
- Səhranın tən ortasında Üçkuduk şəhəri yerləşir (Üç quyu).
- yaxınlığında zəngin uran yatağı vardır. Uran karyer üsulu ilə çıxarılır.
- Bukantau dağ massivindən gözəl mənzərəli dağ qayalıqlarını görmək olar. Qızılqum səhrasına qar yağması belə məlumdur.
İstinadlar
- Averianov, Alexander O. (2000). "Mammals from the Mesozoic of Kirgizstan, Uzbekistan, Kazakhstan and Tadzhikistan". In Benton, Michael J.; Shishkin, Mikhail A.; Unwin, David M.; and Kurochkin, Evgenii N. (eds.). The Age of Dinosaurs in Russia and Mongolia. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 627–652. .
- Sukhanov, Vladimir B. (2000). "Mesozoic turtles of Middle and Central Asia". In Benton, Michael J.; Shishkin, Mikhail A.; Unwin, David M.; and Kurochkin, Evgenii N. (eds.). The Age of Dinosaurs in Russia and Mongolia. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 309–367. .
Ədəbiyyat
- Югай Р. Л. История развития географических и картографических представлений о пустыне Кызылкум (с древнейших времен до середины XIX в.): Автореферат дис. на соискание ученой степени кандидата географических наук / Ташк. гос. ун-т им. В. И. Ленина. — Daşkənd: [б. и.], 1964. — 21 с.
Mənbə
- Кызылкум в книге: Н. А. Гвоздецкий, Н. И. Михайлов. Физическая география СССР. М., 1978.
- Qızılqum səhrası 2013-01-18 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qizilqum ozb Qizilqum qaz Қyzylkum qumlu sehra olaraq Amuderya ve Sirderya caylari arasinda yerlesir Sehra Qazaxistan Ozbekistan ve Turkmenistan erazisinin bir hissesini ehate edir Simal qerbden Aral denizi simal serqden Sirderya serq hisseden Tyan San ve Pamir Altay daglari cenub qerbden ise Amuderya cayi ile ehatelenir Sehranin sahesi 300 min km teskil edir Qizilqum sehrasiozb Qizilqum qaz ҚyzylkumQizilqum sehrasiUmumi melumatlarSahesi 300000 km Yerlesmesi42 50 00 sm e 63 50 00 s u Olkeler Qazaxistan Turkmenistan OzbekistanQizilqum sehrasiQizilqum sehrasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarCografiyasiQum barxani Sehranin sethine nezer saldiqda cenub serqde hundurluk 300 m simal qerbde ise 53 m teskil edir Sehranin xususi ile alcaq dagliq erazilerinde hetta qranit suxurlarina rast gelinir Sehranin dagliq hisselerinde esasen keskin sildirimli erazilerden ibaretdir Sehranin boyuk hissesi qumluqlardan ibaretdir Sehranin qumluq hisselerinde hundurlukleri 3 30 metr teskil eden ve cergelir seklinde uzanan qum tepeleri vardir En hundurleri ise 75 m teskil edir Sehranin simal qerb hisselerinde takirlar ustunluk teskil edir Iqlimi keskin kontinentaldir Yayi isti olur Orta temperatur iyulda 26 29 S yanvarda ise 0 9 S teskil edir Illik yagintinin miqdari 100 200 mm olur Yagintilar esasen ilin qis ve yaz movsumlerinde dusur Erazide demek olar ki qrunt sularina rast gelinmir Birce Janaderya cayinin hovzesi istisnaliq teskil edir Yuksek teziqli artezian sulari ile ise zengindir Sehranin cenub hissesi subtropik qusaqda yerlesir Boz qonur ve qumlu torpaqlardan ibaretdir Bezi yerler ise soran soraket torpaqlar yayilmisdir Flora ve faunaSehranin bitki ortuyu efemerler ve efmeroidlerden ibsret olsa da burada hemcinin zanbaq kimi bitkilere de ẽrast gelinir Qumluq erazilerde ag saksaul cerkez ve gilli torpaqlarda ise kol bitkileri aktualdir Simal qerb erazilerinde sorange derelerde ise Zaysan saksaulu bitkisinden meseleri gormek olar Erazide yasayan heyvanlar bir qayda olaraq susuzluga davamligi ile secilirler Heyvanlar o yeyenler bitkilerden suya olan telabatini sikarlari vastesi ile odeyirler Suya telebati azaltmaq meqsedile bir cox canlilar gece heyati surur Sehrada memelilerdenCeyran erebdovsani Barxan pisiyi Col pisiyi Canavar Col tulkusu ve Yarasalara rast gelinir Quslarda ise Sercekimiler col qartali bayqus ve digerleri yasayir Burada ilanlar Gurze Yatagan ilanlar Kertenkeleler ve Tisbagalar yayilmisdirEhaliErazide yasayam insanlarin esa mesguliyyet sahesi esasen enkincilik ve maldarligin bir qolu olan qoyunculuqdur Xususi ile tez yetisek bitkiler ekilir Qoyunculuqda ise qaragul qoyunlari xususi ile secilir Sehranin merkez ve qerb hisselerinde artezianlarin sayesinde vaheler yasil vaheler yaranmisdir Ehalinin boyuk qismi bele erazilerde yasayir Sehradan qranit qrafit cixarilir Utlelik bir nece qizil yataqlari vardir Murutau Muruntau Dauqiz Amantay Sehranin merkez hisselerinde uran vi fosfor yataqlari askarlanmisdir Sehranin cenubunda hele SSRI doneminden zengin qaz yatagi olan istismar edilir Sehradan magistral avtomobil yulu kecir Qizilqum sehrasinin merkezinde Tamdibulak qesebesi vardir Maraqli faktSehranin ten ortasinda Uckuduk seheri yerlesir Uc quyu yaxinliginda zengin uran yatagi vardir Uran karyer usulu ile cixarilir Bukantau dag massivinden gozel menzereli dag qayaliqlarini gormek olar Qizilqum sehrasina qar yagmasi bele melumdur IstinadlarAverianov Alexander O 2000 Mammals from the Mesozoic of Kirgizstan Uzbekistan Kazakhstan and Tadzhikistan In Benton Michael J Shishkin Mikhail A Unwin David M and Kurochkin Evgenii N eds The Age of Dinosaurs in Russia and Mongolia Cambridge Cambridge University Press pp 627 652 ISBN 0 521 55476 4 Sukhanov Vladimir B 2000 Mesozoic turtles of Middle and Central Asia In Benton Michael J Shishkin Mikhail A Unwin David M and Kurochkin Evgenii N eds The Age of Dinosaurs in Russia and Mongolia Cambridge Cambridge University Press pp 309 367 ISBN 0 521 55476 4 EdebiyyatYugaj R L Istoriya razvitiya geograficheskih i kartograficheskih predstavlenij o pustyne Kyzylkum s drevnejshih vremen do serediny XIX v Avtoreferat dis na soiskanie uchenoj stepeni kandidata geograficheskih nauk Tashk gos un t im V I Lenina Daskend b i 1964 21 s MenbeKyzylkum v knige N A Gvozdeckij N I Mihajlov Fizicheskaya geografiya SSSR M 1978 Qizilqum sehrasi 2013 01 18 at the Wayback MachineHemcinin bax