Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədə çoxsaylı problemlər mövcuddur. Zəhmət olmasa, səhifəni redaktə edərək və ya mövcud problemləri diskussiya edərək həll edin.
|
Bu məqalə böyük ölçüdə və ya tamamilə tək mənbəyə əsaslanır. (yanvar 2024) |
Qazi Muhamməd (ləzg. Хуьлуьхъ Гъази Мухьаммад; 1785 Xuluq – 1837 Qusar) - imam və Quba üsyanının hərbi, dini və siyasi rəhbəri və lideri, müridizmin yayıcısı. Qafqazın milli qəhrəmanı.
| Qazi Muhamməd | |
|---|---|
| Хуьлуьхъ Гъази Мухьаммад | |
 | |
| 1837 – 1838 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Xuluq kəndi |
| Vəfat tarixi | 1837 |
| Milliyyəti | Ləzgi |
| Təhsili | Islam təhsili, müridizm |
| Dini | sünni islam |
| Hərbi xidmət | |
| Döyüşlər | Quba üsyanı |
Həyatı
Qazi Muhamməd 1837-ci ildə Qusarın Xuluq kəndində anadan olmuşdur. Rus imperiyasının yerli əhaliyə edilən zülümlərə cavab olaraq cihad elan etməklə və bu hərəkatın rəhbəri olmaqla tanınır.
Rusiya imperiyası ilə müharibə
Quba əyalətində Rus İmperyasının yerli ləzgi əhəliyə qarşı zülmünə qarşı İmam Qazi Muhamməd Xuluqvi və dostu Hilivi rəhbərliyi ilə Rus çarına qarşı üç dəfə baş vermiş güclü xalq üsyanlardı. 1837-ci ilin mart-aprel aylarında Qazi Muhamməd Xuluqvi ləzgi ağsaqqallarla birlikdə Qafqaz canişinlikliyin mülki idarəsinin başçısı Cozef Reuttə müharibə başlatmadan, öz etirazlarını bildirib bir ərizəsi təqdim etdilər. İlk başlarda Reutt yerli əhalininin bu tələbləri haqlı oluğunu və onlarla razılaştığını deyir. Buda üsyana hazırlaşan yerli sakinləri müvəqqəti olaraq sakitləşdirir. Amma bu tələblərin sadece bir qısmı yerine yetirilir və bir aydan sonra Qazi Muhamməd on ağsaqqalla birlikdə Reutta gedir və ərizənin qalan bəndlərinin yerinə yetirilməsini tələb edir, əsasəndə vergilərin azaldılmasını . Bu dəfə isə Reutt qonaqlara heç bir reaksiya vermədi .
Artıq avqust ayında Qazi Muhamməd Şeyx Muhamməd Kuravinın müridizm tələbəsi olan Avar imam Şamilnən yazışır və bir məktub alır. Məktubda Şamil ruslar mədəni və nəzakətli dildən anlamayacağını, bunu onlar zəyiflik kimi görəcəyini və rus hakimiyyətinin sənədlərinin dəyərsiz olduğunu deyir . Qazi Muhamməd məktubu oxuduqdan sonra silahlı müqavimətin zəruriliyi ilə bağlı fikrinə daha əmin olur və qızının toyunu qeyd etmək bəhanəsi ilə həmfikirlərini müzakirəyə toplayır . Avqustun 20-də ətraf kəndlərdən silahlı müridlər toplaşıb Cibir kəndinə cihad elan etmək üçün getdilər . Burada üsyanın strategiyası və planı hazırlanıb, Qubaya getmək qərarı alınır . Bu arada öz təşəbbüsü ilə Hil tarlalarında dayanan kazak otçularını əsir götürür. Lakin bu addımı İmam Muhamməd dəstəkləmir və Əliyə məhbusları azad elətdirir .
Bundan sonra Qazi Muhamməd və Abrek Əli birlikdə Xudatdaki Rus postuna hücum edib, heç qan tökmədən bütün bütün Rus qarnizonunu əsir alabilirlər . Və burda da Qazi Muhamməd ruslara müharibə elan edir və rəsmi olaraq imam seçilir. Bu üsyan demək olar ki, bütün Quba əyalətini əhatə edir. Müridlər yani İmamın əskərləri Cibirdəki 400 nəfərdən 12 000 nəfərə qədər artaraq Qudiyalçayın qarşı sahilində İmamın əmirini gözlüyürlər . Hətta üsyana qatəlmaq üçün yerli ləzgilərlə yanaşı Dağıstanın cənubundanda ləzgilər gəlib orduya qoşulur . Beləliklə İmam Qazi Muhamməd ərazi əsasında naibləri təyin edir və Rus İmperyasıyla müharibəni planlaşdırmaq üçün hərbi şura çağırır . BU vaxt Quabnın müdafiəyəsinə şəhər komendantı rus mayoru İşçenko nəzarət edirdi . Ləzgilərin Quba hücumü zamanında hətta qalanın divarları qismən dağılır. Bu zaman Quba şəhərin əhalisidə üsyana dəstək verərək və Qazi Myhammədin qoşunları ilə əməkdaşlıq edir.
Qubanın mühasirəsi
Mühasirə 1837-ci il sentyabrın 4-də başladı, İmam Qazi Muhamməd dağda yerləşən Nuğədi kəndində müşahidə üçün yerləşir. Lakin bəzi səbəblərə görə Qubanı ələ keçirmək üçün dəfələrlə edilən cəhdlər uğursuz oldu və ləzgilər xeyli itki verərək Yəhudi qəsəbəsinə çəkildilər .
Hətta fərqli inanca sahib Yahudilərində müsəlman Ləzgilərə bu dar anda köməyinə baxmayaraq, bəzi Qafqazdaki xalqlar Ləzgilərə qarşı xainlik edir. Beləliklə Rus imperiyaya sadiq qüvvələrin arasında: gürcü xətt batalyonlarının iki dəstəsi, general L. Ya. Savarsamidze və general Fezenin komandanlığı altında olan çar ordusunun 3200 əsgəri, habelə yerli Azərbaycan və Dağıstan hökmdarlarının bəzi qüvvələri, o cümlədən xainlik edən əslən lak olan Qaziqumuq xanın qoşunları və Şirvan milisləri ləzgi müsəlmanlara qarşı savaşdılar.
Həbs və ölüm
Uğursuz müqavimətdən sonra İmam Qazi Muhamməd Kurə xanlığına köçüb öz ailəsini ruslardan xilas etməyə çalışır, lakin orda da ona xainlik edən əslən lak olan Qazqumuq xanı tərəfindən rusların əmri ilə özü və ailəsi həbs edilir. Eləcədə üsyanın 40-a yaxın iştirakçısı həbs edilir, amma sadəcə son anda qaçaraq özünü xilas bilir . Qazi Muhamməd Quba üsyanının digər 36 lideri ilə birlikdə məhkəməyə çıxarılır və ifadə verirlər . O, ölüm hökmünə məhkum edilir və hətta üsyanda iştirak etməyən oğlu Novruzun Kaluqaya sürgün etməli idilər, amma bu Novruzun 1838-ci il oktyabrın 17-də müammalı şəkildə “qızdırmadan” vəfat etməsi səbəbiylə baş vermir .
Həmçinin oxu
- Əlisöhbət Sumbatzadə "Quba üsyanı 1837". Bakı, 1961
- Sevinc Əliyeva "Azərbaycan və Şimali Qafqaz xalqlarının münasibətləri (XIX əsr-XX əsrin əvvəlləri)" Bakı, 2015
Həmçinin bax
İstinadlar
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalede coxsayli problemler movcuddur Zehmet olmasa sehifeni redakte ederek ve ya movcud problemleri muzakire sehifesinde diskussiya ederek hell edin Bu meqalenin metnini Azerbaycan diline uygunlasdirmaq lazimdir Meqalede cumle quruluslarindaki yanlisliqlari ve orfoqrafik sehvleri duzeltdikden sonra Azerbaycanca deyil sablonunu silmeyi unutmayin yanvar 2024 Bu meqaledeki bir cox xususi adin Azerbaycan diline yanlis sekilde transliterasiya edildiyi ve ya umumiyyetle transliterasiya edilmediyi dusunulur Xahis olunur ki meqaledeki xususi adlari nezerden kecirin ve Azerbaycan diline duzgun transliterasiya etmeye calisin Lutfen problem hell edilmediyi muddetde sablonu meqaleden silmeyin Bu meqale boyuk olcude ve ya tamamile tek menbeye esaslanir Movzu ile bagli muzakire sehifesindeki muzakirelere qosula ve fikirlerinizi bildire bilersiniz Meqaleye etibarli menbeler elave ederek tekmillesdire bilersiniz yanvar 2024 Qazi Muhammed lezg Huluh Gazi Muhammad 1785 Xuluq 1837 Qusar imam ve Quba usyaninin herbi dini ve siyasi rehberi ve lideri muridizmin yayicisi Qafqazin milli qehremani Qazi MuhammedHuluh Gazi MuhammadImam1837 1838Sexsi melumatlarDogum tarixi 1785Dogum yeri Xuluq kendiVefat tarixi 1837Milliyyeti LezgiTehsili Islam tehsili muridizmDini sunni islamHerbi xidmetDoyusler Quba usyaniHeyatiQazi Muhammed 1837 ci ilde Qusarin Xuluq kendinde anadan olmusdur Rus imperiyasinin yerli ehaliye edilen zulumlere cavab olaraq cihad elan etmekle ve bu herekatin rehberi olmaqla taninir Rusiya imperiyasi ile muharibeEsas meqale Quba usyani 1837 Quba eyaletinde Rus Imperyasinin yerli lezgi eheliye qarsi zulmune qarsi Imam Qazi Muhammed Xuluqvi ve dostu Hilivi rehberliyi ile Rus carina qarsi uc defe bas vermis guclu xalq usyanlardi 1837 ci ilin mart aprel aylarinda Qazi Muhammed Xuluqvi lezgi agsaqqallarla birlikde Qafqaz canisinlikliyin mulki idaresinin bascisi Cozef Reutte muharibe baslatmadan oz etirazlarini bildirib bir erizesi teqdim etdiler Ilk baslarda Reutt yerli ehalininin bu telebleri haqli olugunu ve onlarla razilastigini deyir Buda usyana hazirlasan yerli sakinleri muveqqeti olaraq sakitlesdirir Amma bu teleblerin sadece bir qismi yerine yetirilir ve bir aydan sonra Qazi Muhammed on agsaqqalla birlikde Reutta gedir ve erizenin qalan bendlerinin yerine yetirilmesini teleb edir esasende vergilerin azaldilmasini Bu defe ise Reutt qonaqlara hec bir reaksiya vermedi Artiq avqust ayinda Qazi Muhammed Seyx Muhammed Kuravinin muridizm telebesi olan Avar imam Samilnen yazisir ve bir mektub alir Mektubda Samil ruslar medeni ve nezaketli dilden anlamayacagini bunu onlar zeyiflik kimi goreceyini ve rus hakimiyyetinin senedlerinin deyersiz oldugunu deyir Qazi Muhammed mektubu oxuduqdan sonra silahli muqavimetin zeruriliyi ile bagli fikrine daha emin olur ve qizinin toyunu qeyd etmek behanesi ile hemfikirlerini muzakireye toplayir Avqustun 20 de etraf kendlerden silahli muridler toplasib Cibir kendine cihad elan etmek ucun getdiler Burada usyanin strategiyasi ve plani hazirlanib Qubaya getmek qerari alinir Bu arada oz tesebbusu ile Hil tarlalarinda dayanan kazak otcularini esir goturur Lakin bu addimi Imam Muhammed desteklemir ve Eliye mehbuslari azad eletdirir Bundan sonra Qazi Muhammed ve Abrek Eli birlikde Xudatdaki Rus postuna hucum edib hec qan tokmeden butun butun Rus qarnizonunu esir alabilirler Ve burda da Qazi Muhammed ruslara muharibe elan edir ve resmi olaraq imam secilir Bu usyan demek olar ki butun Quba eyaletini ehate edir Muridler yani Imamin eskerleri Cibirdeki 400 neferden 12 000 nefere qeder artaraq Qudiyalcayin qarsi sahilinde Imamin emirini gozluyurler Hetta usyana qatelmaq ucun yerli lezgilerle yanasi Dagistanin cenubundanda lezgiler gelib orduya qosulur Belelikle Imam Qazi Muhammed erazi esasinda naibleri teyin edir ve Rus Imperyasiyla muharibeni planlasdirmaq ucun herbi sura cagirir BU vaxt Quabnin mudafieyesine seher komendanti rus mayoru Iscenko nezaret edirdi Lezgilerin Quba hucumu zamaninda hetta qalanin divarlari qismen dagilir Bu zaman Quba seherin ehaliside usyana destek vererek ve Qazi Myhammedin qosunlari ile emekdasliq edir Qubanin muhasiresi Muhasire 1837 ci il sentyabrin 4 de basladi Imam Qazi Muhammed dagda yerlesen Nugedi kendinde musahide ucun yerlesir Lakin bezi sebeblere gore Qubani ele kecirmek ucun defelerle edilen cehdler ugursuz oldu ve lezgiler xeyli itki vererek Yehudi qesebesine cekildiler Hetta ferqli inanca sahib Yahudilerinde muselman Lezgilere bu dar anda komeyine baxmayaraq bezi Qafqazdaki xalqlar Lezgilere qarsi xainlik edir Belelikle Rus imperiyaya sadiq quvvelerin arasinda gurcu xett batalyonlarinin iki destesi general L Ya Savarsamidze ve general Fezenin komandanligi altinda olan car ordusunun 3200 esgeri habele yerli Azerbaycan ve Dagistan hokmdarlarinin bezi quvveleri o cumleden xainlik eden eslen lak olan Qaziqumuq xanin qosunlari ve Sirvan milisleri lezgi muselmanlara qarsi savasdilar Hebs ve olumUgursuz muqavimetden sonra Imam Qazi Muhammed Kure xanligina kocub oz ailesini ruslardan xilas etmeye calisir lakin orda da ona xainlik eden eslen lak olan Qazqumuq xani terefinden ruslarin emri ile ozu ve ailesi hebs edilir Elecede usyanin 40 a yaxin istirakcisi hebs edilir amma sadece son anda qacaraq ozunu xilas bilir Qazi Muhammed Quba usyaninin diger 36 lideri ile birlikde mehkemeye cixarilir ve ifade verirler O olum hokmune mehkum edilir ve hetta usyanda istirak etmeyen oglu Novruzun Kaluqaya surgun etmeli idiler amma bu Novruzun 1838 ci il oktyabrin 17 de muammali sekilde qizdirmadan vefat etmesi sebebiyle bas vermir Hemcinin oxuElisohbet Sumbatzade Quba usyani 1837 Baki 1961 Sevinc Eliyeva Azerbaycan ve Simali Qafqaz xalqlarinin munasibetleri XIX esr XX esrin evvelleri Baki 2015Hemcinin baxQuba usyani MuridizmIstinadlarSumbatzade 1961Xarici kecidler 1