Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Adi ərik (lat. Prunus armeniaca) — bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin gülçiçəyikimilər fəsiləsinin gavalı cinsinə aid bitki növü.
| Adi ərik | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Adi ərik | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Ümumi
Məlumatı yoxla. Bu məqalədə verilən dəqiqliyini və məlumatların yoxlamaq lazımdır. aydınlaşdırılmalıdır. |
Adi ərik mart-aprel aylarında çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ və ya açıq çəhrayıdır, yarpaqlarından çox əvvəl açılırlar. Çiçək saplaqları qısadır. Meyvələri iyun-avqust aylarında yetişir. Meyvələri birçəyirdəkli olub, rəngi ağ, sarı və qırmızı-narıncı olur. Meyvəsinin ağırlığı 3–18 q, forması isə müxtəlifdir. Ətliyi şirəli, şirin və ya turşa-şirindir. Adi ərik təzə halda istehlak edilir. Ondan kompot, şirə, mürəbbə, cem, marmelad, pat, pastila, jele, povidlo, sukat, karamel üçün içlik və şərab hazırlanır, həmçinin qurudulur. Çəyirdəyi ilə birlikdə qurudulduqda uryuk, çəyirdəksiz bütöv qurudulduqda qaysı, iki yerə bölünüb qurudulduqda isə kuraqa adlanır. Qurudulmuş ərikdən tamlı qatqı kimi bir çox xörəklərin hazırlanmasında istifadə olunur. Çəyirdəyinin qabığından aktivləşdirilmiş kömür, budaqlarının ifraz etdiyi qətranlardan isə kley hazırlanır. Balverən bitki kimi az məşhurdur. Çünki çox qısa müddətdə çiçəkləyir. Yabanı ərik qiymətli calaq materialı hesab edilir. Mədəni sortların yetişdirilməsində onun böyük əhəmiyyəti vardır.
Tərkibi
Adi əriyin tərkibində 20%-ə qədər şəkər (əsasən saxaroza), 2,6% üzvi turşu (alma, limon və az miqdarda salisil, şərab), 1%-ə qədər pektin, karotin, B1 və B2 vitaminləri vardır. Çəyirdək ləpəsində 40%-ə qədər badam yağına oxşar qurumayan yağ, 20%-ə qədər zülali maddə, 10% karbohidrat vardır. Yabanı halda bitən əriklərin çəyirdək ləpəsində 1–3% miqdarında acı amiqdalin qlükozidi olur. Ona görə də qida məqsədləri üçün işlədilmir. Əriyin mineral tərkibi (mq/100 q) aşağıdakı şəkildədir: Kalsium-20, Dəmir-0,2, Maqnezium-2, Kalium 28,3, Natrium az miqdarda.
Əfsanəsi
Əriyin vətəni Orta Asiya hesab olunur. Əfsanəyə görə, Babilistanı tərk edən sakinlər Qafqaz dağlarından aşaraq özləri ilə ərik ağacının tinglərini aparmış və onları yol boyu əkmiş və bundan sonra gözəl ərik bağı yaranmışdır. Bundan sonra yaxınlıqda yerləşən kəndlərin sakinləri gümrahlığı və uzunömürlülüyü, qızlar isə qeyri-adi gözəlliyi ilə fərqlənməyə başladı. bizə gəlmiş mövhumata əsasən, əriyin yumşaq əti və şirəsi həyatı uzadır və orqanizmi cavanlaşdırır.
Xüsusiyyətləri
Ərik qızılgülçiçəklilər (rosaceae) fəsiləsindən olub, Zaqafqaziyada və Orta Asiyada geniş yayılmışdır. Ana vətəni Çindən Böyük İsgəndərin Asiya yürüşlərində (m.ö. 330–323) İran və Qafqaz dağlarının üzərindən Anadoluya aparılan əriyin Azərbaycanda iki min ildən çox keçmişi var. Romalıların Anadolunu istilası zamanı yerli tacirlər tərəfindən əvvəlcə İtaliyaya, sonra isə Yunanıstana aparılan "Qızıl Alma" da adlandırılan meyvənin istehsalına bu ölkələrdə böyük əhəmiyyət verilmişdir. Ərik, İtaliya və Yunanıstandan 13-cü əsrdə İngiltərəyə, 17-ci əsrdə isə Fransa və Amerikaya aparılmışdır. Azərbaycanda bu bitki çoxdan bəri becərilir və onun bir sıra rayonlarda ildən-ilə becərilməsi genişləndirilir. Dərman məqsədilə meyvələrinin toxumlarından, eləcə də ərik ağacının gövdəsində və qol-budaqlarında da qonur-sarı rəngli yapışqan əmələ gəlir ki, bu da ilk vaxtda yumşaq olur, sonralar isə açıq havada quruduqda bərkiyir və qırmızı-qonur rəngə çevrilir.
Ərik ağaclarının yapışqanı günəş qarşısında qurudulduqda ağ rəng alır. Ərik ağacı yapışqanı suda yaxşı həll olduğu üçün əczaçılıq təcrübəsində Ərəbistan kitrəsini əvəzedici kimi həb və tablet dərmanlarının tərkibində, eləcə də emulsiyaların hazırlanmasında istifadə olunur. Əriyin meyvələri son dərəcə faydalıdır. Meyvələrini yetişən vaxt toplayır, həm təbii, həm də konservləşdirilib yeyinti sənayesində istifadə edirlər. Bundan başqa konserv zavodlarında çox vaxt meyvələrin tumlarını ayırıb atırlar. Son illərə kimi ərik ağacının meyvələrinin tumları konserv zavodlarının tullantısı hesab olunurdu. Lakin hazırda əriyin toxumlarından əla keyfiyyətli tibb üçün yararlı, badam yağını əvəz edən piyli yağ istehsal olunur. Bu yağdan əczaçılıqda kamfora yağının Oleum Camphorae hazırlığında istifadə edilir. Ərik ağacının toxumlarında 60%-ə qədər əla keyfiyyətli piy yağı vardır. Bu yağ bütün xassəsilə badam və şaftalı yağlarına oxşayır. Ona görə də badam, şaftalı yağları kimi, ərik yağı da Dövlət Farmakopeyasına daxil edilmişdir. Toxumlarında piyli yağdan başqa 25%-ə qədər zülal maddələri və B15 vitamini (panqam turşusu) da vardır. Ərik ağacının şirin və acı tumlu sortları olur. Şirin sort ərik tumlarının ləpəsi yeməlidir, faydalıdır. Acı sortun tumlarında 50 – 60% piyli yağdan başqa 8, 43%-ə qədər amiqdalin qlikozidi olduğu üçün çox zəhərlidir. Odur ki, acı sort ərik ağacının tumlarını yemək olmaz.
Ərik ağacının meyvələri çox xeyirlidir. Meyvələrinin lətli hissəsində bir sıra müalicə əhəmiyyətli maddələr vardır. Bunlardan: karotini, B1 qrupu vitaminləri, pektin və aşı maddələrini, şəkəri (4–5%) üzvi turşuları (alma və limon turşularını) (2,5%), kalsiumu, maqneziumu və fosfat duzlarını göstərmək olar. Ərik ağacının yapışqanı isə uşaqlarda tez-tez baş verən qarın ağrılarında müalicə məqsədilə işlənən emulsiyanın tərkibində emulqator kimi istifadə olunur. Meyvələrindən xalq təbabətində sinəyumşaldıcı və bəlğəmgətirici, tam yetişməmiş meyvələri isə qurdqovucu dərman kimi işlədilir. Tam yetişmiş meyvələri mədənin həzm olma prosesini yaxşılaşdırır, maddələr mübadiləsinə və ürək-damar sisteminin fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir.
Əhəmiyyəti
pH-ı 3–4 arasında dəyişən təzə ərik, doqquz fərqli şəkər, on səkkiz sərbəst amin turşusu, zəngin A vitamini və betakaroten, yüksək miqdarda potasium və dəmir elementi ehtiva edən bir quruluşda yaradılmışdır. Hələ tam yetişməmiş dövrdə yüksək olan C vitamini (50–60mg/kg), meyvənin yetişməsi ilə birlikdə azalmaqdadır (30–50mg/kg). Yaş və quru ərikdə insan sağlamlığı üçün bir çox xüsusiyyət vardır. İnsan vücudunun günlük enerji və protein ehtiyacının qarşılanmasında çox az iştirakı olmasına baxmayaraq, yaş ərik, mineral maddələrdən potasium və betakaroten maddəsi baxımından çox zəngindir. A vitamininin ön maddəsi olan betakaroten; vücudu və orqanları əhatə edən epitel toxuması, göz sağlamlığı, sümük, diş inkişafı və endokrin bezlərinin çalışması üçün lazımdır. Bir qayısının rəngi nə qədər canlıdırsa, içindəki betakaroten nisbəti o qədər yüksəkdir.
Qaysı, sağlamlığın taraz şəkildə davamına və xəstəlikləri önləməyə vəsilə olacaq mahiyyətdə yaradılmışdır. Ərikdə olan A vitamini, çoxalma və böyümədə; infeksiyalara qarşı müqavimətin artmasında əhəmiyyətli təsirə malikdir. Digər tərəfdən A vitamini, normal vücud hüceyrələrinin bədxassəli hüceyrəyə çevrilməsinin başlıca cavabdehi olan aktiv karsinogenlərdən təkli oksigen radikallarının meydana gəlməsinin və ya meydana gəldikdən sonra təsirsiz qalmasının qarşısını ala bilir. Bundan başqa A vitamini, hüceyrələrin müqavimətinin artmasına vəsilə olaraq xərçəngə qarşı qoruyucu vəzifəni yerinə yetirməkdədir. Beləliklə, sərbəst radikalların meydana gəlməsi və hüceyrə ölümünə səbəb olan protein və yağ turşularının pozulma reaksiyalarının dayandırılması təmin edilir.
Ərikdə natrium az, potasium isə çox olduğuna görə, qəlb çatışmazlığı, böyrək xəstəlikləri, hepatit, siroz müalicəsində və qəlb əzələlərinin güclənərək düzgün işləməsində müsbət təsirinin olduğunu öyrənilmişdir. Bununla yanaşı, əriyin tərkibindəki maqnezium və kalsium qırtlaq yanmalarının qarşısını alır. Quru qayısıya rəngi getməsin deyə əlavə olunan sulfat dioksidin astma kimi allergiyalara xeyirli olduğu müəyyən edilmişdir.
Quru qayısının qida və sağlamlıq baxımından digər önəmli xüsusiyyəti də lifli qida olmasıdır. Quru qayısının 100 qramında təqribən 24 qram lif var. Yeniyetmə bir insanın günlük lif ehtiyacı isə 25 qramdır. Dietlə qəbul edilən bu liflər, həzm sistemimizdə ifraz olunan fermentlər tərəfindən hidroliz edilə bilməyən polisaxarit və liqnin kimi birləşmələrdən ibarətdir. Bu lif; irritabl kolon sindromu, xroniki ürək xəstəlikləri, kolon xərçəngi, diş və şəkər xəstəliyi, apendisit, qəbzlik, hemoroid və kökəlmə kimi xəstəliklərin meydana çıxma riskini azaldır və bağırsaqların düzgün çalışmasına kömək edir.
Sinonimləri
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 474.
- Ə-C. İ. Əhmədov, N. T. Əliyev. Meyvə və tərəvəzin əmtəəşünaslığı (Dərslik). — Bakı, 2009.
- "USDA Germplasm Resources Information Network (GRIN)". 2011-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-02-22.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Adi erik lat Prunus armeniaca bitkiler aleminin gulcicekliler destesinin gulciceyikimiler fesilesinin gavali cinsine aid bitki novu Adi erikElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad RosidsKlad Deste GulciceklilerFesile GulciceyikimilerYarimfesile GavalikimilerTriba Cins GavaliNov Adi erikBeynelxalq elmi adiPrunus armeniaca L 1753Sekil axtarisiITIS 24769NCBI 36596EOL 301091UmumiMelumati yoxla Bu meqalede verilen faktlarin deqiqliyini ve melumatlarin etibarliligini yoxlamaq lazimdir aydinlasdirilmalidir Adi erik mart aprel aylarinda cicekleyir Cicekleri ag ve ya aciq cehrayidir yarpaqlarindan cox evvel acilirlar Cicek saplaqlari qisadir Meyveleri iyun avqust aylarinda yetisir Meyveleri birceyirdekli olub rengi ag sari ve qirmizi narinci olur Meyvesinin agirligi 3 18 q formasi ise muxtelifdir Etliyi sireli sirin ve ya tursa sirindir Adi erik teze halda istehlak edilir Ondan kompot sire murebbe cem marmelad pat pastila jele povidlo sukat karamel ucun iclik ve serab hazirlanir hemcinin qurudulur Ceyirdeyi ile birlikde qurudulduqda uryuk ceyirdeksiz butov qurudulduqda qaysi iki yere bolunub qurudulduqda ise kuraqa adlanir Qurudulmus erikden tamli qatqi kimi bir cox xoreklerin hazirlanmasinda istifade olunur Ceyirdeyinin qabigindan aktivlesdirilmis komur budaqlarinin ifraz etdiyi qetranlardan ise kley hazirlanir Balveren bitki kimi az meshurdur Cunki cox qisa muddetde cicekleyir Yabani erik qiymetli calaq materiali hesab edilir Medeni sortlarin yetisdirilmesinde onun boyuk ehemiyyeti vardir TerkibiAdi eriyin terkibinde 20 e qeder seker esasen saxaroza 2 6 uzvi tursu alma limon ve az miqdarda salisil serab 1 e qeder pektin karotin B1 ve B2 vitaminleri vardir Ceyirdek lepesinde 40 e qeder badam yagina oxsar qurumayan yag 20 e qeder zulali madde 10 karbohidrat vardir Yabani halda biten eriklerin ceyirdek lepesinde 1 3 miqdarinda aci amiqdalin qlukozidi olur Ona gore de qida meqsedleri ucun isledilmir Eriyin mineral terkibi mq 100 q asagidaki sekildedir Kalsium 20 Demir 0 2 Maqnezium 2 Kalium 28 3 Natrium az miqdarda EfsanesiEriyin veteni Orta Asiya hesab olunur Efsaneye gore Babilistani terk eden sakinler Qafqaz daglarindan asaraq ozleri ile erik agacinin tinglerini aparmis ve onlari yol boyu ekmis ve bundan sonra gozel erik bagi yaranmisdir Bundan sonra yaxinliqda yerlesen kendlerin sakinleri gumrahligi ve uzunomurluluyu qizlar ise qeyri adi gozelliyi ile ferqlenmeye basladi bize gelmis movhumata esasen eriyin yumsaq eti ve siresi heyati uzadir ve orqanizmi cavanlasdirir XususiyyetleriErik qizilgulcicekliler rosaceae fesilesinden olub Zaqafqaziyada ve Orta Asiyada genis yayilmisdir Ana veteni Cinden Boyuk Isgenderin Asiya yuruslerinde m o 330 323 Iran ve Qafqaz daglarinin uzerinden Anadoluya aparilan eriyin Azerbaycanda iki min ilden cox kecmisi var Romalilarin Anadolunu istilasi zamani yerli tacirler terefinden evvelce Italiyaya sonra ise Yunanistana aparilan Qizil Alma da adlandirilan meyvenin istehsalina bu olkelerde boyuk ehemiyyet verilmisdir Erik Italiya ve Yunanistandan 13 cu esrde Ingiltereye 17 ci esrde ise Fransa ve Amerikaya aparilmisdir Azerbaycanda bu bitki coxdan beri becerilir ve onun bir sira rayonlarda ilden ile becerilmesi genislendirilir Derman meqsedile meyvelerinin toxumlarindan elece de erik agacinin govdesinde ve qol budaqlarinda da qonur sari rengli yapisqan emele gelir ki bu da ilk vaxtda yumsaq olur sonralar ise aciq havada quruduqda berkiyir ve qirmizi qonur renge cevrilir Erik agaclarinin yapisqani gunes qarsisinda qurudulduqda ag reng alir Erik agaci yapisqani suda yaxsi hell oldugu ucun eczaciliq tecrubesinde Erebistan kitresini evezedici kimi heb ve tablet dermanlarinin terkibinde elece de emulsiyalarin hazirlanmasinda istifade olunur Eriyin meyveleri son derece faydalidir Meyvelerini yetisen vaxt toplayir hem tebii hem de konservlesdirilib yeyinti senayesinde istifade edirler Bundan basqa konserv zavodlarinda cox vaxt meyvelerin tumlarini ayirib atirlar Son illere kimi erik agacinin meyvelerinin tumlari konserv zavodlarinin tullantisi hesab olunurdu Lakin hazirda eriyin toxumlarindan ela keyfiyyetli tibb ucun yararli badam yagini evez eden piyli yag istehsal olunur Bu yagdan eczaciliqda kamfora yaginin Oleum Camphorae hazirliginda istifade edilir Erik agacinin toxumlarinda 60 e qeder ela keyfiyyetli piy yagi vardir Bu yag butun xassesile badam ve saftali yaglarina oxsayir Ona gore de badam saftali yaglari kimi erik yagi da Dovlet Farmakopeyasina daxil edilmisdir Toxumlarinda piyli yagdan basqa 25 e qeder zulal maddeleri ve B15 vitamini panqam tursusu da vardir Erik agacinin sirin ve aci tumlu sortlari olur Sirin sort erik tumlarinin lepesi yemelidir faydalidir Aci sortun tumlarinda 50 60 piyli yagdan basqa 8 43 e qeder amiqdalin qlikozidi oldugu ucun cox zeherlidir Odur ki aci sort erik agacinin tumlarini yemek olmaz Erik agacinin meyveleri cox xeyirlidir Meyvelerinin letli hissesinde bir sira mualice ehemiyyetli maddeler vardir Bunlardan karotini B1 qrupu vitaminleri pektin ve asi maddelerini sekeri 4 5 uzvi tursulari alma ve limon tursularini 2 5 kalsiumu maqneziumu ve fosfat duzlarini gostermek olar Erik agacinin yapisqani ise usaqlarda tez tez bas veren qarin agrilarinda mualice meqsedile islenen emulsiyanin terkibinde emulqator kimi istifade olunur Meyvelerinden xalq tebabetinde sineyumsaldici ve belgemgetirici tam yetismemis meyveleri ise qurdqovucu derman kimi isledilir Tam yetismis meyveleri medenin hezm olma prosesini yaxsilasdirir maddeler mubadilesine ve urek damar sisteminin fealiyyetine musbet tesir gosterir EhemiyyetipH i 3 4 arasinda deyisen teze erik doqquz ferqli seker on sekkiz serbest amin tursusu zengin A vitamini ve betakaroten yuksek miqdarda potasium ve demir elementi ehtiva eden bir qurulusda yaradilmisdir Hele tam yetismemis dovrde yuksek olan C vitamini 50 60mg kg meyvenin yetismesi ile birlikde azalmaqdadir 30 50mg kg Yas ve quru erikde insan saglamligi ucun bir cox xususiyyet vardir Insan vucudunun gunluk enerji ve protein ehtiyacinin qarsilanmasinda cox az istiraki olmasina baxmayaraq yas erik mineral maddelerden potasium ve betakaroten maddesi baximindan cox zengindir A vitamininin on maddesi olan betakaroten vucudu ve orqanlari ehate eden epitel toxumasi goz saglamligi sumuk dis inkisafi ve endokrin bezlerinin calismasi ucun lazimdir Bir qayisinin rengi ne qeder canlidirsa icindeki betakaroten nisbeti o qeder yuksekdir Qaysi saglamligin taraz sekilde davamina ve xestelikleri onlemeye vesile olacaq mahiyyetde yaradilmisdir Erikde olan A vitamini coxalma ve boyumede infeksiyalara qarsi muqavimetin artmasinda ehemiyyetli tesire malikdir Diger terefden A vitamini normal vucud huceyrelerinin bedxasseli huceyreye cevrilmesinin baslica cavabdehi olan aktiv karsinogenlerden tekli oksigen radikallarinin meydana gelmesinin ve ya meydana geldikden sonra tesirsiz qalmasinin qarsisini ala bilir Bundan basqa A vitamini huceyrelerin muqavimetinin artmasina vesile olaraq xercenge qarsi qoruyucu vezifeni yerine yetirmekdedir Belelikle serbest radikallarin meydana gelmesi ve huceyre olumune sebeb olan protein ve yag tursularinin pozulma reaksiyalarinin dayandirilmasi temin edilir Erikde natrium az potasium ise cox olduguna gore qelb catismazligi boyrek xestelikleri hepatit siroz mualicesinde ve qelb ezelelerinin guclenerek duzgun islemesinde musbet tesirinin oldugunu oyrenilmisdir Bununla yanasi eriyin terkibindeki maqnezium ve kalsium qirtlaq yanmalarinin qarsisini alir Quru qayisiya rengi getmesin deye elave olunan sulfat dioksidin astma kimi allergiyalara xeyirli oldugu mueyyen edilmisdir Quru qayisinin qida ve saglamliq baximindan diger onemli xususiyyeti de lifli qida olmasidir Quru qayisinin 100 qraminda teqriben 24 qram lif var Yeniyetme bir insanin gunluk lif ehtiyaci ise 25 qramdir Dietle qebul edilen bu lifler hezm sistemimizde ifraz olunan fermentler terefinden hidroliz edile bilmeyen polisaxarit ve liqnin kimi birlesmelerden ibaretdir Bu lif irritabl kolon sindromu xroniki urek xestelikleri kolon xercengi dis ve seker xesteliyi apendisit qebzlik hemoroid ve kokelme kimi xesteliklerin meydana cixma riskini azaldir ve bagirsaqlarin duzgun calismasina komek edir SinonimleriArmeniaca vulgaris Lam Amygdalus armeniaca L IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 474 E C I Ehmedov N T Eliyev Meyve ve terevezin emteesunasligi Derslik Baki 2009 USDA Germplasm Resources Information Network GRIN 2011 06 06 tarixinde Istifade tarixi 2011 02 22 Hemcinin baxAbrikosovlar