Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qayana (ing. Guyana) və ya rəsmi adı ilə Qayana Kooperativ Respublikası (ing. Co-operative Republic of Guyana) – Cənubi Amerika dövlət. Qayana Cənubi Amerikanın şimal-şərqində yerləşir. Qərbdə Venesuela, cənub-qərb və cənubda Braziliya, şərqdə Surinamla həmsərhəddir. Şimalda isə Atlantik okeanına çıxışı vardır. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Corctaun şəhəri, ümumi sahəsi 214,970 kvadrat kilometrdir.
| Qayana | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Co-operative Republic of Guyana | |||||
| |||||
| One People, One Nation, One Destiny, Един народ,една нация, една съдба, South America Undiscovered | |||||
 | |||||
| Tarixi | |||||
| • B.Britaniyadan müstəqil oldu | 26 may 1966-ci il | ||||
| Rəsmi dilləri | |||||
| Paytaxt | Corctaun | ||||
| Prezident | İrfan Əli | ||||
| Baş nazir | Mark Fillips | ||||
| Sahəsi | Dünyada 85-ci | ||||
| • Ümumi | 214970 km² | ||||
| • Su sahəsi (%) | 8,7% | ||||
| Əhalisi | |||||
| • Əhali | 750 min nəfər (166-cı) | ||||
| • Siyahıyaalma (2002) | 751 223 nəf. | ||||
| • Sıxlıq | 3,5 nəf./km² | ||||
| ÜDM (AQP) | |||||
| • Ümumi | 6 250 million dollar (164-cü) | ||||
| • Adambaşına | 8 100 dollar () | ||||
| İnternet domeni | .gy | ||||
| GY | |||||
| BOK kodu | GUY | ||||
| Telefon kodu | +592 | ||||
| Saat qurşaqları | |||||
| Nəqliyyatın yönü | sol[d] | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Adın etimologiyası
Yerli hindu dilində Qayana "çoxlu sular ölkəsi" deməkdir.
Tarix
Ərazisi XV əsrdə ispanlar tərəfindən kəşf edilmişdir. XVI əsrin əvvəllərindən ispan, sonradan isə ingilis müstəmləkəçilərinin diqqəti Cənubi Amerikanın şimal hissəsinin geniş torpaqlarına yönəlmişdi. Bu ərazilərə Orinoko çayının hövzəsi və cənubi-şərq istiqamətində Atlantik okeanının sahil zolağı aid idi.
Hələ 1499-cu ildə ispan konkistadorları, sonradan isə ispan krallığının digər ekspedisiyaları bu ərazilərə ayaq açmağa başlamışdı. İstilaçıların ruhlanmasında müəyyən səbəblər hökm sürürdü. Belə ki, o dövrdə belə bir rəvayət yayılmışdı ki, guya bu ərazilərdə qızılla zəngin El-Dorado (qızıllar ölkəsi) ölkəsi vardır. Buna görə də bu ərazilərin tədqiq olunmasına maraq olduqca güclü idi, lakin tədqiqatların heç biri uğurla nəticələnmirdi. Belə tədqiqatlardan da biri dahi Şekspirin sələfı Volter Reli idi. O, ingilis donanmasının kapitanı, şair, tarixçi, filosof və pirat idi. 1595-ci ildə Qvianaya ekspedisiya səfərindən sonra o, İngiltərəyə qayıdaraq "Geniş varlı və gözəl Qviana imperiyasının kəşfi" adlı kitab yazır. Bu kitab elə əslində ingilis müstəmləkəçiləri üçün böyük bir kəşf oldu. Həmin dövrdə Fransa fransız Qvianası adlanan ərazidə mövqelərini möhkəmləndirdi.
1814-cü ildə Böyük Britaniya əsasən bu torpaqlara sahib olmuş, 1831-ci ildə isə Britaniya Qvianası adı ilə öz ərazisinə birləşdirmişdir. 26 may 1966-cı ildən müstəqil dövlətdir. 23 fevral 1970-ci ildən isə Qayana Kooperativ Respublikası adlanır.
8 yanvar 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası ilə Qayana arasında diplomatik münasibətlər qurulmuşdur.
Fiziki-coğrafi xarakteristika
Qayana Qviana yaylasının şərq hissəsində yerləsir. Mərkəzi Qayanının qərb hissəsi dağlıqdır, dağ silsilələri ilə parçalanmışdır və orta hündürlük 2000 m-ə çatır. Dağ rayonları Rupununi düzənlik savannası ilə iki hissəyə bölünür. Atlantik okeanı boyu bataqlıqlaşmış ovalıq uzanır ki, şərqdə onun eni 100 km-ə çatır. Qabarma zamanı manqr bitki örtüyü su altında qalır. Yer qabığının tərəddüdü nəticəsində sahil zonasında quru yavaş-yavaş enir, lakin onun enmə sürəti qum örtüyünün yaranmasından sürətli gedir. Buna görə də sahil zolağında əkin sahələrini və yaşayış məntəqələrini qorumaq üçün müxtəlif tikililərdən, su yayındırıcı kanal çəkilişindən istifadə edirlər. Qayananın paytaxtını okeandan qorumaq üçün torpaq bənd yaradılmışdır.
Sahil zonasında əhalinin və istifadə olunan torpağın çox hissəsi cəmləşmişdir. Burada şəkər qamışı, çəltik və digər kənd təsərrüfatı bitkisi əkilir. Cənub hissəsi təpəli, qumlu düzənlikdir və ümumi ərazini dörddə birini təşkil edir. Burada ölkənin əsas mineral ehtiyatı olan boksit toplanmışdır. Qviana yaylasının qərb hissəsi qızıl, almaz və digər metal filizləri ilə zəngindir.
Qayananın iqlimi rütubətli isti və subekvatorialdır. Sahildə orta aylıq temperatur 26–28 °C-dir. Sahil zonasında yağış mövsümü aprel ayının ortalarından avqustun ortalarına və noyabrın ortalarından yanvarın axırlarınadək davam edir. Yağıntıların orta illik miqdarı 1400 mm-dir.
Ölkədə çay, göl, şəlalə olduqca çoxdur. Ən hündür şəlaləsi olan Kayeçur Niaqaradan 5 dəfə hündürdür. Çayların əksəriyyəti öz mənbəyini ölkənin qərbindəki dağlardan götürərək Atlantik okeanına tökülür. Berbis, Essekibo, Demerara və Koranteyn çaylarının böyük təsərrüfat əhəmiyyətləri vardır, gəmiçilik üçün olduqca əlverişlidir, həmçinin həmin çaylar vasitəsilə meşə materialları da axıdılır.
Ölkə ərazisinin təxminən 95 %-ə qədəri tropik meşələrlə örtülüdür. Meşədəki ağacların əksəriyyətinin hündürlüyü 50 m-ə qədərdir. Ölkənin meşə massivləri qiymətli ağac növləri ilə zəngindir. Mindən çox ağac növlərinin əksəriyyətinin oduncağı rəngli olduğundan mebel sənayesində geniş istifadə edilir. Mütəxəssislərin fıkrincə tropik meşələrin əhatə etdiyi böyük ərazilərin altında olduqca zəngin təbii resurslar vardır. Çox da dərin olmayan, gətirilmə süxurların az qalınlığa malik olduğu, bəzən isə səthə çıxdığı boksit ehtiyatlar olduqca çoxdur və dünya boksit istehsalının təqribən 15–20 %-i onun payına düşür. Burada boksitdən başqa qızıl, manqan, almaz, neft və qaz ehtiyatları da aşkar edilmişdir.
Əkinçiliyin inkişafı olduqca çətin şəraitdə getmişdir, baxmayaraq ki, buradakı torpaqlar çürüntü və mineral duzlarla olduqca zəngindir. İş orasındadır ki, yer qabığının tərəddüdü nəticəsində quru Atlantik okeanının altına doğru enir. Əkin sahələrinin okeanın sularından qorunması üçün çoxlu qoruyucu bəndlər tikmək lazım gəlir. Yüksək temperatur şəraitində yüksək rütubətlilik parnik atmosferi yaradır ki, bu bitkilərin sürətli inkişafına gözəl şərait yaradır. Lakin çoxlu miqdarda yağan yağışlar torpağı bir növ su ilə hopmuş məsaməli hala salır. İrriqasiya tikintisinə çəkilən xərclər kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətini qaldırır.
İnzibati ərazi bölgüsü
İnzibati cəhətdən Qayana üç əyalətə — Essekibo, Demerara və Berbisə bölünür. Ölkənin inzibati-ərazi bölgüsü 10 region təşkil edir.
İqtisadiyyat
Təbii resurslannın həcminə və müxtəlifliyinə baxmayaraq Qayana aqrar ölkəsi olaraq qalmaqdadır. Aqrar ölkəsi olmaqla yanaşı, müasir şəraitdə də xarici bazara istiqamətlənmişdir. Ölkədə iqtisadiyyatın əsasını təşkil edən kənd təsərrüfatı və dağ-mədən sənayesi ümumi milli gəlirin 70%-ini verir. Kəşf olunmuş ehtiyatı 1,2 mln ton olan boksit, qızıl, manqan, dəmir, almaz resursları kifayət qədər öz emalını tapmamışdır. Emaledici sənayesi zəif inkişaf edir, əsasən də kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı üzrə ixtisaslaşır.
Kənd təsərrüfatı və aqrar münasibətlər.
Qayana regionda nisbətən geridə qalmış aqrar ölkəsi olmaqla şəkər qamışı və çəltik əkini üzrə ixtisaslaşmışdır. Bunlardan əlavə ölkədə qəhvə, kakao, banan, sitrus bitkiləri, tütün də becərilir. Heyvandarlıq daxili bazarı ət və süd məhsulları ilə təmin edir. Son vaxtlar Qayanada balıqçılıq müəyyən dərəcədə inkişaf etmişdir. İstər okean, istərsə də çay balıqçılığında şəxsi və kooperativ balıqçı müəssisələri fəallıq göstərir.
Plantasiyalarda şəkər qamışının istehsalı texniki cəhətdən yüksək səviyyədə qurulsa da, bütövlükdə ölkənin kənd təsərrüfatı monokultur olaraq geridə qalmış hesab edilir. Praktiki cəhətdən ölkənin şəkər qamışı istehsalı ingilis monopoliya kapitalının nəzarətindədir.
Qayanada şəkər qamışı istehsalı iqlim şəraitinə, landşaft xüsusiyyətinə görə olduqca əməktutumludur. Artıq suların ərazidən çıxarılması üçün müxtəlif kanalların qazılması, Atlantik okeanının sularının ərazini basmaması üçün torpaq qoruyucu bəndlərin tikilməsi, alaqlara qarşı daimi mübarizənin aparılması tələb olunur. XX əsrin 40-cı illərinin sonunadək şəkər plantasiyalarında əsasən əl əməyi tətbiq olunurdu. Qadın və uşaq əməyindən geniş istifadə olunurdu. Əmək haqqının azlığı, iş şəraitinin dözülməzliyi həm də müstəmləkəçilərin sahədə olan nümayəndələrini də narahat edirdi. Hətta onlardan bir çoxunun raportlarında qadın və uşaq əməyinin qadağan olunması üçün ciddi tədbirlərin görülməsi məsləhət bilinirdi. Şəkər plantasiyalarında mexanikləşdirmə çox ləng gedirdi və heç də bütün sahələri əhatə etmirdi. Bu ilk növbədə torpaq işlərinin görülməsi, torpağın qurudulması və yığılmış məhsulların daşınmasında öz tətbiqini tapmışdı.
Köhnəlmiş şəkər zavodlarının yeni avadanlıqlarla təmin edilib, təmiri və istifadə edilməsi son zamanlar nisbətən sürətlənmişdir. Yeni avadanlıqlarla təmin olunan zavodların genişləndirilməsi, istehsal güclərinin artırılması bir çox köhnə və nisbətən balaca zavodların və müəssisələrin bağlanmasına, rentabelsizlərin satılmasına səbəb olmuşdur.
Əgər şəkər Qayanada əsas ixrac məhsuludursa, çəltik ərzaq məhsuludur. Onun istehsalı əsasən kiçik kəndli təsərrüfatlarında cəmlənmişdir. Qayananın iqlim şəraiti ildə iki dəfə məhsul götürməyə imkan verir.
Qayana "qızıl buğda" adlanan çəltik istehsalının həcminə görə dünyada 15–16-cı yeri bölüşür. Çəltiyi ilk dəfə XVIII əsrin əvvəllərində Amerikanın Karolina ştatından portuqal köçkünləri gətirmişlər. Hindli immiqrantların bu sahədə daha yaxşı təcrübəsi olduğundan, onların gəlişi ilə istehsalın həcmi də artmış, hətta bu məhsulun ilkin ixracı da olmuşdur. Çəltik məhsulu ilk dəfə Trinidad dövlətinə ixrac edilmişdir. Ölkə daxilində çəltik məhsuluna olan tələbat 45–50 min ton olduğu halda, hər il orta hesabla 155–200 min ton çəltik istehsal olunur.
Rupununi savannası ölkənin əsas heyvandarlıq rayonudur. Lakin əhalisinin ət və süd məhsulları ilə təmin olunmasında bu rayonun rolu o qədər də böyük deyildir. Bu ilk növbədə rayonun sahil zolağından xeyli aralı olması, şəhərlərə məhsul daşınması üçün müvafiq yolların olmaması ilə izah edilir. Keçmiş dövrlərdə heyvandarlar "inək çığın" adlanan yolla inəkləri gətirir, çay bərələri ilə onları Corctaun və Nyu-Amsterdama çatdırırdılar. Yolda heyvanlar olduqca arıqlayır, ya da yemsizlik üzündən məhv olurdular. Hazırda soyuducuların geniş yayıldığı halda ət məhsulları Corctauna təyyarə ilə çatdırılır. Lakin bu əhalinin artan tələbatını ət məhsulları ilə təmin etməyin heç də həlli yolu deyildir. Bunu nəzərə alaraq nisbətən iri şəhərlərin ətrafında şəhərətrafı tipli heyvandarlıq kompleksləri yaranmaqdadır. Son illərdə ölkədə iribuynuzlu mal-qaranın, donuzçuluq, quşçuluq və balıqçılığın sürətli inkişafı nəzərə çarpır.
Sənayenin inkişafı
Hələ müstəqillik dövründən çox-çox əvvəl qızıl axtarışı üçün Qviana sahillərinə can atan mifoloji zəngin EI Dorado ölkəsini arayıb-axtarmaq ingilis müstəmləkəçilərini qızıl sadəti ilkin əvvəl məyus etsə də, zəngin boksit ehtiyatlarının, yəni o dövrün dili ilə desək "qırmızı qızıl"ın kəşfi sonradan onlara böyük gəlir gətirməyə başladı. Müasir dövrdə Qayana Yamayka və Surinamdan sonra boksit hasilatına görə üçüncü yeri tutur.
Ölkədə boksit yatağı ilk dəfə 1876–77-ci illərdə aşkar edilmişdir. ABŞ-nin nəhəng "Alüminium kompani of Amerika" monopoliyası (ALKOA) dərhal öz nümayəndəsini boksit ehtiyatları olan ərazilərdə torpaq almaq üçün ora göndərdi. Qısa vaxt ərzində monopoliya özünə sərf edən qiymətə torpaq sahəsi alaraq dərhal boksit hasilatı üçün tədbirlər görməyə başladı. 1940-cı ilə kimi "ALKOA" ABŞ-nin bir çox ölkələrdə fılialları olan, alüminium istehsal edən və satan ən iri şirkəti idi. Mənzil-qərargahı Düsseldorfda yerləşən şirkətin əsas vəzifəsi alüuminiumu və xammalı Almaniya ərazisində satmaqdan ibarət idi. Həmçinin ALKAN digər Almaniya şirkəti olan "Vereyniqte Alüminiumverke AQ" ilə birlikdə Avropada ən iri alüminium prokatı zavodunu tikib istifadəyə verdi. Qayanada boksit yataqları dünyanın digər ölkələrindəki yataqlardan fərqli olaraq tərkibində alüminiumun yüksək faizi ilə seçilir. Digər tərəfdən Qayana yataqlarındakı boksit yer səthinə yaxın yerləşdiyindən hasilatı açıq üsulla həyata keçirilir. Boksit istehsalının və emalının belə ucuz başa gəlməsinə baxmayaraq ölkə iqtisadiyyatına onun bəhrəsi hələlik kifayət deyildir, çünki o, ABŞ və Kanadanın yüksək inkişaf etmiş alüminium sənayesi üçün xammal təminatçısıdır. Təsadüfi deyildir ki, ABŞ və Kanadanın alüminium sənayelərinin gəlir mənfəətinin 90%-i Qayana, Yamayka və Surinamın boksiti hesabınadır.
Amerika monopoliyalarının diqqətini Qayananın neft ehtiyatları cəlb etmişdir. Onun bir çox şirkətləri, xüsusilə də "Qlob potroseum 5 LTD" və "Kontinental oversiz eyl kompani" ölkənin bir çox rayonlarında neft axtarışına və hasilatına 60-cı illərdən başlamışdır.
1960-cı illərdən etibarən ölkədə manqan fılizinin ixrac üçün istehsalı başlanmışdır. Manqan filizi Essekibo əyalətinin şimal-qərbində Mettus Ric və Poyət-Kaytuma rayonları ərazisindən çıxarılır. Bu fılizin istismarı ilə Amerikanın "Yunian karbayd" şirkəti məşğuldur. Bu şirkət dövlətin razılığı ilə öz əməliyyatlarını genişləndirmək üçün geoloji kəşfıyyatlar aparır. Bu geoloji tədqiqatlar ölkədə mis, molibden, nikel, civə, sirkonium və digər metalların ehtiyatları aşkar etmişlər.
Ölkədə hələ də qızıl və almaz istehsal edilir. Onun hasilatı ilə əsasən dövlətdən lisenziya almış kiçik müəssisələr və qızıl axtaranlar məşğul olur. Bu lisenziyaların alınmasında Qayana vətəndaşları və Britaniya təəbəliyi olan şəxslər üstünlüyə malikdirlər.
Bütövlükdə ölkənin bu vaxtadək mövcud olan sənaye sahələri əsasən hasilat xarakterikliliyi ilə seçilir. İstər ilkin müstəqillik dövründə, istərsə də milliləşdirildikdən sonra emaledici sənaye olduqca ləng inkişaf edir. Mövcud emal müəssisələri ya ilkin emal, ya da kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı üzrə ixtisaslaşmışdır.
Əhali
Qayana əhalisinin təqribən 90%-i eni 16–32 km, uzunluğu 432 km olan Atlantik okeanı sahili boyu düzənlikdə cəmlənmişdir. Bu ensiz düzənlik sahil zolağında əhalinin sıxlığı hər 1 km²-də 70–80 nəfərdir, daxili rayonlarda isə sıxlıq 5 nəfərə qədər təşkil edir. Yerli əhali olan hindular əsasən ölkənin daxili rayonlarında məskunlaşmışlar. Hündür meşəliklərdə yaşayan hindu tayfaları digər hindulardan onunla fərqlənir ki, onların əksəriyyəti ingilis, ispan illərində danışır, bir çoxları avropasayağı geyinir, kişiləri adətən ağac kəsmə işlərində çalışmağı üstün tuturlar.
2002-ci ildə aparılmış siyahıyalmaya əsasən əhalinin 43,5%-i Hindistan, 30,2%-i Afrika əsilli xalqların nümayəndələrindən, 16,7%-i qarışıq, 9,2%-i isə yerli hindulardan təşkil olunmuşdur. Bundan əlavə ölkədə 0,19% Çin, 0,06% portuqal əsilli əhali yaşayır.
Dil
Ölkənin rəsmi dili — ingilis dilidir.
Din
2002-ci il siyahıyalmasına əsasən əhalinin 51,4%-i xristian, 28,4%-i , 7,3%-i müsəlman, 4,3%-i ateist, 0,5%-i , 0,1%-i bəhai, 2,2%-i isə digər yerli dinlərin nümayəndələridir.
Mədəniyyət
İdman
Elm
Təhsil
Səhiyyə
Mətbəx
KİV
Nəqliyyat
Ölkənin uzun müddət müstəmləkə vəziyyətində olması onun nəqliyyat sisteminə də öz təsirini göstərmişdir. Şəkər qamışı plantasiyalarının sahibkarları, sonradan onları əvəz edən şirkətlərin rəhbərləri yol salınmasını özlərinə artıq bir yük, xərc hesab etdiklərindən plantasiyalardan şəkər qamışını Corctaun və Nyu-Amsterdam limanlarına su, çay nəqliyyatı ilə daşımağa üstünlük verirdilər. İlkin qrunt yollarının çəkilməsi burada heç də iqtisadi mənafeyə xidmət etmirdi. Əslində baş verən üsyan və narazılıqları boğmaq üçün qoşun hissələrinin ani surətdə gətirilməsinə xidmət edirdi. İstehsalın və ixracatın genişlənməsi sözsüz ki, yol çəkilişinin sürətləndirilməsini də tələb edirdi. Həmin dövrlərdə də, indiki halda da yol çəkilişi bir çox çətinliklərlə üzləşmişdir. Əgər 1962-ci ildə 416 km uzunluğunda yolun Atlantik okeanı sahili boyu 120 km-i asfalt idisə, artıq 2000-ci ildə ölkə üzrə onun ümumi uzunluğu 5,8 min km-ə çatdırılmışdır.
Dəmiryol nəqliyyatında vəziyyət daha pisdir. 1848-ci ildə ölkədə iki ensiz dəmiryol xətti salınmışdır. Bu xətlərdən birinin uzunluğu 96,8 km olub Corctaunu Rosinyolla, digərinin uzunluğu 29,6 km olub Vriden-Xun və Parike arasındadır. Dövlət nəzarətində olan dəmiryolları rentabelli deyildir. Hazırda ölkədə dəmir yollarının həm yenidən qurulması, texniki təchizatı, müasir avadanlıqlarla təmin edilməsi sahəsində müəyyən işlər görülür. Qayanada dəmir yollarının ümumi uzunluğu müasir şəraitdə 258 km-ə çatdırılsa da, regionda hələlik geridə qalmış sahə kimi qiymətləndirilir. 1930-cu illərdən başlayaraq ölkədə hava nəqliyyatı inkişaf etdirilmişdir. Ölkənin paytaxtının yaxınlığında ikinci dünya müharibəsi illərində beynəlxalq "Vatkinson-Fied" hava limanı tikildi. Bu hava limanı Şimali Amerika, Braziliya və Şimali Afrika arasında tranzit məqsədi daşıyırdı. Ölkənin daxili rayonları ilə hava əlaqəsi saxlamaq, Makkenzi, Oqle, Enmors və Albione məntəqələrinə daimi təyyarə uçuşları etmək üçün bir sıra uçuş meydançaları tikilmişdir.
Ölkənin əsas okean limanı Corctaun və Nyu-Amsterdamdır. Corctaun limanı Demerera çayının mənsəbində eni 0,8 km, uzunluğu isə 4 km ölçüyə malikdir. Bu liman boksit, şəkər qamışı, çəltik və odun daşımaq məqsədi güdür. Çox da iri olmayan gəmilərin təmiri üçün müəssisələri vardır. Nyu-Amsterdam limanı Berbis çayının mənsəbində yerləşir, eni 1,6 km, uzunluğu 6,4 km-dir. Boksit fılizinin ixracı üzrə ixtisaslaşmışdır.
Siyasət
Silahlı qüvvələr
Qayana Silahlı Qüvvələri (İng. Guyana Defence Force) — Dövlətin azadlığı, müstəqilliyi və ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün nəzərdə tutulmuş Qayana Respublikasının silahlı qüvvələri quru qoşunları, dəniz və hava qüvvələrindən ibarətdir.
1990-cı illərə qədər ordu hakimiyyətdə əsas qüvvələrdən biri idi, həmçinin Afrika gənclərinin əsas məşğuliyyət mənbələrindən biri idi. 1992-ci ildə Qayananın ordusunun 97%-ni afrikalılar və 3%-ni hindular təşkil edirdi. İşə qəbul (kişilər 18–45 yaş, ilk müqavilənin müddəti — 3 il).
Silahlı qüvvələrin ümumi gücü təqribən 12 min nəfərdir. Onlar Qayana Silahlı Qüvvələrindən (quru qoşunları, sahil mühafizəsi və hərbi hava korpus), Xalq Mili si və Milli Təhlükəsizlik Xidmətindən (polis) ibarətdir. 2003-cü ildə hərbi xərclər ÜDM-in 0,8%-i idi.
Ümumi insan ehtiyatlarının sayı: 15 ilə 49 yaş arası kişilər: 204 938 (2001 təx.).
Hərbi xidmətə yararlı: 15 ilə 49 yaş arası kişi: 154 259 (2001 təx.).
Quru qoşunları — 1-ci və 2-ci (ehtiyat) tabor qrupları var (2-ci ehtiyat — sülh dövründə yalnız batalyon qərargahı və bir bölüm işləyir), xüsusi təyinatlı bölüm, topçu taborası, təchizat taborundan ibarətdir.
Şəkillər
İstinadlar
- http://chartsbin.com/view/edr.
Mənbə
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
Həmçinin bax
 | Qayana ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qayana ing Guyana ve ya resmi adi ile Qayana Kooperativ Respublikasi ing Co operative Republic of Guyana Cenubi Amerika dovlet Qayana Cenubi Amerikanin simal serqinde yerlesir Qerbde Venesuela cenub qerb ve cenubda Braziliya serqde Surinamla hemserheddir Simalda ise Atlantik okeanina cixisi vardir Paytaxti ve en boyuk seheri Corctaun seheri umumi sahesi 214 970 kvadrat kilometrdir QayanaCo operative Republic of GuyanaBayraq Gerb d One People One Nation One Destiny Edin narod edna naciya edna sdba South America UndiscoveredTarixi B Britaniyadan musteqil oldu 26 may 1966 ci ilResmi dilleri ingilis diliPaytaxt CorctaunPrezident Irfan EliBas nazir Mark FillipsSahesi Dunyada 85 ci Umumi 214970 km Su sahesi 8 7 Ehalisi Ehali 750 min nefer 166 ci Siyahiyaalma 2002 751 223 nef Sixliq 3 5 nef km UDM AQP Umumi 6 250 million dollar 164 cu Adambasina 8 100 dollar Internet domeni gyGYBOK kodu GUYTelefon kodu 592Saat qursaqlari UTC 04 00Neqliyyatin yonu sol d Vikianbarda elaqeli mediafayllarQayana Qayananin siyasi xeritesiAdin etimologiyasiYerli hindu dilinde Qayana coxlu sular olkesi demekdir TarixErazisi XV esrde ispanlar terefinden kesf edilmisdir XVI esrin evvellerinden ispan sonradan ise ingilis mustemlekecilerinin diqqeti Cenubi Amerikanin simal hissesinin genis torpaqlarina yonelmisdi Bu erazilere Orinoko cayinin hovzesi ve cenubi serq istiqametinde Atlantik okeaninin sahil zolagi aid idi Hele 1499 cu ilde ispan konkistadorlari sonradan ise ispan kralliginin diger ekspedisiyalari bu erazilere ayaq acmaga baslamisdi Istilacilarin ruhlanmasinda mueyyen sebebler hokm sururdu Bele ki o dovrde bele bir revayet yayilmisdi ki guya bu erazilerde qizilla zengin El Dorado qizillar olkesi olkesi vardir Buna gore de bu erazilerin tedqiq olunmasina maraq olduqca guclu idi lakin tedqiqatlarin hec biri ugurla neticelenmirdi Bele tedqiqatlardan da biri dahi Sekspirin selefi Volter Reli idi O ingilis donanmasinin kapitani sair tarixci filosof ve pirat idi 1595 ci ilde Qvianaya ekspedisiya seferinden sonra o Ingiltereye qayidaraq Genis varli ve gozel Qviana imperiyasinin kesfi adli kitab yazir Bu kitab ele eslinde ingilis mustemlekecileri ucun boyuk bir kesf oldu Hemin dovrde Fransa fransiz Qvianasi adlanan erazide movqelerini mohkemlendirdi 1814 cu ilde Boyuk Britaniya esasen bu torpaqlara sahib olmus 1831 ci ilde ise Britaniya Qvianasi adi ile oz erazisine birlesdirmisdir 26 may 1966 ci ilden musteqil dovletdir 23 fevral 1970 ci ilden ise Qayana Kooperativ Respublikasi adlanir 8 yanvar 1995 ci ilde Azerbaycan Respublikasi ile Qayana arasinda diplomatik munasibetler qurulmusdur Fiziki cografi xarakteristikaQayana Qviana yaylasinin serq hissesinde yerlesir Merkezi Qayaninin qerb hissesi dagliqdir dag silsileleri ile parcalanmisdir ve orta hundurluk 2000 m e catir Dag rayonlari Rupununi duzenlik savannasi ile iki hisseye bolunur Atlantik okeani boyu bataqliqlasmis ovaliq uzanir ki serqde onun eni 100 km e catir Qabarma zamani manqr bitki ortuyu su altinda qalir Yer qabiginin tereddudu neticesinde sahil zonasinda quru yavas yavas enir lakin onun enme sureti qum ortuyunun yaranmasindan suretli gedir Buna gore de sahil zolaginda ekin sahelerini ve yasayis menteqelerini qorumaq ucun muxtelif tikililerden su yayindirici kanal cekilisinden istifade edirler Qayananin paytaxtini okeandan qorumaq ucun torpaq bend yaradilmisdir Sahil zonasinda ehalinin ve istifade olunan torpagin cox hissesi cemlesmisdir Burada seker qamisi celtik ve diger kend teserrufati bitkisi ekilir Cenub hissesi tepeli qumlu duzenlikdir ve umumi erazini dordde birini teskil edir Burada olkenin esas mineral ehtiyati olan boksit toplanmisdir Qviana yaylasinin qerb hissesi qizil almaz ve diger metal filizleri ile zengindir Qayananin iqlimi rutubetli isti ve subekvatorialdir Sahilde orta ayliq temperatur 26 28 C dir Sahil zonasinda yagis movsumu aprel ayinin ortalarindan avqustun ortalarina ve noyabrin ortalarindan yanvarin axirlarinadek davam edir Yagintilarin orta illik miqdari 1400 mm dir Olkede cay gol selale olduqca coxdur En hundur selalesi olan Kayecur Niaqaradan 5 defe hundurdur Caylarin ekseriyyeti oz menbeyini olkenin qerbindeki daglardan goturerek Atlantik okeanina tokulur Berbis Essekibo Demerara ve Koranteyn caylarinin boyuk teserrufat ehemiyyetleri vardir gemicilik ucun olduqca elverislidir hemcinin hemin caylar vasitesile mese materiallari da axidilir Olke erazisinin texminen 95 e qederi tropik meselerle ortuludur Mesedeki agaclarin ekseriyyetinin hundurluyu 50 m e qederdir Olkenin mese massivleri qiymetli agac novleri ile zengindir Minden cox agac novlerinin ekseriyyetinin oduncagi rengli oldugundan mebel senayesinde genis istifade edilir Mutexessislerin fikrince tropik meselerin ehate etdiyi boyuk erazilerin altinda olduqca zengin tebii resurslar vardir Cox da derin olmayan getirilme suxurlarin az qalinliga malik oldugu bezen ise sethe cixdigi boksit ehtiyatlar olduqca coxdur ve dunya boksit istehsalinin teqriben 15 20 i onun payina dusur Burada boksitden basqa qizil manqan almaz neft ve qaz ehtiyatlari da askar edilmisdir Ekinciliyin inkisafi olduqca cetin seraitde getmisdir baxmayaraq ki buradaki torpaqlar curuntu ve mineral duzlarla olduqca zengindir Is orasindadir ki yer qabiginin tereddudu neticesinde quru Atlantik okeaninin altina dogru enir Ekin sahelerinin okeanin sularindan qorunmasi ucun coxlu qoruyucu bendler tikmek lazim gelir Yuksek temperatur seraitinde yuksek rutubetlilik parnik atmosferi yaradir ki bu bitkilerin suretli inkisafina gozel serait yaradir Lakin coxlu miqdarda yagan yagislar torpagi bir nov su ile hopmus mesameli hala salir Irriqasiya tikintisine cekilen xercler kend teserrufati mehsullarinin qiymetini qaldirir Inzibati erazi bolgusuInzibati cehetden Qayana uc eyalete Essekibo Demerara ve Berbise bolunur Olkenin inzibati erazi bolgusu 10 region teskil edir IqtisadiyyatTebii resurslannin hecmine ve muxtelifliyine baxmayaraq Qayana aqrar olkesi olaraq qalmaqdadir Aqrar olkesi olmaqla yanasi muasir seraitde de xarici bazara istiqametlenmisdir Olkede iqtisadiyyatin esasini teskil eden kend teserrufati ve dag meden senayesi umumi milli gelirin 70 ini verir Kesf olunmus ehtiyati 1 2 mln ton olan boksit qizil manqan demir almaz resurslari kifayet qeder oz emalini tapmamisdir Emaledici senayesi zeif inkisaf edir esasen de kend teserrufati mehsullarinin emali uzre ixtisaslasir Kend teserrufati ve aqrar munasibetler Qayana regionda nisbeten geride qalmis aqrar olkesi olmaqla seker qamisi ve celtik ekini uzre ixtisaslasmisdir Bunlardan elave olkede qehve kakao banan sitrus bitkileri tutun de becerilir Heyvandarliq daxili bazari et ve sud mehsullari ile temin edir Son vaxtlar Qayanada baliqciliq mueyyen derecede inkisaf etmisdir Ister okean isterse de cay baliqciliginda sexsi ve kooperativ baliqci muessiseleri fealliq gosterir Plantasiyalarda seker qamisinin istehsali texniki cehetden yuksek seviyyede qurulsa da butovlukde olkenin kend teserrufati monokultur olaraq geride qalmis hesab edilir Praktiki cehetden olkenin seker qamisi istehsali ingilis monopoliya kapitalinin nezaretindedir Qayanada seker qamisi istehsali iqlim seraitine landsaft xususiyyetine gore olduqca emektutumludur Artiq sularin eraziden cixarilmasi ucun muxtelif kanallarin qazilmasi Atlantik okeaninin sularinin erazini basmamasi ucun torpaq qoruyucu bendlerin tikilmesi alaqlara qarsi daimi mubarizenin aparilmasi teleb olunur XX esrin 40 ci illerinin sonunadek seker plantasiyalarinda esasen el emeyi tetbiq olunurdu Qadin ve usaq emeyinden genis istifade olunurdu Emek haqqinin azligi is seraitinin dozulmezliyi hem de mustemlekecilerin sahede olan numayendelerini de narahat edirdi Hetta onlardan bir coxunun raportlarinda qadin ve usaq emeyinin qadagan olunmasi ucun ciddi tedbirlerin gorulmesi meslehet bilinirdi Seker plantasiyalarinda mexaniklesdirme cox leng gedirdi ve hec de butun saheleri ehate etmirdi Bu ilk novbede torpaq islerinin gorulmesi torpagin qurudulmasi ve yigilmis mehsullarin dasinmasinda oz tetbiqini tapmisdi Kohnelmis seker zavodlarinin yeni avadanliqlarla temin edilib temiri ve istifade edilmesi son zamanlar nisbeten suretlenmisdir Yeni avadanliqlarla temin olunan zavodlarin genislendirilmesi istehsal guclerinin artirilmasi bir cox kohne ve nisbeten balaca zavodlarin ve muessiselerin baglanmasina rentabelsizlerin satilmasina sebeb olmusdur Eger seker Qayanada esas ixrac mehsuludursa celtik erzaq mehsuludur Onun istehsali esasen kicik kendli teserrufatlarinda cemlenmisdir Qayananin iqlim seraiti ilde iki defe mehsul goturmeye imkan verir Qayana qizil bugda adlanan celtik istehsalinin hecmine gore dunyada 15 16 ci yeri bolusur Celtiyi ilk defe XVIII esrin evvellerinde Amerikanin Karolina statindan portuqal kockunleri getirmisler Hindli immiqrantlarin bu sahede daha yaxsi tecrubesi oldugundan onlarin gelisi ile istehsalin hecmi de artmis hetta bu mehsulun ilkin ixraci da olmusdur Celtik mehsulu ilk defe Trinidad dovletine ixrac edilmisdir Olke daxilinde celtik mehsuluna olan telebat 45 50 min ton oldugu halda her il orta hesabla 155 200 min ton celtik istehsal olunur Rupununi savannasi olkenin esas heyvandarliq rayonudur Lakin ehalisinin et ve sud mehsullari ile temin olunmasinda bu rayonun rolu o qeder de boyuk deyildir Bu ilk novbede rayonun sahil zolagindan xeyli arali olmasi seherlere mehsul dasinmasi ucun muvafiq yollarin olmamasi ile izah edilir Kecmis dovrlerde heyvandarlar inek cigin adlanan yolla inekleri getirir cay bereleri ile onlari Corctaun ve Nyu Amsterdama catdirirdilar Yolda heyvanlar olduqca ariqlayir ya da yemsizlik uzunden mehv olurdular Hazirda soyuducularin genis yayildigi halda et mehsullari Corctauna teyyare ile catdirilir Lakin bu ehalinin artan telebatini et mehsullari ile temin etmeyin hec de helli yolu deyildir Bunu nezere alaraq nisbeten iri seherlerin etrafinda seheretrafi tipli heyvandarliq kompleksleri yaranmaqdadir Son illerde olkede iribuynuzlu mal qaranin donuzculuq qusculuq ve baliqciligin suretli inkisafi nezere carpir Senayenin inkisafi Hele musteqillik dovrunden cox cox evvel qizil axtarisi ucun Qviana sahillerine can atan mifoloji zengin EI Dorado olkesini arayib axtarmaq ingilis mustemlekecilerini qizil sadeti ilkin evvel meyus etse de zengin boksit ehtiyatlarinin yeni o dovrun dili ile desek qirmizi qizil in kesfi sonradan onlara boyuk gelir getirmeye basladi Muasir dovrde Qayana Yamayka ve Surinamdan sonra boksit hasilatina gore ucuncu yeri tutur Olkede boksit yatagi ilk defe 1876 77 ci illerde askar edilmisdir ABS nin neheng Aluminium kompani of Amerika monopoliyasi ALKOA derhal oz numayendesini boksit ehtiyatlari olan erazilerde torpaq almaq ucun ora gonderdi Qisa vaxt erzinde monopoliya ozune serf eden qiymete torpaq sahesi alaraq derhal boksit hasilati ucun tedbirler gormeye basladi 1940 ci ile kimi ALKOA ABS nin bir cox olkelerde filiallari olan aluminium istehsal eden ve satan en iri sirketi idi Menzil qerargahi Dusseldorfda yerlesen sirketin esas vezifesi aluuminiumu ve xammali Almaniya erazisinde satmaqdan ibaret idi Hemcinin ALKAN diger Almaniya sirketi olan Vereyniqte Aluminiumverke AQ ile birlikde Avropada en iri aluminium prokati zavodunu tikib istifadeye verdi Qayanada boksit yataqlari dunyanin diger olkelerindeki yataqlardan ferqli olaraq terkibinde aluminiumun yuksek faizi ile secilir Diger terefden Qayana yataqlarindaki boksit yer sethine yaxin yerlesdiyinden hasilati aciq usulla heyata kecirilir Boksit istehsalinin ve emalinin bele ucuz basa gelmesine baxmayaraq olke iqtisadiyyatina onun behresi helelik kifayet deyildir cunki o ABS ve Kanadanin yuksek inkisaf etmis aluminium senayesi ucun xammal teminatcisidir Tesadufi deyildir ki ABS ve Kanadanin aluminium senayelerinin gelir menfeetinin 90 i Qayana Yamayka ve Surinamin boksiti hesabinadir Amerika monopoliyalarinin diqqetini Qayananin neft ehtiyatlari celb etmisdir Onun bir cox sirketleri xususile de Qlob potroseum 5 LTD ve Kontinental oversiz eyl kompani olkenin bir cox rayonlarinda neft axtarisina ve hasilatina 60 ci illerden baslamisdir 1960 ci illerden etibaren olkede manqan filizinin ixrac ucun istehsali baslanmisdir Manqan filizi Essekibo eyaletinin simal qerbinde Mettus Ric ve Poyet Kaytuma rayonlari erazisinden cixarilir Bu filizin istismari ile Amerikanin Yunian karbayd sirketi mesguldur Bu sirket dovletin raziligi ile oz emeliyyatlarini genislendirmek ucun geoloji kesfiyyatlar aparir Bu geoloji tedqiqatlar olkede mis molibden nikel cive sirkonium ve diger metallarin ehtiyatlari askar etmisler Olkede hele de qizil ve almaz istehsal edilir Onun hasilati ile esasen dovletden lisenziya almis kicik muessiseler ve qizil axtaranlar mesgul olur Bu lisenziyalarin alinmasinda Qayana vetendaslari ve Britaniya teebeliyi olan sexsler ustunluye malikdirler Butovlukde olkenin bu vaxtadek movcud olan senaye saheleri esasen hasilat xarakterikliliyi ile secilir Ister ilkin musteqillik dovrunde isterse de millilesdirildikden sonra emaledici senaye olduqca leng inkisaf edir Movcud emal muessiseleri ya ilkin emal ya da kend teserrufati mehsullarinin emali uzre ixtisaslasmisdir EhaliQayana ehalisinin teqriben 90 i eni 16 32 km uzunlugu 432 km olan Atlantik okeani sahili boyu duzenlikde cemlenmisdir Bu ensiz duzenlik sahil zolaginda ehalinin sixligi her 1 km de 70 80 neferdir daxili rayonlarda ise sixliq 5 nefere qeder teskil edir Yerli ehali olan hindular esasen olkenin daxili rayonlarinda meskunlasmislar Hundur meseliklerde yasayan hindu tayfalari diger hindulardan onunla ferqlenir ki onlarin ekseriyyeti ingilis ispan illerinde danisir bir coxlari avropasayagi geyinir kisileri adeten agac kesme islerinde calismagi ustun tuturlar 2002 ci ilde aparilmis siyahiyalmaya esasen ehalinin 43 5 i Hindistan 30 2 i Afrika esilli xalqlarin numayendelerinden 16 7 i qarisiq 9 2 i ise yerli hindulardan teskil olunmusdur Bundan elave olkede 0 19 Cin 0 06 portuqal esilli ehali yasayir DilOlkenin resmi dili ingilis dilidir Din2002 ci il siyahiyalmasina esasen ehalinin 51 4 i xristian 28 4 i 7 3 i muselman 4 3 i ateist 0 5 i 0 1 i behai 2 2 i ise diger yerli dinlerin numayendeleridir MedeniyyetIdmanElmTehsilSehiyyeMetbexKIVNeqliyyatOlkenin uzun muddet mustemleke veziyyetinde olmasi onun neqliyyat sistemine de oz tesirini gostermisdir Seker qamisi plantasiyalarinin sahibkarlari sonradan onlari evez eden sirketlerin rehberleri yol salinmasini ozlerine artiq bir yuk xerc hesab etdiklerinden plantasiyalardan seker qamisini Corctaun ve Nyu Amsterdam limanlarina su cay neqliyyati ile dasimaga ustunluk verirdiler Ilkin qrunt yollarinin cekilmesi burada hec de iqtisadi menafeye xidmet etmirdi Eslinde bas veren usyan ve naraziliqlari bogmaq ucun qosun hisselerinin ani suretde getirilmesine xidmet edirdi Istehsalin ve ixracatin genislenmesi sozsuz ki yol cekilisinin suretlendirilmesini de teleb edirdi Hemin dovrlerde de indiki halda da yol cekilisi bir cox cetinliklerle uzlesmisdir Eger 1962 ci ilde 416 km uzunlugunda yolun Atlantik okeani sahili boyu 120 km i asfalt idise artiq 2000 ci ilde olke uzre onun umumi uzunlugu 5 8 min km e catdirilmisdir Demiryol neqliyyatinda veziyyet daha pisdir 1848 ci ilde olkede iki ensiz demiryol xetti salinmisdir Bu xetlerden birinin uzunlugu 96 8 km olub Corctaunu Rosinyolla digerinin uzunlugu 29 6 km olub Vriden Xun ve Parike arasindadir Dovlet nezaretinde olan demiryollari rentabelli deyildir Hazirda olkede demir yollarinin hem yeniden qurulmasi texniki techizati muasir avadanliqlarla temin edilmesi sahesinde mueyyen isler gorulur Qayanada demir yollarinin umumi uzunlugu muasir seraitde 258 km e catdirilsa da regionda helelik geride qalmis sahe kimi qiymetlendirilir 1930 cu illerden baslayaraq olkede hava neqliyyati inkisaf etdirilmisdir Olkenin paytaxtinin yaxinliginda ikinci dunya muharibesi illerinde beynelxalq Vatkinson Fied hava limani tikildi Bu hava limani Simali Amerika Braziliya ve Simali Afrika arasinda tranzit meqsedi dasiyirdi Olkenin daxili rayonlari ile hava elaqesi saxlamaq Makkenzi Oqle Enmors ve Albione menteqelerine daimi teyyare ucuslari etmek ucun bir sira ucus meydancalari tikilmisdir Olkenin esas okean limani Corctaun ve Nyu Amsterdamdir Corctaun limani Demerera cayinin mensebinde eni 0 8 km uzunlugu ise 4 km olcuye malikdir Bu liman boksit seker qamisi celtik ve odun dasimaq meqsedi gudur Cox da iri olmayan gemilerin temiri ucun muessiseleri vardir Nyu Amsterdam limani Berbis cayinin mensebinde yerlesir eni 1 6 km uzunlugu 6 4 km dir Boksit filizinin ixraci uzre ixtisaslasmisdir SiyasetSilahli quvvelerQayana Silahli Quvveleri Ing Guyana Defence Force Dovletin azadligi musteqilliyi ve erazi butovluyunu qorumaq ucun nezerde tutulmus Qayana Respublikasinin silahli quvveleri quru qosunlari deniz ve hava quvvelerinden ibaretdir 1990 ci illere qeder ordu hakimiyyetde esas quvvelerden biri idi hemcinin Afrika genclerinin esas mesguliyyet menbelerinden biri idi 1992 ci ilde Qayananin ordusunun 97 ni afrikalilar ve 3 ni hindular teskil edirdi Ise qebul kisiler 18 45 yas ilk muqavilenin muddeti 3 il Silahli quvvelerin umumi gucu teqriben 12 min neferdir Onlar Qayana Silahli Quvvelerinden quru qosunlari sahil muhafizesi ve herbi hava korpus Xalq Mili si ve Milli Tehlukesizlik Xidmetinden polis ibaretdir 2003 cu ilde herbi xercler UDM in 0 8 i idi Umumi insan ehtiyatlarinin sayi 15 ile 49 yas arasi kisiler 204 938 2001 tex Herbi xidmete yararli 15 ile 49 yas arasi kisi 154 259 2001 tex Quru qosunlari 1 ci ve 2 ci ehtiyat tabor qruplari var 2 ci ehtiyat sulh dovrunde yalniz batalyon qerargahi ve bir bolum isleyir xususi teyinatli bolum topcu taborasi techizat taborundan ibaretdir SekillerIstinadlarhttp chartsbin com view edr MenbeXarici kecidlerHemcinin baxVikianbarda elaqeli media fayllarHemcinin bax Qayana ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin