Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qaraböyük xanım sarayı və ya Qara Böyük Xanım bürcü — Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində yerləşən tarixi saraydır. Mənbələrdə Şuşa qalası ərazisində bir neçə sarayın olması haqqında məlumat verilsə də, onlardan yalnız ikisi Qaraböyük xanım sarayı və Pənahəli xan sarayı dövrümüzə çatmışdır. Qaraböyük xanım qəsrinin giriş qapısı üzərindəki kitabədə onun hicri 1182-ci ildə (1768) inşa edilməsi göstərilmişdir.
| Qaraböyük xanım sarayı | |
|---|---|
 Kompleksi əhatə edən qala divarlarının bürclərindən biri | |
| [[Fayl:Qaraböyük xanım sarayının fasadı və yan kəsimi.jpg |260px|Sarayı əhatə edən qəsrin fasadı və kəsimi|frameless]]Sarayı əhatə edən qəsrin fasadı və kəsimi | |
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər |  Şuşa |
| Yerləşir | Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu |
| Aidiyyatı | Qarabağ xanlığı |
| Sifarişçi | Pənahəli xan |
| Əsas tarixlər | Əsası qoyulub: 1768-ci il |
| Tikilmə tarixi | XVIII əsr |
UNESCO Ehtiyat Siyahısı | |
| Tipi | Mədəni |
| Kriteriya | i,iv,v,vi |
| Təyin edilib | 2001 |
| İstinad nöm. | 1574 |
| Dövlət | Azərbaycan |
| Region | Avropa |
| İstinad nöm. | 339 |
| Kateqoriya | Saray |
| Əhəmiyyəti | Ölkə əhəmiyyətli |
| [[Fayl:Qaraböyük xanım saayının planı.jpg |274x400px|Sarayın planı|frameless]]Sarayın planı | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
Azərbaycanın feodal dövrü qala-şəhərləri üçün xan sarayının yerləşdiyi qəsrlər xarakterikdir. XVIII əsrin əvvəllərindən formalaşmağa başlayan kiçik feodal dövlətləri olan xanlıqların paytaxtı olan yeni şəhərlərin memarlıq-planlaşdırma baxımından dominantı olan bu qəsrlərdə hökmdar və onun ailəsinin yaşaması, təhlükəsizliyi və fəaliyyətini təmin etmək üçün saray kompleksi və digər köməkçi binalar yerləşirdi. XVI – XVIII əsrlərdə Azərbaycanda hökmdar qəsrləri İçəri qala, Bala qala və ya Ərk (məsələn Təbrizdə olduğu kimi) adlandırılırdı.
Adətən feodal şəhərlərinin inşasına hökmdar qəsrinin inşasından başlanılırdı. Şuşa qalasının yerləşdiyi ərazi özünəməxsus strateji xüsusiyyətə malik olduğuna görə, qaladaxili qəsrlərin, o cümlədən Pənahəli xanın qəsrinin inşasına Şuşa qalasının inşası ilə eyni dövrdə başlanılmışdır.Mirzə Adıgözəl bəyin məlumatına görə Pənahəli xanın hakimiyyəti dövründə Şuşada xan ailəsinin üzvləri üçün "geniş binalar və hündür saraylar" inşa edilmişdi.
Şuşa qalasında inşa edilmiş qəsrlərdən yalnız ikisi dövrümüzə çatmışdır ki, onlar da biri qalanın cənub-şərq tərəfində yerləşən Qaraböyük xanım qəsri, digəri isə dərin yarğan yanındakı qaya kənarında ucalan Pənahəli xanın qəsridir. Qaraböyük xanım qəsrinin giriş qapısı üzərindəki kitabədə onun hicri 1182-ci ildə (1768) inşa edilməsi göstərilmişdir.
Memarlıq xüsusiyyətləri
Şuşa qalasındakı qəsrlərin özünəməxsus memarlıq xüsusiyyətləri qədim dövrlərdən səyyahlar və şəhər qonaqlarının diqqətini cəlb etmişdir. Məsələn XIX əsrin ortalarında "Qafqaz" (rus. Кавказ) qəzetində yazılır: "Şəhərdəki müxtəlif evlər və yaşayış binaları arasında xan ailəsi üzvlərinin yaşadığı qəsrlər o dəqiqə diqqət çəkir: onlar özünəməxsus xarakterə malikdirlər. Onları künclərində dairəvi qüllələr olan hündür divarlar əhatə edir."
Tarixi bilinməyən baş plana əsasən müəyyən edilmişdir ki, demək olar ki, bütün Şuşa qəsrləri oxşar konfiqurasiyaya malik olmuşdur: planda düzbucaqlı formaya malik olmaqla, onların dörd küncündə müdafiə qüllələri yerləşdirilmişdi. Daxildən bu divarlara bitişik şəkildə qəsr sakinlərinə xidmət edənlərin yaşaması üçün saray tipli binalar inşa edilirdi. Şuşa qəsrlərinin həcm-məkan və plan formalaşmasının həllinə Şahbulaq qalasının memarlıq xüsusiyyətləri təsir göstərmişdir.
Şahbulaq qəsrində olduğu kimi bu qəsrlərin də girişləri şimal istiqamətində yerləşir. Birbaşa girişdən müdafiə olunmaq üçün qapının qarşısında Г formalı keçidə malik prizmatik örtüklə tamamlanan qüllə ucaldılmışdı.
Saray kompleksinə daxil olan birmərtəbəli yaşayış və xidməti binalar binanın daxili perimetri boyunca yerləşdirilmişdir. Onların damında 1.5 metr hündürlükdə qəsrin divarlarında mazğallar yerləşdirilmişdir. Beləliklə yaşayış binalarının damı müdafiə meydançalarına çevrilmişdir.
Şimal istiqamətində yerləşdirilmiş əsas giriş qapısı İbrahimxəlil xan sarayında olduğu kimi həll edilsə də, burada qabağa çıxan prizmatik həcm ikimərtəbəlidir. Onun ikinci mərtəbəsi həyətin yanlarında yerləşən daş pilləkənə aparır. Saray binasının yuxarı mərtəbəsində kompleksin sahibəsi və onun ailəsi məskunlaşmışdı. Otaqların divarları və tağvari tavanları divar rəsmləri ilə bəzədilmişdir. Otaqların perimetri boyunca 1.80 metr hündürlükdə stalaktitlə dəstəklənən ləmpə keçir.
Saray kompleksini əhatə edən qala divarlarının yuxarı qalxdıqca daralan qüllələri iki yarusludur. Qüllələr gümbəzvari örtüyə malikdir. Qüllələrin birinci və ikinci mərtəbələrində daş kamin – burxarı və niş – taxçaların yerləşməsi onların da müdafiə xüsusiyyətindən başqa həm də yaşayış binası kimi istifadə edildiyini göstərir.
Saray binasının həm tavan həm də divar hörgüsü yaxşı yonulmuş kiçik ölçülü daşlardan diqqət və səliqə ilə hörülmüşdür. Plastik elementlərin işlənməsində zəriflik hiss olunur.
İstinadlar
- Саркисов, Ализаде, 1950. səh. 123
- Авалов, 1977. səh. 25
- Авалов, 1977. səh. 23
- Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. Баку. 1964. 96.
- Адигезал-бек, Мирза. Карабах-наме. Баку. 1950. 63.
- Газета Кавказ, № 58. Тифлис. 1857.
- Саркисов, Ализаде, 1950. səh. 122
Ədəbiyyat
- Авалов, Э. В. Архитектура города Шуши и проблемы сохранения его исторического облика. Баку: Элм. 1977.
- А. В. Саркисов, А. М. Ализаде. О некоторых архитектурных памятниках Шуши (Памятники архитектуры Азербайджана (сборник материалов), т. II). Москва-Баку. 1950.
- Фатуллаев, Ш. С. Памятники Шуши. Баку. 1970.
- Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. Баку. 1964.
- Дубровин, Н. История войны и владычества русских на Кавказе (т.3). СПб. 1886.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Qarabag xan sarayi deqiqlesdirme Qaraboyuk xanim sarayi ve ya Qara Boyuk Xanim burcu Susa seherinin tarixi merkezinde yerlesen tarixi saraydir Menbelerde Susa qalasi erazisinde bir nece sarayin olmasi haqqinda melumat verilse de onlardan yalniz ikisi Qaraboyuk xanim sarayi ve Penaheli xan sarayi dovrumuze catmisdir Qaraboyuk xanim qesrinin giris qapisi uzerindeki kitabede onun hicri 1182 ci ilde 1768 insa edilmesi gosterilmisdir Qaraboyuk xanim sarayiKompleksi ehate eden qala divarlarinin burclerinden biri Fayl Qaraboyuk xanim sarayinin fasadi ve yan kesimi jpg 260px Sarayi ehate eden qesrin fasadi ve kesimi frameless Sarayi ehate eden qesrin fasadi ve kesimi39 45 33 sm e 46 45 24 s u Olke AzerbaycanSeher Susa SusaYerlesir Susa Dovlet Tarix Memarliq QoruguAidiyyati Qarabag xanligiSifarisci Penaheli xanEsas tarixler Esasi qoyulub 1768 ci ilTikilme tarixi XVIII esrUNESCO Ehtiyat SiyahisiTipiMedeniKriteriyai iv v viTeyin edilib2001Istinad nom 1574DovletAzerbaycanRegionAvropaAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 339KateqoriyaSarayEhemiyyetiOlke ehemiyyetli Fayl Qaraboyuk xanim saayinin plani jpg 274x400px Sarayin plani frameless Sarayin plani Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiAzerbaycanin feodal dovru qala seherleri ucun xan sarayinin yerlesdiyi qesrler xarakterikdir XVIII esrin evvellerinden formalasmaga baslayan kicik feodal dovletleri olan xanliqlarin paytaxti olan yeni seherlerin memarliq planlasdirma baximindan dominanti olan bu qesrlerde hokmdar ve onun ailesinin yasamasi tehlukesizliyi ve fealiyyetini temin etmek ucun saray kompleksi ve diger komekci binalar yerlesirdi XVI XVIII esrlerde Azerbaycanda hokmdar qesrleri Iceri qala Bala qala ve ya Erk meselen Tebrizde oldugu kimi adlandirilirdi Adeten feodal seherlerinin insasina hokmdar qesrinin insasindan baslanilirdi Susa qalasinin yerlesdiyi erazi ozunemexsus strateji xususiyyete malik olduguna gore qaladaxili qesrlerin o cumleden Penaheli xanin qesrinin insasina Susa qalasinin insasi ile eyni dovrde baslanilmisdir Mirze Adigozel beyin melumatina gore Penaheli xanin hakimiyyeti dovrunde Susada xan ailesinin uzvleri ucun genis binalar ve hundur saraylar insa edilmisdi Susa qalasinda insa edilmis qesrlerden yalniz ikisi dovrumuze catmisdir ki onlar da biri qalanin cenub serq terefinde yerlesen Qaraboyuk xanim qesri digeri ise derin yargan yanindaki qaya kenarinda ucalan Penaheli xanin qesridir Qaraboyuk xanim qesrinin giris qapisi uzerindeki kitabede onun hicri 1182 ci ilde 1768 insa edilmesi gosterilmisdir Memarliq xususiyyetleriSusanin tarixi merkezinin planinda Qaraboyuk xanimin sarayinin yerlesmesi Susa qalasindaki qesrlerin ozunemexsus memarliq xususiyyetleri qedim dovrlerden seyyahlar ve seher qonaqlarinin diqqetini celb etmisdir Meselen XIX esrin ortalarinda Qafqaz rus Kavkaz qezetinde yazilir Seherdeki muxtelif evler ve yasayis binalari arasinda xan ailesi uzvlerinin yasadigi qesrler o deqiqe diqqet cekir onlar ozunemexsus xaraktere malikdirler Onlari kunclerinde dairevi qulleler olan hundur divarlar ehate edir Tarixi bilinmeyen bas plana esasen mueyyen edilmisdir ki demek olar ki butun Susa qesrleri oxsar konfiqurasiyaya malik olmusdur planda duzbucaqli formaya malik olmaqla onlarin dord kuncunde mudafie qulleleri yerlesdirilmisdi Daxilden bu divarlara bitisik sekilde qesr sakinlerine xidmet edenlerin yasamasi ucun saray tipli binalar insa edilirdi Susa qesrlerinin hecm mekan ve plan formalasmasinin helline Sahbulaq qalasinin memarliq xususiyyetleri tesir gostermisdir Sahbulaq qesrinde oldugu kimi bu qesrlerin de girisleri simal istiqametinde yerlesir Birbasa girisden mudafie olunmaq ucun qapinin qarsisinda G formali kecide malik prizmatik ortukle tamamlanan qulle ucaldilmisdi Saray kompleksine daxil olan birmertebeli yasayis ve xidmeti binalar binanin daxili perimetri boyunca yerlesdirilmisdir Onlarin daminda 1 5 metr hundurlukde qesrin divarlarinda mazgallar yerlesdirilmisdir Belelikle yasayis binalarinin dami mudafie meydancalarina cevrilmisdir Simal istiqametinde yerlesdirilmis esas giris qapisi Ibrahimxelil xan sarayinda oldugu kimi hell edilse de burada qabaga cixan prizmatik hecm ikimertebelidir Onun ikinci mertebesi heyetin yanlarinda yerlesen das pillekene aparir Saray binasinin yuxari mertebesinde kompleksin sahibesi ve onun ailesi meskunlasmisdi Otaqlarin divarlari ve tagvari tavanlari divar resmleri ile bezedilmisdir Otaqlarin perimetri boyunca 1 80 metr hundurlukde stalaktitle desteklenen lempe kecir Saray kompleksini ehate eden qala divarlarinin yuxari qalxdiqca daralan qulleleri iki yarusludur Qulleler gumbezvari ortuye malikdir Qullelerin birinci ve ikinci mertebelerinde das kamin burxari ve nis taxcalarin yerlesmesi onlarin da mudafie xususiyyetinden basqa hem de yasayis binasi kimi istifade edildiyini gosterir Saray binasinin hem tavan hem de divar horgusu yaxsi yonulmus kicik olculu daslardan diqqet ve seliqe ile horulmusdur Plastik elementlerin islenmesinde zeriflik hiss olunur IstinadlarSarkisov Alizade 1950 seh 123 Avalov 1977 seh 25 Avalov 1977 seh 23 Salamzade A V Arhitektura Azerbajdzhana XVI XIX vv Baku 1964 96 Adigezal bek Mirza Karabah name Baku 1950 63 Gazeta Kavkaz 58 Tiflis 1857 Sarkisov Alizade 1950 seh 122EdebiyyatAvalov E V Arhitektura goroda Shushi i problemy sohraneniya ego istoricheskogo oblika Baku Elm 1977 A V Sarkisov A M Alizade O nekotoryh arhitekturnyh pamyatnikah Shushi Pamyatniki arhitektury Azerbajdzhana sbornik materialov t II Moskva Baku 1950 Fatullaev Sh S Pamyatniki Shushi Baku 1970 Salamzade A V Arhitektura Azerbajdzhana XVI XIX vv Baku 1964 Dubrovin N Istoriya vojny i vladychestva russkih na Kavkaze t 3 SPb 1886 Hemcinin baxSusa Dovlet Tarix Memarliq Qorugu