Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Səhmdar cəmiyyəti — nizamnamə kapitalı müəyyən sayda səhmlərə bölünmüş kommersiya təşkilatıdır. Sahibkarlıq fəaliyyətinin bu təşkilati-hüquqi formasının fərqləndirici xüsusiyyəti nizamnamə kapitalının emissiya qiymətli kağızlar – səhmlər hesabına formalaşmasıdır. Bu zaman səhmdar cəmiyyətinin iştirakçısı olan hər bir səhmdar müəyyən sayda səhmə sahib olur. Səhmdarlar, şirkətin mövcudluğuna heç bir təsiri olmadan səhmlərini başqa səhmdarlara ötürə bilirlər.
Səhmdarın cəmiyyətin tərkibindən ayrılması ona aid olan mülkiyyətin və ya onun pul ekvivalentinin verilməsi ilə yox, yalnız ona məxsus olan səhmlərin özgəninkiləşdirilməsi ilə mümkündür.
Müasir korporativ hüquqda səhmdar cəmiyyəti inkorporasiya və məhdud məsuliyyət anlayışları ilə əlaqədə işlədilir. Buna görə də səhmdar cəmiyyətləri ümumən korporasiyalar və məhdud məsuliyyətli şirkətlər kimi qəbul olunur.
Bəzi dövlətlərin yurisdiksiyalarında səhmdar cəmiyyətlərinin məhdud məsuliyyət olmadan da qeydiyyatdan keçməsi mümkündür. Böyük Britaniya və başqa dövlətlərdə belə şirkətlər qeyri-məhdud şirkətlər (ing. unlimited company) kimi fəaliyyət göstərirlər. ABŞ-də isə sadəcə səhmdar cəmiyyətləri adlanırlar.
Üstünlükləri
Səhmdar cəmiyyətinin iştirakçısı olmağın bir sıra üstünlükləri var. Belə ki, şirkət səhmdarların ümumi yığıncağında seçilən idarə heyəti tərəfindən idarə olunur.
Həmçinin səhmdarlar illik hesabatın qəbul edilməsi ilə əlaqədar səsvermədə iştirak edirlər. Direktor vəzifəsinin icrasını bəzən fiziki şəxs olan səhmdarlar həyata keçirə bilərlər, lakin bu hala çox az rast gəlinir.
Səhmdar cəmiyyətinin iştirakçıları olan səhmdarlar şirkətin öhdəliklərinə görə cavab vermirlər və yalnız onlara məxsus səhmlərin dəyəri hüdudlarında şirkətin fəaliyyəti ilə bağlı zərər riski daşıyırlar. Bu qiymətli kağızların kifayət qədər asan özgəninkiləşdirilmə və əldə edilməsi geniş insan dairəsinin kapitalının cəlb edilməsi üçün şərait yaradır. Bu, həmçinin, investorların kapitallarının bir neçə səhmdar cəmiyyətinin səhmləri arasında paylanmasına və nəticədə zərər riskinin azalmasına imkan verir.
İlk səhmdar cəmiyyətləri
İlk səhmdar cəmiyyətləri haqqında qeydlərə Çində — Sun imperiyasının dövründə (960–1279) rast gəlinir. Təxminən 1250-ci ildə Fransanın Tuluza şəhərində Bazakl Dəyirmançılıq Şirkətinin (Société des Moulins du Bazacle) 96 səhmi şirkətin sahib olduğu dəyirmanların gəlirliliyi həddində satışa çıxarılmışdı, bu da şirkəti tarixdə həmin növdən olan ilk şirkət hesab etməyə imkan verir. 1288-ci ilin əvvəllərində İsveç şirkəti Stora şirkətin səkkizdə bir hissəsini (daha dəqiq mis ehtiyatları ilə zəngin olan ərazilərlə bağlı) əhatə edən səhmlərin transferini sənədləşdirmişdir.
Daha yaxın tarixə nəzər yetirdikdə isə İngiltərədə ilk səhmdar cəmiyyəti kimi tanınan şirkət 1553-cü ildə nizamnaməsi qəbul edilmiş, 250 səhmdarı olan Merchant Adventurers to New Lands şirkəti olmuşdur. Moskva ilə London arasındakı ticarətdə inhisarçı mövqeyə mailk olan Moskva Şirkəti (ing. Muscovy Company və ya rus. Московская компания) isə 1555-ci ildə yaradılmışdır. Digərləri ilə müqayisədə daha məşhur, zəngin və qüdrətli olan Böyük Britaniyaya məxsus Ost-Hind şirkətinə I Elizabetin imzaladığı 31 dekabr 1600-cü il tarixli kral xartiyası ilə Hindistandakı ticarət fəaliyyətində üstünlüklər və imtiyazlar verilmişdi. Kral xartiyası yeni yaradılan Şərəfli Ost-Hind Şirkətinə Şərqi Hindistanda bütün sahələrdə ticarət üzrə 15 illik monopoliya vermişdir. Dövlət idarəçiliyi və hərbi idarəetmə sahələrində yardımçı funksiya əldə etməsi ilə, şirkət ticarət edən şirkətdən Hindistanı idarə edən və onun təbii sərvətlərini istismar edən şirkətə çevrilmişdi və bu vəziyyət o, ləğv edilənədək davam etdi.
Tezliklə, 1602-ci ildə Hollandiya Ost-Hind Şirkəti Amsterdam fond birjasında alğı-satqısı həyata keçirilə bilən səhmlər buraxdı. Bu isə səhmdar cəmiyyətinə yeni investorların cəlb edilməsinə imkan yaradırdı. 1612-ci ildə isə şirkət qitələrarası ticarətdə üstün kapitalı olan məhdud məsuliyyətli ilk "korporasiya" oldu.
Müstəmləkəçilik dövründə Yaxın Şərqlə əmtəələr, istiot və parça ticarəti edən Avropalılar, başlıca olaraq da Britaniyalılar çoxsaylı dəniz səyahətləri vasitəsilə ticarət riskini yaymağa başladılar. Səhmdar cəmiyyəti əvvəlki və dövlət tərəfindən tənzimlənən şirkətlərlə müqayisədə daha uğurlu maliyyə strukturuna malik idi. Amerika qitəsində ilk səhmdar cəmiyyətləri London Şirkəti və Plimut Şirkəti olmuşdur.
Transfer edilə bilən səhmlər kapitalın artımına müsbət təsir göstərirdi. Bu, məsələn, Ost-Hind şirkətinə qoyulan sərmayələrdə özünü göstərirdi. Belə ki, şirkət Hindistandakı ticarəti idarə etmək üçün bu maliyyə modelindən istifadə edirdi. Səhmdar cəmiyyətləri hər bir səhmdarın qoyduğu səhmə mütənasib olaraq, dəniz səyahətlərindən əldə edilən mənfəəti bölərək səhmdarlara dividend formasında təqdim edirdi. Belə ödənişlər adətən nağd təqdim olunurdu, lakin dövriyyə kapitalı aşağı olduqda və ya şirkətin mövcudluğu üçün təhlükəli olduğu təqdirdə dividendlərin verilməsi ya təxirə salınırdı, ya da qalan yüklə ödənilirdi; hansı ki səhmdarlar onları satıb gəlir əldə edə bilərdilər.
Lakin, ümumiyyətlə, yeni şirkətin formalaşdırılması kral xartiyası və ya xüsusi aktla mümkün idi. Bu imkan isə hökumətin imtiyazları və üstünlükləri qoruması və hər kəsə təqdim etməməsi səbəbindən məhdud idi.
Britaniyada Sənaye inqilabı dövründə kapitalın qoyulduğu müəssisələrin sayının artması nəticəsində əksər bizneslər çoxsaylı üzvlərin olduğu assosiasiyalar kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Buna baxmayaraq, belə assosiasiyalara üzvlük adətən qısamüddətli olurdu; odur ki, onların təbiəti daim dəyişirdi.
Nəticədə şirkətlərin yaradılması və qeydiyyatı ilə bağlı məsələlərin tənzimi 1844-cü il tarixli Səhmdar Cəmiyyətləri haqqında Aktda təsbit olundu. Əvvəllər bu qanun əsasında yenidən yaradılmış şirkətlərin məhdud məsuliyyəti yox idi, lakin sonradan şirkətlərin daxili nizamnamələrində məhdud məsuliyyətin nəzərdə tutulması ümumi qaydaya çevrildi. 1856-cı il tarixli Səhmdar Cəmiyyətləri haqqında Akt bütün səhmdar cəmiyyətləri üçün məhdud məsuliyyətin olduğunu təsbit etdi. Bundan başqa, həmin Akta görə şirkətin adında "məhdud" sözü olmalı idi. Şirkətlər ayrıca hüquqi şəxsiyyətə malikdir. Bu prinsipin əsasını İngiltərənin korporativ hüququnda vacib məhkəmə qərarlarından biri olan 1897-ci ildə baxılan Salomon v. Salomon & Co. Ltd işi qoydu. Şirkətlərin məhdud məsuliyyət prinsipi bu iş əsasında formalaşıb.
Korporativ hüquq
Korporasiyanın mövcudluğu tələb edir ki, onun fəaliyyətini hüquqi çərçivəyə salan və tənzim edən, korporasiyanın hüquqi şəxsiyyətini təsbit edən hüquq sahəsi olsun. Bu mənada, korporativ hüquq korporasiyaları fiziki şəxsdən fərqləndirərək, hüquqi şəxs, fiktiv şəxs kimi müəyyənləşdirir. Bu isə səhmdarları "korporativ" itkilərdən və öhdəliklərdən azad etməyə imkan verir; itkilər hər kəsin sahib olduğu səhmlərin sayı ilə məhdudlaşır. Bundan başqa, belə yanaşma yeni investorların (qiymətli kağızlar və gələcək səhmlərin emissiyası məsələlərində) cəlb edilməsinə imkan yaradır. Korporativ qanunlar, adətən, korporasiyalara öz əmlakına sahib olmaq, müqavilə bağlamaq və səhmdarlardan müstəqil surətdə vergi ödəmək qabiliyyəti kimi səlahiyyətlərin verilməsini nəzərdə tutur. Səhmdarlara bəzən "şirkətin üzvləri" də deyilir. Korporasiyaların, həmçinin, faizli istiqrazlar buraxmaqla pul borc götürmək səlahiyyətləri də var. Korporasiyalar qeyri-müəyyən müddətdə mövcud olurlar; "ölüm" yalnız şirkətin ləğvi, yenidən qurulması və ya müflis olması hallarında mümkündür. Lord-kansler Riçard Holdeyn qeyd edirdi ki,
…korporasiya mücərrəddir. O, özlüyündə mövcud deyil. Onun fəaliyyəti və idarə edilməsi korporasiyanın iradəsinin icrasında həqiqətən də istiqamətverici rol oynayan şəxsdə axtarılmalıdır. — Lennard's Carrying Co Ltd v Asiatic Petroleum Co Ltd [1915] AC 705
Orijinal mətn (ing.)...a corporation is an abstraction. It has no mind of its own any more than it has a body of its own; its active and directing will must consequently be sought in the person of somebody who is really the directing mind and will of the corporation, the very ego and centre of the personality of the corporation.
Bu "istiqamətləndirici iradə" direktorlar şurasının fəaliyyətində öz əksini tapır. Hüquqi şəxsiyyət iki iqtisadi nəticəyə səbəb olur. Bu, kreditorlara, səhmdarlar və ya işçilərdən fərqli olaraq, şirkətin ləğvindən sonra korporativ aktivlər üzərində üstünlük hüququ verir. İkincisi, korporativ aktivlər səhmdarlar tərəfindən geri alına bilməz və şirkətin aktivləri səhmdarların özlərinin kreditorları tərəfindən götürülə bilməz. İkinci amil xüsusi qanunvericiliyin olmasını tələb edir, çünki müvafiq məsələ standart müqavilə hüququ ilə tənzimlənə bilməz.
| Nizamlanma | Təsviri |
|---|---|
| Məhdud məsuliyyət | Ortaqlıqdan və hüquqi şəxsin yeganə iştirakçısı olmaqdan fərqli olaraq, müasir biznes korporasiyasının səhmdarlarının korporasiyanın borcları və öhdəliklərinə görə məhdud məsuliyyəti var. Odur ki, onların zərərləri korporasiyaya yatırdıqları ödənişlərdən, eləcə də səhmlərə görə ödənişdən artıq ola bilməz. Məsələnin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması belədir ki, bu hal şirkətin kreditorlarının belə əməliyyatda maraqlı tərəf kimi çıxış etməsini aradan qaldırmaqla korporasiyanın səhmləri ilə anonim ticarət edilməsi imkanlarını təmin edir. Məhdud məsuliyyət olmasa idi, ehtimal ki, kreditor ən azı satıcı kimi ödəniş qabiliyyətli olmayan alıcıya səhmin satılmasına icazə verməzdi. Bundan başqa, məhdud məsuliyyət korporasiyalara bir çox səhmdarından vəsait birləşdirərək öz müəssisələri üçün böyük məbləğdə maliyyə vəsaitlərini artırmağa imkan verir. Məhdud məsuliyyət, səhmdarın bir şirkətdə itirə biləcəyi məbləği azaldır. Bu isə potensial səhmdarların cəlb edilməsinə imkan yaradır və beləliklə, istəkli səhmdarların sayını və investisiyaların ehtimal olunan həcmini artırır. Bununla belə, bəzi yurisdiksiyalarda səhmdarların məsuliyyətinin qeyri-məhdud olduğu korporasiya növlərinin də mövcudluğuna icazə verilir, məsələn, Kanadanın iki vilayətində qeyri-məhdud məsuliyyətli korporasiya (ing. unlimited liability corporation) və Böyük Britaniyada qeyri-məhdud şirkət (ing. unlimited company)buna nümunədir. |
| Müvəqqəti mövcudluq | Bir digər üstünlük ondan ibarətdir ki, korporasiyanın aktivləri və strukturu səhmdarlar və istiqraz sahiblərinin mövcudluğundan asılı olmayaraq davam edə bilər. Bu isə stabilliyə və kapitalın yığılmasına səbəb olur, hansı ki, bu daha böyük və uzunmüddətli layihələrə investisiya qoymağa imkan verir; əksi olsa idi, bu, səhmdarların ayrılması ilə korporativ aktivlərin ləğvinə səbəb olardı. Bu qayda orta əsrlərdə — kilsəyə (korporasiyaya) bağışlanmış torpağın, torpaq sahibinin ölməsi nəticəsində lordun iddia edə biləcəyi feodal ödənişlərinə əsas vermədiyi zamanlarda da əhəmiyyət kəsb edirdi: Bax . (Lakin hüquqi şəxsin mövcudluğu dövlət qurumu tərəfindən də ləğv edilə bilər. Bu, nadir hallarda, məsələn, şirkət qanunvericiliyi pozduqda, illik hesabatları təqdim etmədikdə baş verir.) |
Maliyyə açıqlaması
Əksər yurisdiksiyalarda səhmdarları məhdud məsuliyyətdən yararlanan korporasiyaların illik və başqa məlumatları dərc etdirməsi tələb olunur. Bu, həmin korporasiya ilə biznes əlaqəsi yaratmaq istəyən kreditorlara həmin korporasiyanın ödəmə qabiliyyətliliyini qiymətləndirməyə imkan verir, eləcə də, kreditorların, ödəmə qabiliyyətliliyi ilə əlaqədar sonradan səhmdarlara qarşı iddia qaldırmasına mane olur. Səhmdarlar, bununla, məhdud məsuliyyətin əvəzində məlumatların gizliliyini açıqlayaraq "itki"yə məruz qalırlar. Bu tələb, ümumən, Avropada tətbiq olunur, lakin ümumi hüquq dövlətlərində tətbiq edilmir (publik korporasiyalar istisnadır — burada investorların müdafiəsi üçün maliyyə açıqlaması tələb olunur).
Korporativ vergilər
Əksər dövlətlərdə korporativ mənfəətlər korporativ vergi dərəcəsində, səhmdarlara ödənilən dividendlər isə ayrı dərəcədə vergiyə cəlb edilir. Belə sistemə bəzən "ikiqat vergi" də deyilir, çünki əslində səhmdarlara çatan mənfəət əslində iki dəfə vergiyə cəlb edilmiş olacaq. İşin bir həlli yolu belədir ki, Avstraliya və Böyük Britaniya vergi sistemlərinə görə dividendi alan şəxsin vergi krediti hüququ var, bu isə dividenddən gələn gəlirlərin artıq vergiyə cəlb olunduğunu təsdiq edir.
Digər sistemlərdə dividendlər digər gəlirlərlə müqayisədə daha aşağı dərəcədə vergiyə cəlb olunur (məsələn, ABŞ-də), ya da səhmdarlar birbaşa olaraq korporasiyanın qazancları ilə əlaqədar vergi ödəyirlər, dividendlər isə vergiyə cəlb olunmur (məsələn, ABŞ-dəki S korporasiyalarda (ing. S corporations) olduğu kimi).
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Emin Kərimov. Azərbaycan Korporativ (Şirkətlər) Hüququ" (PDF). 2018-10-24 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-10-19.
- Courtney, Thomas B. The Law of Private Companies (2nd). səh. 26. ISBN .
- "Joint Stock Company". West's Encyclopedia of American Law. 9 July 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 4 May 2012.
- Morck, Randall; Yeung, Bernard: Agency Problems and the Fate of Capitalism. (Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research, Working Paper No. 16490, Issued in October 2010)
- Funnell, Warwick; Robertson, Jeffrey: Accounting by the First Public Company: The Pursuit of Supremacy. (Routledge, 2013, ISBN )
- Steensgaard, Niels (1982), 'The Dutch East India Company as an Institutional Innovation,'; in Maurice Aymard (ed.), Dutch Capitalism and World Capitalism / Capitalisme hollandais et capitalisme mondial (Studies in Modern Capitalism / Études sur le capitalisme moderne), pp. 235–257
- Hawley, James P.; Williams, Andrew T.: The Rise of Fiduciary Capitalism: How Institutional Investors Can Make Corporate America More Democratic. (University of Pennsylvania Press, 2000, ISBN ), p. 44
- Niall Ferguson (2002). Empire: The Rise and Demise of the British World Order and the Lessons for Global Power, p. 15.
- Smith, B. Mark (2003). A History of the Global Stock Market: From Ancient Rome to Silicon Valley. (University of Chicago Press, ISBN ), p. 17
- Von Nordenflycht, Andrew (2011), 'The Great Expropriation: Interpreting the Innovation of "Permanent Capital" at the Dutch East India Company,'; in Origins of Shareholder Advocacy, edited by Jonathan G. S. Koppell. (Palgrave Macmillan, 2011), pp. 89–98
- Clarke, Thomas; Branson, Douglas (2012). The SAGE Handbook of Corporate Governance (Sage Handbooks). (SAGE Publications Ltd., ISBN ), p. 431
- Vasu, Rajkamal (November 19, 2017). The Transition to Locked-In Capital in the First Corporations: Venture Capital Financing in Early Modern Europe 2018-04-05 at the Wayback Machine. (Kellogg School of Management, Northwestern University)
- Dunkley, Jamie. "Dutch student finds world's oldest share certificate". Telegraph.co.uk. 11 Sep 2010. 16 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 1 November 2017.
- ""History of Paris stock exchanges"". 2016-03-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-19.
- (PDF). 2016-03-05 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-10-19.
- Irwin, Douglas A. "Mercantilism as Strategic Trade Policy: The Anglo-Dutch Rivalry for the East India Trade". The Journal of Political Economy. The University of Chicago Press. 99 (6). December 1991: 1296–1314. doi:10.1086/261801. JSTOR 2937731. at 1299.
- Hansmann et al., The Anatomy of Corporate Law, pg 7.
- A leading case in common law is Salomon v. Salomon & Co. [1897] AC 22.
- Hock, Dee. One from Many: VISA and the Rise of Chaordic Organization. Berrett-Koehler Publishers. 2005. səh. 140. ISBN .
... they have become a superb instrument for the capitalization of gain and the socialization of cost.
- Hicks, A. and Goo, S. H. (2008) Cases and Materials on Company Law Oxford University Press 2022-05-08 at the Wayback Machine Chapter 4
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sehmdar cemiyyeti nizamname kapitali mueyyen sayda sehmlere bolunmus kommersiya teskilatidir Sahibkarliq fealiyyetinin bu teskilati huquqi formasinin ferqlendirici xususiyyeti nizamname kapitalinin emissiya qiymetli kagizlar sehmler hesabina formalasmasidir Bu zaman sehmdar cemiyyetinin istirakcisi olan her bir sehmdar mueyyen sayda sehme sahib olur Sehmdarlar sirketin movcudluguna hec bir tesiri olmadan sehmlerini basqa sehmdarlara oture bilirler Sehmdarin cemiyyetin terkibinden ayrilmasi ona aid olan mulkiyyetin ve ya onun pul ekvivalentinin verilmesi ile yox yalniz ona mexsus olan sehmlerin ozgeninkilesdirilmesi ile mumkundur Muasir korporativ huquqda sehmdar cemiyyeti inkorporasiya ve mehdud mesuliyyet anlayislari ile elaqede isledilir Buna gore de sehmdar cemiyyetleri umumen korporasiyalar ve mehdud mesuliyyetli sirketler kimi qebul olunur Bezi dovletlerin yurisdiksiyalarinda sehmdar cemiyyetlerinin mehdud mesuliyyet olmadan da qeydiyyatdan kecmesi mumkundur Boyuk Britaniya ve basqa dovletlerde bele sirketler qeyri mehdud sirketler ing unlimited company kimi fealiyyet gosterirler ABS de ise sadece sehmdar cemiyyetleri adlanirlar UstunlukleriSehmdar cemiyyetinin istirakcisi olmagin bir sira ustunlukleri var Bele ki sirket sehmdarlarin umumi yigincaginda secilen idare heyeti terefinden idare olunur Hemcinin sehmdarlar illik hesabatin qebul edilmesi ile elaqedar sesvermede istirak edirler Direktor vezifesinin icrasini bezen fiziki sexs olan sehmdarlar heyata kecire bilerler lakin bu hala cox az rast gelinir Sehmdar cemiyyetinin istirakcilari olan sehmdarlar sirketin ohdeliklerine gore cavab vermirler ve yalniz onlara mexsus sehmlerin deyeri hududlarinda sirketin fealiyyeti ile bagli zerer riski dasiyirlar Bu qiymetli kagizlarin kifayet qeder asan ozgeninkilesdirilme ve elde edilmesi genis insan dairesinin kapitalinin celb edilmesi ucun serait yaradir Bu hemcinin investorlarin kapitallarinin bir nece sehmdar cemiyyetinin sehmleri arasinda paylanmasina ve neticede zerer riskinin azalmasina imkan verir Ilk sehmdar cemiyyetleriTiskasjoberg Kopparberget sirketinin sehmlerinin sekkizde bir hissesinin Vesteroslu Yepiskop Piter terefinden elde edilmesini nezerde tutan 1288 ci ile aid mektub Orijinali Stokholmda Milli Arxivde isv Riksarkivet saxlanilir Hollandiya Ost Hind Sirketine mexsus geminin replikasi 1602 ci ilde esasi qoyulmus hemin sirket muasir kapitalizm baximindan sehmdar cemiyyetlerinin qabaqcil ve en ilkin numunesi hesab edilir Sirket bir coxlari terefinden dunyada ilk daimi teskilati qurulusa malik olan mehdud mesuliyyetli sirket kimi qebul olunur Basqa sozle Ost Hind Sirketi sabit kapitali ile qeyde alinmis ilk sehmdar cemiyyetidir Hollandiya Ost Hind Sirketinin seherindeki numayendeliyi terefinden 9 sentyabr 1606 ci ilde hazirlanmis en qedim sehm sehadetnamelerinden biri Dunyada ilk resmi birja olan Amsterdam fond birjasinin mehkeme heyeti Hollandiya Ost Hind Sirketinin 17 ci esr biznes modeli muasir dovr sehmdar cemiyyetlerinin xususile de publik sirketlerin formalasmasinda ehemiyyetli rol oynayib Ilk sehmdar cemiyyetleri haqqinda qeydlere Cinde Sun imperiyasinin dovrunde 960 1279 rast gelinir Texminen 1250 ci ilde Fransanin Tuluza seherinde Bazakl Deyirmanciliq Sirketinin Societe des Moulins du Bazacle 96 sehmi sirketin sahib oldugu deyirmanlarin gelirliliyi heddinde satisa cixarilmisdi bu da sirketi tarixde hemin novden olan ilk sirket hesab etmeye imkan verir 1288 ci ilin evvellerinde Isvec sirketi Stora sirketin sekkizde bir hissesini daha deqiq mis ehtiyatlari ile zengin olan erazilerle bagli ehate eden sehmlerin transferini senedlesdirmisdir Daha yaxin tarixe nezer yetirdikde ise Ingilterede ilk sehmdar cemiyyeti kimi taninan sirket 1553 cu ilde nizamnamesi qebul edilmis 250 sehmdari olan Merchant Adventurers to New Lands sirketi olmusdur Moskva ile London arasindaki ticaretde inhisarci movqeye mailk olan Moskva Sirketi ing Muscovy Company ve ya rus Moskovskaya kompaniya ise 1555 ci ilde yaradilmisdir Digerleri ile muqayisede daha meshur zengin ve qudretli olan Boyuk Britaniyaya mexsus Ost Hind sirketine I Elizabetin imzaladigi 31 dekabr 1600 cu il tarixli kral xartiyasi ile Hindistandaki ticaret fealiyyetinde ustunlukler ve imtiyazlar verilmisdi Kral xartiyasi yeni yaradilan Serefli Ost Hind Sirketine Serqi Hindistanda butun sahelerde ticaret uzre 15 illik monopoliya vermisdir Dovlet idareciliyi ve herbi idareetme sahelerinde yardimci funksiya elde etmesi ile sirket ticaret eden sirketden Hindistani idare eden ve onun tebii servetlerini istismar eden sirkete cevrilmisdi ve bu veziyyet o legv edilenedek davam etdi Tezlikle 1602 ci ilde Hollandiya Ost Hind Sirketi Amsterdam fond birjasinda algi satqisi heyata kecirile bilen sehmler buraxdi Bu ise sehmdar cemiyyetine yeni investorlarin celb edilmesine imkan yaradirdi 1612 ci ilde ise sirket qitelerarasi ticaretde ustun kapitali olan mehdud mesuliyyetli ilk korporasiya oldu Mustemlekecilik dovrunde Yaxin Serqle emteeler istiot ve parca ticareti eden Avropalilar baslica olaraq da Britaniyalilar coxsayli deniz seyahetleri vasitesile ticaret riskini yaymaga basladilar Sehmdar cemiyyeti evvelki ve dovlet terefinden tenzimlenen sirketlerle muqayisede daha ugurlu maliyye strukturuna malik idi Amerika qitesinde ilk sehmdar cemiyyetleri London Sirketi ve Plimut Sirketi olmusdur Transfer edile bilen sehmler kapitalin artimina musbet tesir gosterirdi Bu meselen Ost Hind sirketine qoyulan sermayelerde ozunu gosterirdi Bele ki sirket Hindistandaki ticareti idare etmek ucun bu maliyye modelinden istifade edirdi Sehmdar cemiyyetleri her bir sehmdarin qoydugu sehme mutenasib olaraq deniz seyahetlerinden elde edilen menfeeti bolerek sehmdarlara dividend formasinda teqdim edirdi Bele odenisler adeten nagd teqdim olunurdu lakin dovriyye kapitali asagi olduqda ve ya sirketin movcudlugu ucun tehlukeli oldugu teqdirde dividendlerin verilmesi ya texire salinirdi ya da qalan yukle odenilirdi hansi ki sehmdarlar onlari satib gelir elde ede bilerdiler Lakin umumiyyetle yeni sirketin formalasdirilmasi kral xartiyasi ve ya xususi aktla mumkun idi Bu imkan ise hokumetin imtiyazlari ve ustunlukleri qorumasi ve her kese teqdim etmemesi sebebinden mehdud idi Britaniyada Senaye inqilabi dovrunde kapitalin qoyuldugu muessiselerin sayinin artmasi neticesinde ekser biznesler coxsayli uzvlerin oldugu assosiasiyalar kimi fealiyyet gostermeye basladi Buna baxmayaraq bele assosiasiyalara uzvluk adeten qisamuddetli olurdu odur ki onlarin tebieti daim deyisirdi Neticede sirketlerin yaradilmasi ve qeydiyyati ile bagli meselelerin tenzimi 1844 cu il tarixli Sehmdar Cemiyyetleri haqqinda Aktda tesbit olundu Evveller bu qanun esasinda yeniden yaradilmis sirketlerin mehdud mesuliyyeti yox idi lakin sonradan sirketlerin daxili nizamnamelerinde mehdud mesuliyyetin nezerde tutulmasi umumi qaydaya cevrildi 1856 ci il tarixli Sehmdar Cemiyyetleri haqqinda Akt butun sehmdar cemiyyetleri ucun mehdud mesuliyyetin oldugunu tesbit etdi Bundan basqa hemin Akta gore sirketin adinda mehdud sozu olmali idi Sirketler ayrica huquqi sexsiyyete malikdir Bu prinsipin esasini Ingilterenin korporativ huququnda vacib mehkeme qerarlarindan biri olan 1897 ci ilde baxilan Salomon v Salomon amp Co Ltd isi qoydu Sirketlerin mehdud mesuliyyet prinsipi bu is esasinda formalasib Korporativ huquqEsas meqale Korporativ huquq Korporasiyanin movcudlugu teleb edir ki onun fealiyyetini huquqi cerciveye salan ve tenzim eden korporasiyanin huquqi sexsiyyetini tesbit eden huquq sahesi olsun Bu menada korporativ huquq korporasiyalari fiziki sexsden ferqlendirerek huquqi sexs fiktiv sexs kimi mueyyenlesdirir Bu ise sehmdarlari korporativ itkilerden ve ohdeliklerden azad etmeye imkan verir itkiler her kesin sahib oldugu sehmlerin sayi ile mehdudlasir Bundan basqa bele yanasma yeni investorlarin qiymetli kagizlar ve gelecek sehmlerin emissiyasi meselelerinde celb edilmesine imkan yaradir Korporativ qanunlar adeten korporasiyalara oz emlakina sahib olmaq muqavile baglamaq ve sehmdarlardan musteqil suretde vergi odemek qabiliyyeti kimi selahiyyetlerin verilmesini nezerde tutur Sehmdarlara bezen sirketin uzvleri de deyilir Korporasiyalarin hemcinin faizli istiqrazlar buraxmaqla pul borc goturmek selahiyyetleri de var Korporasiyalar qeyri mueyyen muddetde movcud olurlar olum yalniz sirketin legvi yeniden qurulmasi ve ya muflis olmasi hallarinda mumkundur Lord kansler Ricard Holdeyn qeyd edirdi ki korporasiya mucerreddir O ozluyunde movcud deyil Onun fealiyyeti ve idare edilmesi korporasiyanin iradesinin icrasinda heqiqeten de istiqametverici rol oynayan sexsde axtarilmalidir Lennard s Carrying Co Ltd v Asiatic Petroleum Co Ltd 1915 AC 705 Orijinal metn ing a corporation is an abstraction It has no mind of its own any more than it has a body of its own its active and directing will must consequently be sought in the person of somebody who is really the directing mind and will of the corporation the very ego and centre of the personality of the corporation Bu istiqametlendirici irade direktorlar surasinin fealiyyetinde oz eksini tapir Huquqi sexsiyyet iki iqtisadi neticeye sebeb olur Bu kreditorlara sehmdarlar ve ya iscilerden ferqli olaraq sirketin legvinden sonra korporativ aktivler uzerinde ustunluk huququ verir Ikincisi korporativ aktivler sehmdarlar terefinden geri alina bilmez ve sirketin aktivleri sehmdarlarin ozlerinin kreditorlari terefinden goturule bilmez Ikinci amil xususi qanunvericiliyin olmasini teleb edir cunki muvafiq mesele standart muqavile huququ ile tenzimlene bilmez Nizamlanma TesviriMehdud mesuliyyet Ortaqliqdan ve huquqi sexsin yegane istirakcisi olmaqdan ferqli olaraq muasir biznes korporasiyasinin sehmdarlarinin korporasiyanin borclari ve ohdeliklerine gore mehdud mesuliyyeti var Odur ki onlarin zererleri korporasiyaya yatirdiqlari odenislerden elece de sehmlere gore odenisden artiq ola bilmez Meselenin iqtisadi cehetden esaslandirilmasi beledir ki bu hal sirketin kreditorlarinin bele emeliyyatda maraqli teref kimi cixis etmesini aradan qaldirmaqla korporasiyanin sehmleri ile anonim ticaret edilmesi imkanlarini temin edir Mehdud mesuliyyet olmasa idi ehtimal ki kreditor en azi satici kimi odenis qabiliyyetli olmayan aliciya sehmin satilmasina icaze vermezdi Bundan basqa mehdud mesuliyyet korporasiyalara bir cox sehmdarindan vesait birlesdirerek oz muessiseleri ucun boyuk meblegde maliyye vesaitlerini artirmaga imkan verir Mehdud mesuliyyet sehmdarin bir sirketde itire bileceyi meblegi azaldir Bu ise potensial sehmdarlarin celb edilmesine imkan yaradir ve belelikle istekli sehmdarlarin sayini ve investisiyalarin ehtimal olunan hecmini artirir Bununla bele bezi yurisdiksiyalarda sehmdarlarin mesuliyyetinin qeyri mehdud oldugu korporasiya novlerinin de movcudluguna icaze verilir meselen Kanadanin iki vilayetinde qeyri mehdud mesuliyyetli korporasiya ing unlimited liability corporation ve Boyuk Britaniyada qeyri mehdud sirket ing unlimited company buna numunedir Muveqqeti movcudluq Bir diger ustunluk ondan ibaretdir ki korporasiyanin aktivleri ve strukturu sehmdarlar ve istiqraz sahiblerinin movcudlugundan asili olmayaraq davam ede biler Bu ise stabilliye ve kapitalin yigilmasina sebeb olur hansi ki bu daha boyuk ve uzunmuddetli layihelere investisiya qoymaga imkan verir eksi olsa idi bu sehmdarlarin ayrilmasi ile korporativ aktivlerin legvine sebeb olardi Bu qayda orta esrlerde kilseye korporasiyaya bagislanmis torpagin torpaq sahibinin olmesi neticesinde lordun iddia ede bileceyi feodal odenislerine esas vermediyi zamanlarda da ehemiyyet kesb edirdi Bax Lakin huquqi sexsin movcudlugu dovlet qurumu terefinden de legv edile biler Bu nadir hallarda meselen sirket qanunvericiliyi pozduqda illik hesabatlari teqdim etmedikde bas verir Maliyye aciqlamasi Ekser yurisdiksiyalarda sehmdarlari mehdud mesuliyyetden yararlanan korporasiyalarin illik ve basqa melumatlari derc etdirmesi teleb olunur Bu hemin korporasiya ile biznes elaqesi yaratmaq isteyen kreditorlara hemin korporasiyanin odeme qabiliyyetliliyini qiymetlendirmeye imkan verir elece de kreditorlarin odeme qabiliyyetliliyi ile elaqedar sonradan sehmdarlara qarsi iddia qaldirmasina mane olur Sehmdarlar bununla mehdud mesuliyyetin evezinde melumatlarin gizliliyini aciqlayaraq itki ye meruz qalirlar Bu teleb umumen Avropada tetbiq olunur lakin umumi huquq dovletlerinde tetbiq edilmir publik korporasiyalar istisnadir burada investorlarin mudafiesi ucun maliyye aciqlamasi teleb olunur Korporativ vergiler Ekser dovletlerde korporativ menfeetler korporativ vergi derecesinde sehmdarlara odenilen dividendler ise ayri derecede vergiye celb edilir Bele sisteme bezen ikiqat vergi de deyilir cunki eslinde sehmdarlara catan menfeet eslinde iki defe vergiye celb edilmis olacaq Isin bir helli yolu beledir ki Avstraliya ve Boyuk Britaniya vergi sistemlerine gore dividendi alan sexsin vergi krediti huququ var bu ise dividendden gelen gelirlerin artiq vergiye celb olundugunu tesdiq edir Diger sistemlerde dividendler diger gelirlerle muqayisede daha asagi derecede vergiye celb olunur meselen ABS de ya da sehmdarlar birbasa olaraq korporasiyanin qazanclari ile elaqedar vergi odeyirler dividendler ise vergiye celb olunmur meselen ABS deki S korporasiyalarda ing S corporations oldugu kimi Hemcinin baxMehdud Mesuliyyetli CemiyyetIstinadlar Emin Kerimov Azerbaycan Korporativ Sirketler Huququ PDF 2018 10 24 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 10 19 Courtney Thomas B The Law of Private Companies 2nd seh 26 ISBN 1 85475 265 0 Joint Stock Company West s Encyclopedia of American Law 9 July 2022 tarixinde Istifade tarixi 4 May 2012 Morck Randall Yeung Bernard Agency Problems and the Fate of Capitalism Cambridge MA National Bureau of Economic Research Working Paper No 16490 Issued in October 2010 Funnell Warwick Robertson Jeffrey Accounting by the First Public Company The Pursuit of Supremacy Routledge 2013 ISBN 0415716179 Steensgaard Niels 1982 The Dutch East India Company as an Institutional Innovation in Maurice Aymard ed Dutch Capitalism and World Capitalism Capitalisme hollandais et capitalisme mondial Studies in Modern Capitalism Etudes sur le capitalisme moderne pp 235 257 Hawley James P Williams Andrew T The Rise of Fiduciary Capitalism How Institutional Investors Can Make Corporate America More Democratic University of Pennsylvania Press 2000 ISBN 9780812235630 p 44 Niall Ferguson 2002 Empire The Rise and Demise of the British World Order and the Lessons for Global Power p 15 Smith B Mark 2003 A History of the Global Stock Market From Ancient Rome to Silicon Valley University of Chicago Press ISBN 9780226764047 p 17 Von Nordenflycht Andrew 2011 The Great Expropriation Interpreting the Innovation of Permanent Capital at the Dutch East India Company in Origins of Shareholder Advocacy edited by Jonathan G S Koppell Palgrave Macmillan 2011 pp 89 98 Clarke Thomas Branson Douglas 2012 The SAGE Handbook of Corporate Governance Sage Handbooks SAGE Publications Ltd ISBN 9781412929806 p 431 Vasu Rajkamal November 19 2017 The Transition to Locked In Capital in the First Corporations Venture Capital Financing in Early Modern Europe 2018 04 05 at the Wayback Machine Kellogg School of Management Northwestern University Dunkley Jamie Dutch student finds world s oldest share certificate Telegraph co uk 11 Sep 2010 16 May 2022 tarixinde Istifade tarixi 1 November 2017 History of Paris stock exchanges 2016 03 04 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 19 PDF 2016 03 05 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 10 19 Irwin Douglas A Mercantilism as Strategic Trade Policy The Anglo Dutch Rivalry for the East India Trade The Journal of Political Economy The University of Chicago Press 99 6 December 1991 1296 1314 doi 10 1086 261801 JSTOR 2937731 at 1299 Hansmann et al The Anatomy of Corporate Law pg 7 A leading case in common law is Salomon v Salomon amp Co 1897 AC 22 Hock Dee One from Many VISA and the Rise of Chaordic Organization Berrett Koehler Publishers 2005 seh 140 ISBN 1 57675 332 8 they have become a superb instrument for the capitalization of gain and the socialization of cost Hicks A and Goo S H 2008 Cases and Materials on Company Law Oxford University Press 2022 05 08 at the Wayback Machine Chapter 4Xarici kecidler