Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Qızıl Arslan (XII əsr, Təbriz – 1191, Təbriz) – Azərbaycan atabəyi və Məhəmməd Cahan Pəhlavanın qardaşı. 1186-cı ildə taxta çıxmış və 1191-ə qədər hakimiyyətdə olmuşdur.
| Qızıl Arslan | |
|---|---|
| Sultan Müzəffərəddin Qızıl Arslan Osman | |
 Qızıl Arslanın bədii portreti, rəssam: Əjdər Qafarov, Azərbaycan Tarix Muzeyi | |
| 1186 – 1191 | |
| Əvvəlki | Məhəmməd Cahan Pəhləvan |
| Sonrakı | Atabəy Əbu Bəkr |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | XII əsr |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1191 |
| Vəfat yeri | |
| Milliyyəti | qıpçaq türkü |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
| Atası | Şəmsəddin Eldəniz |
| Dini | Sünni İslam |
Həyatı və Hakimiyyəti
Azərbaycan Atabəylər dövlətinin banisi Şəmsəddin Eldəniz olmuşdur. Ondan sonra hakimiyyət oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvana keçmiş, o on ilə yaxın bir müddətdə dövləti idarə etmişdi. Onun dörd oğlu və bir neçə qızı vardı. Qanuni arvadı – Rey hakimi İnancın qızından iki oğlu olmuşdu – Qutluq İnanc Mahmud və Əmir Əmiran Ömər. Türk qızı Quteybə xatun ona Əbu Bəkri vermiş, kənizlərindən birindən isə Özbək doğulmuşdu. Qızı Cəlaliyyə Zahidə xatundan olmuşdu. Hələ öz sağlığında Məhəmməd Cahan Pəhləvan Sultanlığı oğlanları arasında bölüşdürərək, onlara əmiləri Qızıl Arslana tabe olmağı, nominal hakim Toğrula və dini rəhbər olan xəlifəyə sədaqətlə qulluq etməyi tapşırmışdı. Azərbaycan və Arran Əbu Bəkrə tapşırılmış, Qızıl Arslan isə ona tərbiyəçi təyin olunmuşdu. Həmədan Özbəyə verilmişdi. Rey, İsfahan və İraqın qalan hissələri isə İnanc Mahmud və Əmir Əmiran Ömər arasında bölüşdürülmüşdü.
Cahan Pəhləvan bütün bunları ölkəni və burada özünün qoyduğu qayda-qanunları qorumaq məqsədilə etmişdi. Lakin ölkədə daxili çəkişmələrə son qoymaq məqsədilə o, təkəbbürlü əmirləri öz şəxsi əmirləri ilə əvəz etmişdi, çünki onlar bir qədər möhkəmləndikdən və atabəyin ölümündən sonra idarə olunmaz bir qüvvəyə çevrilə bilərdilər. Akademik Ziya Bünyadov belə bir hekayətini misal gətirir: "Atabəy Cahan Pəhləvan ömrünün sonlarına doğru Reyə gəlmişdi və əyanlardan biri ilə söhbət edirdi. Bu zaman həyətdən çavuşların səsini eşidir. Maraqlanır ki, gələn kimdir? Ona deyirlər ki, gələn atabəyin Reydəki canişini məmlük Sirac əd-Din Kaymazdır. Bunu eşidən atabəy deyir: "Kaymaz da elə bir dərəcəyə yüksəlib ki, özünə çavuş saxlayır." Sonra o, həmin əyandan soruşur: "Mənim qullarım və onlara verilmiş səlahiyyətlər barədə sən nə düşünürsən?" Cavab belə olur ki, "Qoy böyük atabəyin ömrü əbədi olsun! Sən öz qullarını, təbəələrini elə bir yüksəkliyə qaldırmısan ki, səndən sonra onlar oğlanlarının heç birinə tabe olmayacaq və bir-birinə hörmət etməyəcəklər. Və bu qulların ömrü uzunu İraqda əmin-amanlıq olmayacaq." Atabəyin gözləri yaşarır və o deyir: "Sən haqlısan! Bəs indi nə edək?" Müsahibi isə cavab verir ki, "İndi Allahın mərhəmətinə sığınmaqdan başqa bir yol yoxdur."
Tarix göstərdi ki, həmin əyanın dedikləri düz çıxır. Cahan Pəhləvan öldükdən sonra onu ucqarlarda yerləşən , ailəsinin yanına gətirirlər. Arvadı İnanc xatun və tərəfdarları çalışırlar ki, onun ölümünü bir neçə ay təbəələrdən gizli saxlasınlar və həmin müddətdə oğlanlarından birini taxta çıxarsınlar. Mərhum atabəyin vəsiyyətinə əsasən, əmirlərin çoxusu Cahan Pəhləvanın böyük oğlu Əbu Bəkrin üzərində dayanırlar. Əbu Bəkr Azərbaycanda əmisi Qızıl Arslanın yanında tərbiyə olunmuşdu və onlar III Sultan Toğrul qarşısında məsələ qaldırırlar ki, Qızıl Arslanı onun adından atabəy təyin etsin. Qızıl Arslan həmçinin Azərbaycan və Arran hakimi və baş komandan olaraq qalmalıydi.
Özünə arxayın olmadığı üçün tərbiyəçi və himayədara ehtiyac duymayacaq bir yaşda sultan Qızıl Arslanı öz atabəyi kimi qəbul etmək məcburiyyətində qalır. Sultan Toğrul həmçinin hakimiyyəti üzərinə götürməkdən ötrü onu sultanlığın paytaxtı Həmədana dəvət edir. Qızıl Arslanı sarayda çox böyük təntənə ilə qarşılayırlar. Zahirən belə görsənir ki, onun mövqeyi sarsılmazdır. Əslində isə nə sultan, nə də Cahan Pəhləvanın dul qadını İnanc xatun bu vəziyyətlə barışmaq istəmirlər.
İnanc xatun öz oğlanları Qutluq İnanc Mahmud və Əmir Əmiran Ömərin kənarda qalması, onların kənizdən doğulmuş qardaşlarının isə atabəy səlahiyyətlərinə bərabər bir mövqe qazanması ilə heç cür barışmaq istəmirdi. İnanc xatun Qızıl Arslana qarşı mübarizədə ərinin keçmiş məmlükləri Ayaba və Rus'u öz tərəfinə çəkir. Onlara yazır: "Siz necə dözürsünüz ki, kənizin oğlu gəlib mənim oğlumdan (Qutluq İnancdan) daha yüksək mərtəbəyə və dərəcəyə qalxsın? Mənim o qədər pulum, var-dövlətim, dinar və dirhəmim var ki, sizi illərlə saxlaya bilərəm. Mən istəyirəm ki, oğlanlarımı at belinə qaldırıb, mənim yanıma göndərəsiniz. Mən sizi və sizinlə gələn hər kəsi qəbul edər, nə qədər lazımdırsa, pul verərəm ki, ağanız atabəy Pəhləvanın qoşunlarını birləşdirəsiniz. Qoşun başçıları dul xatunun təklifinə razılaşıb, ordularını Rey ətrafında cəmləşdirirlər. Onlar ümid edirdilər ki, sultan onları müdafiə edəcək. İnanc xatun da oğlanlarını götürüb, oraya gəlir. Qızıl Arslan bunu eşidən kimi sultanı da yanına alıb, Rey üzərinə yürüş çəkir. Çaşıb-qalmış üsyançılar döyüşə girmədən şəhərdən qaçışırlar. Qaliblər bayram edərkən İnanc xatun Toğrulu razı salır ki, onlarla birlikdə qaçsın. Üsyançılarla əlaqələrinin atabəyə məlum olacağından qorxan sultan razılıq verir və az sonra onlar Reydən qaçanlara qoşulurlar. Əmirlər ondan vəd alırlar ki, İnanc xatunun oğlu Qutluq İnancı özünün atabəyi elan edəcək.
Qızıl Arslan vəziyyətin ciddiliyini anladığı üçün öz sözünü deməyə tələsmir və özünə tərəfdarlar toplayır. Toğrul bu sükutdan istifadə edərək, özünün və onun tərəfinə keçmiş əmirlərin qoşunlarını götürərək, 1187-ci ilin baharında Həmədana hərəkət edir. Şəhərin yaxınlığında onlar Qızıl Arslanın qoşunu ilə üzləşirlər. Gərgin döyüşlər bir neçə gün davam edir. Rəqiblərin birləşmiş qüvvələri qarşısında duruş gətirə bilməyən Qızıl Arslan geri çəkilir və Azərbaycanda gizlənir. Sultanla mübarizə aparmaqdan ötrü atabəy Bağdad xəlifəsi ən-Nasiri Lidinillahı öz tərəfinə çəkmək istəyir. Sultan üzərində qələbə çalacaqları təqdirdə xəlifəni İraqda onun itirilmiş hakimiyyətini bərpa edəcəyinə inandırır." İraqdakı bütün malikanələr xilafət tərəfdarlarına qaytarılacaq, burada da Bağdadda və digər yerlərdəki kimi xəlifənin mübarək əmrləri yerinə yetiriləcəkdir."
Xəlifə Atabəyin təklifini qəbul edir və 1188-ci ildə ordusunu hazırlayaraq, vəziri ilə yola salır. Bu qoşun Həmədan yaxınlığında Qızıl Arslanın qoşunu ilə birləşməliydi. Buna baxmayaraq, Vəzir Cəlaləddin bin Yunus Həmədana gələn kimi, Qızıl Arslanı gözləmədən döyüşə girir. III Toğrul qoşununu hücuma özü aparır və axşama doğru Həmədan yaxınlığındakı Day-Mərgdəki qanlı döyüş vəzirin ordusunun tam məğlubiyyəti ilə sona çatır. Vəzir özü isə əsir düşür. Bu hadisədən sonra Atabəy Qızıl Arslan Həmədana doğru irəliləsə də, Sultanın ordusu qarşısında qəti nəticə əldə edə bilməyəcəyini anlayaraq, Kirmanşaha doğru geri çəkildi.
Toğrul vəziri bağışlayır və xəlifə üçün bahalı hədiyyələrlə Bağdada yola salır. Xəlifə isə bununla barışmayaraq, vəzirin boynunu vurdurur, təcili şəkildə ordu toplayaraq, yenidən Həmədana doğru göndərir.
Hadisələrin bu cür gedişatını gözləməyən Sultan yeni döyüşə girmək üçün hazırlığı olmadığından İsfahana qaçır. Xəlifənin qoşunları Həmədana girir. Qızıl Arslan da təcili şəkildə oraya gəlir. Burada onu xəlifənin adından təntənə ilə qəbul edirlər. Xəlifə öz ordusunu onun sərəncamına verir və Qızıl Arslana onu xəlifənin canişini elan edən rəsmi vəsiqə təqdim olunur. Həmçinin Xəlifə ən-Nasir Lidinillah tərəfindən Atabəy Qızıl Arslana "Məlik Nasiru Əmirul-Muminin" ünvanı da verilir. Akademik Ziya Bünyadovun yazdığı kimi, bu "Qızıl Arslanın yeni hakim (sultanın vassalı deyil) kimi tanınması demək idi." Ona xəlifənin göndərdiyi məxsusi və fəxri libaslar geyindirib, Sultanın taxtına əyləşdirirlər. Xəlifənin əyanları onun qarşısında yeri öpürlər. Beləliklə, Qızıl Arslan yeni müstəqil bir dövlətin – Azərbaycan sultanlığının hökmdarı olur. Bundan sonra Qızıl Arslan qoşununu Toğrulun gizləndiyi İsfahana yeridir və şəhəri bir qədər mühasirədə saxlayandan sonra buraya daxil olur. III Sultan Toğrul bu vaxt yanındakı əmirlərə etibar edə bilməmiş və Atabəy Qızıl Arslana qarşı çıxa bilməyəcəyini anlayaraq Azərbaycana getmişdi. Çünki Sultan Toğrul 1189-cu ildə Əmir Həsən b. Qıpçaq ilə dostluq əlaqələri quraraq onun bacısı ilə evlənmişdi. Həsən Toğrula kömək etmək istəyirdi. Sultan Toğrul da Azərbaycanda Qıpçaqlardan bir ordu meydana gətirərək, Qızıl Arslan ilə savaşmağı düşünürdü.
Hadisələrin gedişini izləyən İnanc xatun taktikasını dəyişir. O, oğlanlarını inandırır ki, Toğruldan ayrılaraq, qaliblə barışsınlar. Özü isə gözəlliyindən istifadə edib, cəsur sərkərdənin könlünə hakim kəsilir və Qızıl Arslan qardaşının dul qadını ilə evlənir. Əlbət ki, bu nikah ona siyasi baxımdan da sərfəli idi.
Qızıl Arslanla təkbətək qalmış Toğrul bir neçə ağır məğlubiyyətdən sonra Bağdada xəlifənin yanına günahını boynuna almağa qaçır. Xəlifə onu qəbul etsə də, Qızıl Arslanın qorxusundan Toğrula hərbi kömək göstərməyə razılıq vermir. Az sonra xəlifə nəzakətlə onu yanında saxlamaq istəmədiyini də bildirir. Toğrul bütün ölkəni gəzərək, özünə müttəfiqlər axtarır. Ancaq artıq onun zamanı keçmişdir. Hamı ondan üz döndərmişdir.
Həmədan yaxınlıqındakı axırıncı döyüşündə isə Qızıl Arslanın əmirlərindən biri "qılıncı ilə sultanın çadırının dayağını kəsir" və bu da döyüşün taleyini həll etmiş olur. Toğrul əsir düşür. Onu Naxçıvan yaxınlığındakı salırlar. Müəyyən tərəddüdlərdən sonra Qızıl Arslan xəlifənin məsləhəti və xeyir-duası ilə Toğrulun taxtına onun varislərindən kimisə oturtmaqdan imtina edərək, sultanın tacına özü yiyələnir. Onun adından pul kəsilməyə başlayır. Qızıl Arslan öz qüdrətinin zirvəsinə çatır. O, təkbaşına Azərbaycana, Arrana, Həmədana, İsfahana, Reyə hakimlik edir. Bu ərazilərə həmsərhəd olan bir çox vilayətlər və ölkələr də ondan vassal asılılığında idilər. Qızıl Arslan 1191-ci ildə Şirvana basqın edərək Dərbəndə çatdı və bütün Şirvanı öz hakimiyyətinə tabe etdi, daha sonra Qızıl Arslan son Səlcuq hökmdarı III.Toğrulu taxtan saldı.
Daha sonra o Xəlifə Nasirin razılığı ilə sultan titulunu alır.
Ancaq Qızıl Arslan əlində cəmləşmiş hakimiyyətin üstünlüklərindən sona qədər faydalana bilmir. O, vaxtının çox hissəsini eyş-işrətlə, əylənməklə keçirir, dövlət işlərinə lazımi qədər diqqət yetirmir.
Əmirlərin narazılığı artmağa başlayır. Sultanın arvadı İnanc xatun bu narazılıqdan istifadə edir. Məsələ burasında idi ki, onun oğlanları Qızıl Arslanın yetirməsi olan qardaşları Əbu Bəkrlə müqayisədə həmişə kölgədə qalırdılar və İnanc xatun da buna görə saraydakı vəzifə bölgüsündə özünü haqqı tapdanmış hiss edirdi. İnanc xatun özünə sadiq olan vəzirləri yanına çağırıb Qızıl Arslanla haqq-hesab çəkmək vaxtının çatdığını onlara bildirir: "Biz sultan Toğrula qarşı çıxmaqda səhv etmişik. İndi heç kim bizim sözümüzə inanmayacaq. Gərək əlahəzrət Qızıl Arslan bizi məhv etməmiş onunla haqq-hesabımızı çəkək. Gərürsünüz ki, o, artıq bizim adamlarımızı bir çox vəzifələrdə öz qulamları ilə dəyişir." Beləliklə, İnanc xatunun təşkil etdiyi sui-qəsd nəticəsində Qızıl Arslan 1191-ci ilin bir payız günü öz yatağında yatarkən öldürülür.
Lakin bu qəribə qadının qeyri-adi intriqaları bununla da sona çatmır.
Qızıl Arslanın ölümündən sonra sultanlıq uğrunda mübarizə üç qüvvə arasında gedir. Əbu Bəkr Azərbaycana qaçaraq, özünü onun hakimi elan edir. İnanc xatunun oğlanları Qutluq İnanc və Əmir Əmiran Ömər Həmədanda və onun ətraflarında hakimiyyəti ələ alırlar. Nəhayət, Toğrul da zindandan qaçıb, başına ordu toplamaqla mübarizəyə qoşulur. Ayrı-ayrılıqda bunların heç biri taxt -taca yiyələnmək üçün kifayət qədər qüvvəyə malik deyil və hər biri bilir ki, müharibə başlarsa, qanlı və uzun olacaqdır. Elə bu zaman səhnəyə yenə İnanc xatun – bu məkrli qadın və öz övladı uğrunda ölümə belə getməyə hazır olan sevimli ana çıxır. O, Toğrula məktub yazaraq, ona öz əbədi sevgisini və sədaqətini bildirir. Sonra isə işarə edir ki, əgər Əbu Bəkrlə taxt uğrunda mübarizəyə girişərsə, İnanc xatun onu maaliyyələşdirməyə hazırdır. Toğrul özündən iki dəfə yaşlı olan atabəyin dul qadınına evlənməyə razı olur.
Ancaq tezliklə sultana xəbər verirlər ki, İnanc xatun hələ də öz oğlunu taxta çıxarmaq fikrindən daşınmayıb. Qadın sultan üçün zəhərli içki hazırlayıb, lakin artıq məsələdən xəbərdar olan Toğrul həmin içkini bu yaşlı, lakin çevik arvadın özünə içirir. İnanc xatun ölür. Onun oğlu Qutluq İnanc Mahmud yenidən Azərbaycana qaçır və hakimiyyət uğrunda mübarizə daha da qızışır.
| 1191 | |
|---|---|
 Qızıl Arslanın hakimiyyəti dövründə Eldənizlər | |
| Təfərrüatlar |
Haqqında deyilənlər
"Tacı aydan yüksək o Qızıl Arslan
Qərbin pənahıdır, Şərqə hökmran"
Qızıl Arslan 1186-cı ildə taxta çıxanda əl-Məlik əl-Müəzzəm (“hörmətli şah”) titulunu aldı.
Qızıl Arslan Gəncədə bir neçə dəfə Nizami Gəncəvi ilə görüşmüş və ona dörd kənd bağışlamışdı. Onu da deyək ki, bəzi rus mənbələri , o zaman Gəncənin Qızıl Arslan şərəfinə Qızıl Arslan şəhəri adlanmasını qeyd edirlər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Istorii͡a i eë problemy (İngilis, rus, və Azərbaycan). Bakı Dövlət Universiteti. 2003. 15.
- Persian Literature - A Bio-Bibliographical Survey Poetry of the Pre-Mongol Period (Volume V) (İngilis). Taylor & Francis. 2004. 354. ISBN . (#first_missing_last)
- Nehemiah Horst, Kristen (2011). Eldiguzids (Atabegs of Azerbaijan). Dign Press.
- https://haqqinda.az/Atab%C9%99yl%C9%99r+h%C3%B6kmdarlar%C4%B1/47348-Q%C4%B1z%C4%B1l+Arslan%C4%B1n+hakimiyy%C9%99ti+d%C3%B6vr%C3%BC+-1186-1191-.html
- Luther, K. A. (1987). "Atābakān-e Adharbayjān". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 8. pp. 890–894.
- Luther, K. A. (1987). "Atābakān-e Adharbayjān". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 8. pp. 890–894.
- Процессы капиталистического развития в сельском хозяйстве Азербайджана в конце XIX--начале XX века (Rusca və Azərbaycan dili). 2002. 48. (#first_missing_last)
Xarici keçidlər
| SƏLƏF Məhəmməd Cahan Pəhləvan |  | Qızıl Arslan Atabəylər | | XƏLƏF Atabəy Əbu Bəkr |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qizil Arslan XII esr Tebriz 1191 Tebriz Azerbaycan atabeyi ve Mehemmed Cahan Pehlavanin qardasi 1186 ci ilde taxta cixmis ve 1191 e qeder hakimiyyetde olmusdur Qizil ArslanSultan Muzeffereddin Qizil Arslan OsmanQizil Arslanin bedii portreti ressam Ejder Qafarov Azerbaycan Tarix MuzeyiAzerbaycanin III boyuk atabeyi sultan1186 1191EvvelkiMehemmed Cahan PehlevanSonrakiAtabey Ebu BekrSexsi melumatlarDogum tarixi XII esrDogum yeri Tebriz Tebriz sehristani Serqi Azerbaycan ostani IranVefat tarixi 1191Vefat yeri Tebriz Tebriz sehristani Serqi Azerbaycan ostani IranMilliyyeti qipcaq turkuFealiyyeti siyasetciAtasi Semseddin EldenizDini Sunni IslamHeyati ve HakimiyyetiAzerbaycan Atabeyler dovletinin banisi Semseddin Eldeniz olmusdur Ondan sonra hakimiyyet oglu Mehemmed Cahan Pehlevana kecmis o on ile yaxin bir muddetde dovleti idare etmisdi Onun dord oglu ve bir nece qizi vardi Qanuni arvadi Rey hakimi Inancin qizindan iki oglu olmusdu Qutluq Inanc Mahmud ve Emir Emiran Omer Turk qizi Quteybe xatun ona Ebu Bekri vermis kenizlerinden birinden ise Ozbek dogulmusdu Qizi Celaliyye Zahide xatundan olmusdu Hele oz sagliginda Mehemmed Cahan Pehlevan Sultanligi oglanlari arasinda bolusdurerek onlara emileri Qizil Arslana tabe olmagi nominal hakim Togrula ve dini rehber olan xelifeye sedaqetle qulluq etmeyi tapsirmisdi Azerbaycan ve Arran Ebu Bekre tapsirilmis Qizil Arslan ise ona terbiyeci teyin olunmusdu Hemedan Ozbeye verilmisdi Rey Isfahan ve Iraqin qalan hisseleri ise Inanc Mahmud ve Emir Emiran Omer arasinda bolusdurulmusdu Cahan Pehlevan butun bunlari olkeni ve burada ozunun qoydugu qayda qanunlari qorumaq meqsedile etmisdi Lakin olkede daxili cekismelere son qoymaq meqsedile o tekebburlu emirleri oz sexsi emirleri ile evez etmisdi cunki onlar bir qeder mohkemlendikden ve atabeyin olumunden sonra idare olunmaz bir quvveye cevrile bilerdiler Akademik Ziya Bunyadov bele bir hekayetini misal getirir Atabey Cahan Pehlevan omrunun sonlarina dogru Reye gelmisdi ve eyanlardan biri ile sohbet edirdi Bu zaman heyetden cavuslarin sesini esidir Maraqlanir ki gelen kimdir Ona deyirler ki gelen atabeyin Reydeki canisini memluk Sirac ed Din Kaymazdir Bunu esiden atabey deyir Kaymaz da ele bir dereceye yukselib ki ozune cavus saxlayir Sonra o hemin eyandan sorusur Menim qullarim ve onlara verilmis selahiyyetler barede sen ne dusunursen Cavab bele olur ki Qoy boyuk atabeyin omru ebedi olsun Sen oz qullarini tebeelerini ele bir yuksekliye qaldirmisan ki senden sonra onlar oglanlarinin hec birine tabe olmayacaq ve bir birine hormet etmeyecekler Ve bu qullarin omru uzunu Iraqda emin amanliq olmayacaq Atabeyin gozleri yasarir ve o deyir Sen haqlisan Bes indi ne edek Musahibi ise cavab verir ki Indi Allahin merhemetine siginmaqdan basqa bir yol yoxdur Tarix gosterdi ki hemin eyanin dedikleri duz cixir Cahan Pehlevan oldukden sonra onu ucqarlarda yerlesen ailesinin yanina getirirler Arvadi Inanc xatun ve terefdarlari calisirlar ki onun olumunu bir nece ay tebeelerden gizli saxlasinlar ve hemin muddetde oglanlarindan birini taxta cixarsinlar Merhum atabeyin vesiyyetine esasen emirlerin coxusu Cahan Pehlevanin boyuk oglu Ebu Bekrin uzerinde dayanirlar Ebu Bekr Azerbaycanda emisi Qizil Arslanin yaninda terbiye olunmusdu ve onlar III Sultan Togrul qarsisinda mesele qaldirirlar ki Qizil Arslani onun adindan atabey teyin etsin Qizil Arslan hemcinin Azerbaycan ve Arran hakimi ve bas komandan olaraq qalmaliydi Ozune arxayin olmadigi ucun terbiyeci ve himayedara ehtiyac duymayacaq bir yasda sultan Qizil Arslani oz atabeyi kimi qebul etmek mecburiyyetinde qalir Sultan Togrul hemcinin hakimiyyeti uzerine goturmekden otru onu sultanligin paytaxti Hemedana devet edir Qizil Arslani sarayda cox boyuk tentene ile qarsilayirlar Zahiren bele gorsenir ki onun movqeyi sarsilmazdir Eslinde ise ne sultan ne de Cahan Pehlevanin dul qadini Inanc xatun bu veziyyetle barismaq istemirler Nizami Gencevi sagdan sola 2 ci Eldenizler dovletinin hokmdari Qizil Arslanin sagdan sola 1 ci qebulunda 1481 ci ile aid elyazmadan miniatur Uolters Senet Muzeyi Inanc xatun oz oglanlari Qutluq Inanc Mahmud ve Emir Emiran Omerin kenarda qalmasi onlarin kenizden dogulmus qardaslarinin ise atabey selahiyyetlerine beraber bir movqe qazanmasi ile hec cur barismaq istemirdi Inanc xatun Qizil Arslana qarsi mubarizede erinin kecmis memlukleri Ayaba ve Rus u oz terefine cekir Onlara yazir Siz nece dozursunuz ki kenizin oglu gelib menim oglumdan Qutluq Inancdan daha yuksek mertebeye ve dereceye qalxsin Menim o qeder pulum var dovletim dinar ve dirhemim var ki sizi illerle saxlaya bilerem Men isteyirem ki oglanlarimi at beline qaldirib menim yanima gonderesiniz Men sizi ve sizinle gelen her kesi qebul eder ne qeder lazimdirsa pul vererem ki aganiz atabey Pehlevanin qosunlarini birlesdiresiniz Qosun bascilari dul xatunun teklifine razilasib ordularini Rey etrafinda cemlesdirirler Onlar umid edirdiler ki sultan onlari mudafie edecek Inanc xatun da oglanlarini goturub oraya gelir Qizil Arslan bunu esiden kimi sultani da yanina alib Rey uzerine yurus cekir Casib qalmis usyancilar doyuse girmeden seherden qacisirlar Qalibler bayram ederken Inanc xatun Togrulu razi salir ki onlarla birlikde qacsin Usyancilarla elaqelerinin atabeye melum olacagindan qorxan sultan raziliq verir ve az sonra onlar Reyden qacanlara qosulurlar Emirler ondan ved alirlar ki Inanc xatunun oglu Qutluq Inanci ozunun atabeyi elan edecek Qizil Arslan veziyyetin ciddiliyini anladigi ucun oz sozunu demeye telesmir ve ozune terefdarlar toplayir Togrul bu sukutdan istifade ederek ozunun ve onun terefine kecmis emirlerin qosunlarini goturerek 1187 ci ilin baharinda Hemedana hereket edir Seherin yaxinliginda onlar Qizil Arslanin qosunu ile uzlesirler Gergin doyusler bir nece gun davam edir Reqiblerin birlesmis quvveleri qarsisinda durus getire bilmeyen Qizil Arslan geri cekilir ve Azerbaycanda gizlenir Sultanla mubarize aparmaqdan otru atabey Bagdad xelifesi en Nasiri Lidinillahi oz terefine cekmek isteyir Sultan uzerinde qelebe calacaqlari teqdirde xelifeni Iraqda onun itirilmis hakimiyyetini berpa edeceyine inandirir Iraqdaki butun malikaneler xilafet terefdarlarina qaytarilacaq burada da Bagdadda ve diger yerlerdeki kimi xelifenin mubarek emrleri yerine yetirilecekdir Xelife Atabeyin teklifini qebul edir ve 1188 ci ilde ordusunu hazirlayaraq veziri ile yola salir Bu qosun Hemedan yaxinliginda Qizil Arslanin qosunu ile birlesmeliydi Buna baxmayaraq Vezir Celaleddin bin Yunus Hemedana gelen kimi Qizil Arslani gozlemeden doyuse girir III Togrul qosununu hucuma ozu aparir ve axsama dogru Hemedan yaxinligindaki Day Mergdeki qanli doyus vezirin ordusunun tam meglubiyyeti ile sona catir Vezir ozu ise esir dusur Bu hadiseden sonra Atabey Qizil Arslan Hemedana dogru irelilese de Sultanin ordusu qarsisinda qeti netice elde ede bilmeyeceyini anlayaraq Kirmansaha dogru geri cekildi Togrul veziri bagislayir ve xelife ucun bahali hediyyelerle Bagdada yola salir Xelife ise bununla barismayaraq vezirin boynunu vurdurur tecili sekilde ordu toplayaraq yeniden Hemedana dogru gonderir Hadiselerin bu cur gedisatini gozlemeyen Sultan yeni doyuse girmek ucun hazirligi olmadigindan Isfahana qacir Xelifenin qosunlari Hemedana girir Qizil Arslan da tecili sekilde oraya gelir Burada onu xelifenin adindan tentene ile qebul edirler Xelife oz ordusunu onun serencamina verir ve Qizil Arslana onu xelifenin canisini elan eden resmi vesiqe teqdim olunur Hemcinin Xelife en Nasir Lidinillah terefinden Atabey Qizil Arslana Melik Nasiru Emirul Muminin unvani da verilir Akademik Ziya Bunyadovun yazdigi kimi bu Qizil Arslanin yeni hakim sultanin vassali deyil kimi taninmasi demek idi Ona xelifenin gonderdiyi mexsusi ve fexri libaslar geyindirib Sultanin taxtina eylesdirirler Xelifenin eyanlari onun qarsisinda yeri opurler Belelikle Qizil Arslan yeni musteqil bir dovletin Azerbaycan sultanliginin hokmdari olur Bundan sonra Qizil Arslan qosununu Togrulun gizlendiyi Isfahana yeridir ve seheri bir qeder muhasirede saxlayandan sonra buraya daxil olur III Sultan Togrul bu vaxt yanindaki emirlere etibar ede bilmemis ve Atabey Qizil Arslana qarsi cixa bilmeyeceyini anlayaraq Azerbaycana getmisdi Cunki Sultan Togrul 1189 cu ilde Emir Hesen b Qipcaq ile dostluq elaqeleri quraraq onun bacisi ile evlenmisdi Hesen Togrula komek etmek isteyirdi Sultan Togrul da Azerbaycanda Qipcaqlardan bir ordu meydana getirerek Qizil Arslan ile savasmagi dusunurdu Hadiselerin gedisini izleyen Inanc xatun taktikasini deyisir O oglanlarini inandirir ki Togruldan ayrilaraq qalible barissinlar Ozu ise gozelliyinden istifade edib cesur serkerdenin konlune hakim kesilir ve Qizil Arslan qardasinin dul qadini ile evlenir Elbet ki bu nikah ona siyasi baximdan da serfeli idi Azerbaycanda Qizil Arslanin adindan keslimis sikke Qizil Arslanla tekbetek qalmis Togrul bir nece agir meglubiyyetden sonra Bagdada xelifenin yanina gunahini boynuna almaga qacir Xelife onu qebul etse de Qizil Arslanin qorxusundan Togrula herbi komek gostermeye raziliq vermir Az sonra xelife nezaketle onu yaninda saxlamaq istemediyini de bildirir Togrul butun olkeni gezerek ozune muttefiqler axtarir Ancaq artiq onun zamani kecmisdir Hami ondan uz dondermisdir Hemedan yaxinliqindaki axirinci doyusunde ise Qizil Arslanin emirlerinden biri qilinci ile sultanin cadirinin dayagini kesir ve bu da doyusun taleyini hell etmis olur Togrul esir dusur Onu Naxcivan yaxinligindaki salirlar Mueyyen tereddudlerden sonra Qizil Arslan xelifenin mesleheti ve xeyir duasi ile Togrulun taxtina onun varislerinden kimise oturtmaqdan imtina ederek sultanin tacina ozu yiyelenir Onun adindan pul kesilmeye baslayir Qizil Arslan oz qudretinin zirvesine catir O tekbasina Azerbaycana Arrana Hemedana Isfahana Reye hakimlik edir Bu erazilere hemserhed olan bir cox vilayetler ve olkeler de ondan vassal asililiginda idiler Qizil Arslan 1191 ci ilde Sirvana basqin ederek Derbende catdi ve butun Sirvani oz hakimiyyetine tabe etdi daha sonra Qizil Arslan son Selcuq hokmdari III Togrulu taxtan saldi Daha sonra o Xelife Nasirin raziligi ile sultan titulunu alir Ancaq Qizil Arslan elinde cemlesmis hakimiyyetin ustunluklerinden sona qeder faydalana bilmir O vaxtinin cox hissesini eys isretle eylenmekle kecirir dovlet islerine lazimi qeder diqqet yetirmir Emirlerin naraziligi artmaga baslayir Sultanin arvadi Inanc xatun bu naraziliqdan istifade edir Mesele burasinda idi ki onun oglanlari Qizil Arslanin yetirmesi olan qardaslari Ebu Bekrle muqayisede hemise kolgede qalirdilar ve Inanc xatun da buna gore saraydaki vezife bolgusunde ozunu haqqi tapdanmis hiss edirdi Inanc xatun ozune sadiq olan vezirleri yanina cagirib Qizil Arslanla haqq hesab cekmek vaxtinin catdigini onlara bildirir Biz sultan Togrula qarsi cixmaqda sehv etmisik Indi hec kim bizim sozumuze inanmayacaq Gerek elahezret Qizil Arslan bizi mehv etmemis onunla haqq hesabimizi cekek Gerursunuz ki o artiq bizim adamlarimizi bir cox vezifelerde oz qulamlari ile deyisir Belelikle Inanc xatunun teskil etdiyi sui qesd neticesinde Qizil Arslan 1191 ci ilin bir payiz gunu oz yataginda yatarken oldurulur Lakin bu qeribe qadinin qeyri adi intriqalari bununla da sona catmir Qizil Arslanin olumunden sonra sultanliq ugrunda mubarize uc quvve arasinda gedir Ebu Bekr Azerbaycana qacaraq ozunu onun hakimi elan edir Inanc xatunun oglanlari Qutluq Inanc ve Emir Emiran Omer Hemedanda ve onun etraflarinda hakimiyyeti ele alirlar Nehayet Togrul da zindandan qacib basina ordu toplamaqla mubarizeye qosulur Ayri ayriliqda bunlarin hec biri taxt taca yiyelenmek ucun kifayet qeder quvveye malik deyil ve her biri bilir ki muharibe baslarsa qanli ve uzun olacaqdir Ele bu zaman sehneye yene Inanc xatun bu mekrli qadin ve oz ovladi ugrunda olume bele getmeye hazir olan sevimli ana cixir O Togrula mektub yazaraq ona oz ebedi sevgisini ve sedaqetini bildirir Sonra ise isare edir ki eger Ebu Bekrle taxt ugrunda mubarizeye giriserse Inanc xatun onu maaliyyelesdirmeye hazirdir Togrul ozunden iki defe yasli olan atabeyin dul qadinina evlenmeye razi olur Ancaq tezlikle sultana xeber verirler ki Inanc xatun hele de oz oglunu taxta cixarmaq fikrinden dasinmayib Qadin sultan ucun zeherli icki hazirlayib lakin artiq meseleden xeberdar olan Togrul hemin ickini bu yasli lakin cevik arvadin ozune icirir Inanc xatun olur Onun oglu Qutluq Inanc Mahmud yeniden Azerbaycana qacir ve hakimiyyet ugrunda mubarize daha da qizisir 1191Qizil Arslanin hakimiyyeti dovrunde EldenizlerTeferruatlarHaqqinda deyilenler Taci aydan yuksek o Qizil Arslan Qerbin penahidir Serqe hokmran Nizami Gencevi Qizil Arslan 1186 ci ilde taxta cixanda el Melik el Muezzem hormetli sah titulunu aldi Qizil Arslan Gencede bir nece defe Nizami Gencevi ile gorusmus ve ona dord kend bagislamisdi Onu da deyek ki bezi rus menbeleri o zaman Gencenin Qizil Arslan serefine Qizil Arslan seheri adlanmasini qeyd edirler Hemcinin baxIII TogrulIstinadlarIstorii a i ee problemy Ingilis rus ve Azerbaycan Baki Dovlet Universiteti 2003 15 Persian Literature A Bio Bibliographical Survey Poetry of the Pre Mongol Period Volume V Ingilis Taylor amp Francis 2004 354 ISBN 9781135467128 1135467129 first missing last Nehemiah Horst Kristen 2011 Eldiguzids Atabegs of Azerbaijan Dign Press https haqqinda az Atab C9 99yl C9 99r h C3 B6kmdarlar C4 B1 47348 Q C4 B1z C4 B1l Arslan C4 B1n hakimiyy C9 99ti d C3 B6vr C3 BC 1186 1191 html Luther K A 1987 Atabakan e Adharbayjan Encyclopaedia Iranica Vol II Fasc 8 pp 890 894 Luther K A 1987 Atabakan e Adharbayjan Encyclopaedia Iranica Vol II Fasc 8 pp 890 894 Processy kapitalisticheskogo razvitiya v selskom hozyajstve Azerbajdzhana v konce XIX nachale XX veka Rusca ve Azerbaycan dili 2002 48 first missing last Xarici kecidlerSELEF Mehemmed Cahan Pehlevan Qizil Arslan Atabeyler XELEF Atabey Ebu Bekr