Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. |
Sümüklü balıqlar (lat. Osteichthyes) — skeletləri sümük quruluşda və deyildin mənşəli işçilər olan balıqları ehtiva edən sinif. Bədənləri müxtəlif şəkillərdə ola bilər. Bədən üzərindəki Marka sikloid, ktenoid və ya ganoid tipdədir. Quyruq üzgəci ümumiyyətlə homoserk quruluşdadır, ancaq müxtəlif qruplarda fərqlilik göstərə bilər. Yenə fərqli qruplarda, digər üzgəclərdə görülən strukturca dəyişikliklər, sistematik baxımdan əhəmiyyət daşıyar.
| Sümüklü balıqlar | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Sinifüstü: Sümüklü balıqlar | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
Ağızları üst və ya uc mövqelidir. Hərəkətli çənələrində müxtəlif quruluşda dişlər ol/tapılar. Bəzi qruplarda ayrıca, yeddinci qəlsəmə yayı üzərində farinks dişləri görülər. qəlsəmələrin üzəri "operkulum" adı verilən kapakçıkla örtülüdür. Mədə və bağırsaqlar arasında "pilorik kapakçıklar" ol/tapılar. Ürəkləri bir qarıncıq və bir də kulakçık olmaq üzrə, iki hissədən meydana gələr. Dəyişən bədən istilikli (poikilotherm) canlılardır. Bağlı dövran sistemi görülər. Üzmə kisələri tapılar. Bu kisə, suyun fərqli səviyyələrindəki təzyiq miqdarlarına qarşı dayanıqlılıq təmin etmədə, tənəffüsdə, səs çıxarmada və səs eşitmədə köməkçidir. Ağciyərli balıqlarda (Dipnoi) isə, ağciyər vəzifəsindədir.
Beyinlərindən 10 cüt sinir çıxar. Hər qulaqda 3 yarım dairə kanalı tapılar. İç qulaqda olan qulaq daşları tarazlığın təmin edilməsindən məsuldur və bu tağların halqalarından yağ təyini edilər. "Yanal xətt", duyğu alışından məsul olan təməl işçidir. Bəzilərində olan bığlar, zəmində qida tapmağa köməkçidir.
Böyrəkləri mezonefroz (inkişaf etmiş böyrək tipi) tipdədir. Kloakları yoxdur. Cüt halda gonadlar ol/tapılar. Döllənmə bədən xaricində reallaşar və artıma tipi ümumiyyətlə ovipar (yumurtasını bədən xaricinə buraxaraq çoxalan)dır.
Dənizlərdə və şirin sularda, bir çox fərqli mühitdə dağılam göstərərlər. Şirin sularda yaşayanlarda, bədəndəki su itkisini önləmək məqsədiylə müxtəlif adaptasyonlar inkişaf etmişdir. Bədənə su girişini önləmək üçün, bədən səthi mukusla örtülmüşdür, gözdə yağımsı quruluşda bir göz qapağı ol/tapılar. Böyrəklər və əzələ sistemi daha inkişaf etmişdir.
Ümumi xarakteristika
Sümüklü balıqlar (Osteichthyes) üst-sinfinə 32100-dən çox növ daxildir (www.worldfishcenter.org; Catalog of Fishes). Güman edilir ki, sümüklü balıqlar 500 mln. il əvvəl dəyirmiağızlılardan əmələ gəlmişlər. Bu balıqların uzunluğu 0.7–1.1 sm-dən 5–7 m və daha çox olur. Onlar dəniz və şirin su hövzələrində yaşayırlar. Qığırdaqlı balıqlardan sümük skeletin, sümük mənşəli pulcuqların, üzmə qovuğunun və ya ağciyərin olması ilə fərqlənir.
Balıqlarda iy duyğusu, toxunma hissi, eşitmə (daxili qulaq), görmə (Xarasinkimilər (Characiformes) dəstəsinə aid olan mağara balıqları, o cümlədən Astyanax jordani istisna olmaqla) və su titrəmələrini qəbul edən xüsusi yan xətt orqanı vardır. Dərin sularda yaşayan balıqlarda işıqlanma orqanları olur. Bəzi balıqlarda elektrik orqanları (məsələn, Gimnotkimilər (Gymnotiformes) dəstəsinə aid elektrik anqvili — Electrophorus electricus, Narsinkimilər (Narcinidae) fəsiləsinə aid elektrik skatları), bəzilərində isə zəhərli vəzilər (məsələn, Əqrəbkimi balıqlar (Scorpaeniformes) dəstəsi, Sebastes cinsinə aid dəniz xanıbalıqları) vardır. Bədənləri baş, gövdə və quyruq hissələrinə bölünüb, uzunluqları bir neçə millimetrdən bir neçə metrə qədərdir. Əzələləri seqmentar quruluşludur. Çeynəmə, göz və s. əzələləri yaxşı inkişaf edib.
Daxili quruluşu
Həzm sistemi ağız dəliyi ilə başlayır, sonra ağız boşluğu, qida borusu, mədə, bağırsaqla davam edir və anal dəliklə bitir. Qaraciyər və zəif inkişaf etmiş mədəaltı vəziləri vardır. Üzmə qovuğu qazlarla (oksigen, karbon qazı, azot) dolu olur və hidrostatik aparat rolunu oynayır. Tənəffüs sistemi qəlsəmələrdən, qan-damar sistemi isə bir qan dövranından ibarətdir. Ürək ikikameralıdır və bədənin ön hissəsində, başın altında yerləşir, qulaqcıq və mədəcikdən ibarətdir. İfrazat sistemini ilkin böyrəklər təşkil edir. Dəyirmiağızlılarla müqayisədə sinir sistemi daha mürəkkəbdir. Ön beyin yarımkürələri daha çox inkişaf etmişdir. Orta beyində bütün onurğalılara xas olan büküş vardır. Hissiyyat mərkəzləri beyinin müxtəlif hissələrinə səpələnmişdir. Vegetativ sinir sistemi azan sinirin liflərindən ibarətdir. Sümüklü balıqlar ayrıcinsiyyətli varlıqlardır. Bəzi növlər istisna olmaqla mayalanma xaricidir. Sümüklü balıqların qida sənayesində rolu böyükdür. Sümüklü balıqların bəziləri diridoğandır (məsələn, Baykal böyükxulu — Comephorus baicalensis).
Təbiətdə rolu
Cənubi Amerika sularında yaşayan bəzi naxayabənzərlər (Stegophilus insidiosus, Vandellia cirrhosa)iri balıqların sidik-cinsiyyət axarında parazitlik edir. Bəzi sümüklü balıqlar (məsələn, murena) insan üçün təhlükəlidir. Balıqlar yetkin halda insanda parazitlik edən bəzi sestod və trematodların (Diphyllobotrium latum, Clonorchis cinensis)aralıq parazitləridir. Bəzi balıqlar insan üçün bir sıra patogen bakteriyaların (vəba, botulizm, vibrioz) daşıyıcılarıdır.
Təsnifatı
Sümüklü balıqlar sinfi 2 alt sinifə bölünür:
- Pərüzgəcli balıqlar (Sarcopterygii
- Şüaüzgəclilər (Actinopterygii)
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 1996.
- Çoxhüceyrəlilər (Metazoa) alt aləmi [ölü keçid]
Xarici keçidlər
- Çoxhüceyrəlilər (Metazoa) alt aləmi [ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin metnini Azerbaycan diline uygunlasdirmaq lazimdir Meqalede cumle quruluslarindaki yanlisliqlari ve orfoqrafik sehvleri duzeltdikden sonra Azerbaycanca deyil sablonunu silmeyi unutmayin Sumuklu baliqlar lat Osteichthyes skeletleri sumuk qurulusda ve deyildin menseli isciler olan baliqlari ehtiva eden sinif Bedenleri muxtelif sekillerde ola biler Beden uzerindeki Marka sikloid ktenoid ve ya ganoid tipdedir Quyruq uzgeci umumiyyetle homoserk qurulusdadir ancaq muxtelif qruplarda ferqlilik gostere biler Yene ferqli qruplarda diger uzgeclerde gorulen strukturca deyisiklikler sistematik baximdan ehemiyyet dasiyar Sumuklu baliqlarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Sinifustu Sumuklu baliqlarBeynelxalq elmi adiOsteichthyes Tomas Henri Haksli 1880Sekil axtarisiITIS 161030EOL 2775704FW 218963 Agizlari ust ve ya uc movqelidir Hereketli cenelerinde muxtelif qurulusda disler ol tapilar Bezi qruplarda ayrica yeddinci qelseme yayi uzerinde farinks disleri goruler qelsemelerin uzeri operkulum adi verilen kapakcikla ortuludur Mede ve bagirsaqlar arasinda pilorik kapakciklar ol tapilar Urekleri bir qarinciq ve bir de kulakcik olmaq uzre iki hisseden meydana geler Deyisen beden istilikli poikilotherm canlilardir Bagli dovran sistemi goruler Uzme kiseleri tapilar Bu kise suyun ferqli seviyyelerindeki tezyiq miqdarlarina qarsi dayaniqliliq temin etmede teneffusde ses cixarmada ve ses esitmede komekcidir Agciyerli baliqlarda Dipnoi ise agciyer vezifesindedir Beyinlerinden 10 cut sinir cixar Her qulaqda 3 yarim daire kanali tapilar Ic qulaqda olan qulaq daslari tarazligin temin edilmesinden mesuldur ve bu taglarin halqalarindan yag teyini ediler Yanal xett duygu alisindan mesul olan temel iscidir Bezilerinde olan biglar zeminde qida tapmaga komekcidir Boyrekleri mezonefroz inkisaf etmis boyrek tipi tipdedir Kloaklari yoxdur Cut halda gonadlar ol tapilar Dollenme beden xaricinde reallasar ve artima tipi umumiyyetle ovipar yumurtasini beden xaricine buraxaraq coxalan dir Denizlerde ve sirin sularda bir cox ferqli muhitde dagilam gostererler Sirin sularda yasayanlarda bedendeki su itkisini onlemek meqsediyle muxtelif adaptasyonlar inkisaf etmisdir Bedene su girisini onlemek ucun beden sethi mukusla ortulmusdur gozde yagimsi qurulusda bir goz qapagi ol tapilar Boyrekler ve ezele sistemi daha inkisaf etmisdir Umumi xarakteristikaSumuklu baliqlar Osteichthyes ust sinfine 32100 den cox nov daxildir www worldfishcenter org Catalog of Fishes Guman edilir ki sumuklu baliqlar 500 mln il evvel deyirmiagizlilardan emele gelmisler Bu baliqlarin uzunlugu 0 7 1 1 sm den 5 7 m ve daha cox olur Onlar deniz ve sirin su hovzelerinde yasayirlar Qigirdaqli baliqlardan sumuk skeletin sumuk menseli pulcuqlarin uzme qovugunun ve ya agciyerin olmasi ile ferqlenir Baliqlarda iy duygusu toxunma hissi esitme daxili qulaq gorme Xarasinkimiler Characiformes destesine aid olan magara baliqlari o cumleden Astyanax jordani istisna olmaqla ve su titremelerini qebul eden xususi yan xett orqani vardir Derin sularda yasayan baliqlarda isiqlanma orqanlari olur Bezi baliqlarda elektrik orqanlari meselen Gimnotkimiler Gymnotiformes destesine aid elektrik anqvili Electrophorus electricus Narsinkimiler Narcinidae fesilesine aid elektrik skatlari bezilerinde ise zeherli veziler meselen Eqrebkimi baliqlar Scorpaeniformes destesi Sebastes cinsine aid deniz xanibaliqlari vardir Bedenleri bas govde ve quyruq hisselerine bolunub uzunluqlari bir nece millimetrden bir nece metre qederdir Ezeleleri seqmentar qurulusludur Ceyneme goz ve s ezeleleri yaxsi inkisaf edib Daxili qurulusuHezm sistemi agiz deliyi ile baslayir sonra agiz boslugu qida borusu mede bagirsaqla davam edir ve anal delikle bitir Qaraciyer ve zeif inkisaf etmis medealti vezileri vardir Uzme qovugu qazlarla oksigen karbon qazi azot dolu olur ve hidrostatik aparat rolunu oynayir Teneffus sistemi qelsemelerden qan damar sistemi ise bir qan dovranindan ibaretdir Urek ikikameralidir ve bedenin on hissesinde basin altinda yerlesir qulaqciq ve medecikden ibaretdir Ifrazat sistemini ilkin boyrekler teskil edir Deyirmiagizlilarla muqayisede sinir sistemi daha murekkebdir On beyin yarimkureleri daha cox inkisaf etmisdir Orta beyinde butun onurgalilara xas olan bukus vardir Hissiyyat merkezleri beyinin muxtelif hisselerine sepelenmisdir Vegetativ sinir sistemi azan sinirin liflerinden ibaretdir Sumuklu baliqlar ayricinsiyyetli varliqlardir Bezi novler istisna olmaqla mayalanma xaricidir Sumuklu baliqlarin qida senayesinde rolu boyukdur Sumuklu baliqlarin bezileri diridogandir meselen Baykal boyukxulu Comephorus baicalensis Tebietde roluCenubi Amerika sularinda yasayan bezi naxayabenzerler Stegophilus insidiosus Vandellia cirrhosa iri baliqlarin sidik cinsiyyet axarinda parazitlik edir Bezi sumuklu baliqlar meselen murena insan ucun tehlukelidir Baliqlar yetkin halda insanda parazitlik eden bezi sestod ve trematodlarin Diphyllobotrium latum Clonorchis cinensis araliq parazitleridir Bezi baliqlar insan ucun bir sira patogen bakteriyalarin veba botulizm vibrioz dasiyicilaridir TesnifatiSumuklu baliqlar sinfi 2 alt sinife bolunur Peruzgecli baliqlar Sarcopterygii Suauzgecliler Actinopterygii IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 1996 Coxhuceyreliler Metazoa alt alemi olu kecid Xarici kecidlerCoxhuceyreliler Metazoa alt alemi olu kecid