Nart dastanı adıq Нартхымэ акъыбарыхэ Nartxıme aqıbarıxe abxaz dili Нарҭаа ражәабжьқәа Nartaa raƶuabƶkua qaraç balk Нарт

Nart dastanı(adıq Нартхымэ акъыбарыхэ; Nartxıme aqıbarıxe; abxaz dili. Нарҭаа ражәабжьқәа; Nartaa raƶuabƶkua; qaraç.-balk. Нарт таурухла; Nart tawruxla; oset. Нарты кадджытæ; Nartı kadjıtæ; Narty kaddžytæ; çeç. Нарт Аьрштхой; Nart ärştxoý; Nart ärştxoj) — Şimali Qafqaz mənşəli nağıllar toplusu. Bu, bölgədəki qəbilələrin, o cümlədən abazin, abxaz, çərkəz, osetin, qaraçay-balkar və çeçen-inquş folklorunun əsas mifologiyasını formalaşdırır.

Etimologiyası

"Nart" sözü "nar" sözünün osetin dilindəki cəm halı olan Nartæ sözündən gəlməktədir. "Nar" sözü özü də Proto Hind-Avropa dillərinin alt qrupu Proto Hind-İran dilində (*h₂nḗr) "qəhrəman, kişi" mənasında işlənmişdir.Çeçen dilində "nart" nəhəng deməkdir.

Personajlar

Dastandakı hekayələrdə önə çıxan qəhrəmanlardan bəziləri bunlardır:

(ubıx, abxaz və adıge : sawsərəqʷa (Саусырыкъо); osetin : Soslan (Сослан)) — Hiyləgər kimi də peyda olan qəhrəman.
(oset: Батырадз) — Nartların lideri və ən böyük döyüşçüsü.
(ubıx: satanaja; adıge: setenej (Сэтэнай); osetin: Satana (Сатана)) — Nartların anası, anaxaqan.
(osetin: K^wyrdalægon (Куырдалæгон) — dəmirçi tanrısı.
(osetin: Sırdon (Сырдон)) — Georges Dumezil tərəfindən Skandinav tanrısı Lokiyə bənzədilən hiyləgər qəhrəman.
(çeç. Пхьармат Pxarmat) — Vaynax inancına görə ölülər üçün tanrılardan alov oğurlayan dəmirçi.
(oset. Дзерассæ) — Dəniz tanrısı Donbettırın qızı, bir çox Nart qəhrəmanının anası.

Öyrənilməsi və əhəmiyyəti

Materialın ilk yazılı halı kabardin müəllif Şora Beqmurzin Noqma tərəfindən ərsəyə gətirilmişdir. O, dastanı 1835–1843-cü illərdə rus dilində yazmış, 1861-ci ildə ölümündən sonra nəşr olunmuşdur. Dastan 1866-cı ildə Adolf Berje tərəfindən alman dilinə tərcümə edilmişdir.^{((Berge 1866)) O həm epik mahnılı, həm də yazılı nəsir halda mövcuddur.}

Ümumiyyətlə, bütün Nart hekayələrinin skiflərdən, sarmatlardan və alanlardan yaranan qədim bir İran nüvəsinə sahib olması məlumdur. Bununla yanaşı, bunların içərisində çoxlu sayda, bəzən daha da arxaik bir keçmişi də əks etdirən böyük antik dövrün Şimali Qafqaz akkursiyaları var.

Xüsusilə, osetin əfsanələrinə əsaslanaraq, dastanlar uzun müddət İran dilli qədim mədəniyyətlərin dünyasına açılan bir pəncərə olaraq dəyərləndirilmişdir. Misal üçün, filosof Proto Hind-Avropalıların oxşar şəkildə üç kastaya (döyüşçülər, keşişlər və adi şəxslər) bölündüyü 3 funksiyalı nəzəriyyəsini dəstəkləmək üçün Nartlardakı osetin bölgüsündə də bundan istifadə edərək onları 3 qəbiləyə bölmüşdür.

Dastanın Şimal-qərbi Qafqaz (Çərkəz,abxaz-abazin və ubıx) versiyaları da əhatə etdiyi arxaik nüanslar baxımından dəyərlidir və "düzgün anlaşıqlılıq səviyyəsinə gətirmək üçün yenidən üzərində işlənilən" osetin versiyasının əksinə, "qədim ənənə və inancların qəribə xırdalıqlarını" qoruyur.

Digər mifologiyalarla olan əlaqəsi

Nart əfsanələrindəki bəzi motivlər Yunan mifologiyasında da nəzərə çarpır. Prometeyin Kazbek dağına və ya xüsusən də Elbrus dağına zəncirlənməsi hekayəsi Nart dastanındakı bir səhnəyə bənzəyir. Bu bənzər motivlər bəziləri tərəfindən Qafqaz xalqlarının qədim yunanlarla olan yaxınlıqlarının bir göstəricisi olaraq görülmüş, həmçinin, Kolxidanı müasir Gürcüstanın bir hissəsi olararaq qəbul edən mifologiyasında da öz yerini tapmışdır.

İskiflərdən Kamelota kitabının yazıçıları C. Skot Litılton və Linda A. Malkora görə bir çox cəhəti Nart dastanından götürülmüşdür. İddia edilən cəhətlərin əsas daşıyıcıları da ortaya çıxarkən şimali Fransaya köç edən alanlardır. Tədqiqatçı görə, gözlənildiyi kimi bu dastan paralellikləri əsasən Nart dastanının osetin versiyasında müşahidə edilir.

Nart əfsanələri arasındakı fərqlər

Nart əfsanələrinin müxtəlif versiyaları arasında bəzi fərqlər var. Məsələn, osetin versiyalarında Nart tayfası bəzən bir-biri ilə rəqabət aparan üç fərqli qəbilədən ibarətdir: cəsur Æxsærtægkatæ (ən məşhur Nartların aid olduğu), varlı Borætæ və müdrik Alægatæ. Çərkəz versiyalarında belə bir bölgü təsvir edilmir. Sadəcə abxaz versiyaları Nartları Satanayanın yüz övladından ibarət vahid özək ailə kimi təsvir edir. Yenə də bütün (əsasən) bu versiyalar Nartları "yaxşı" qəhrəmanların vahid bir qrupu kimi bizə çatdırır. Abxaz və osetin versiyaların əksinə, vaynax əfsanələri Nartları Koloy-Kant və Qinda-Şoa kimi yerli yaxşı qəhrəmanlara qarşı mübarizə aparan döyüşçü quldurlar kimi təsvir edir.

Həmçinin bax

İstinadlar

, redaktorИСТОРИКО-ЭТИМОЛОГИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ ОСЕТИНСКОГО ЯЗЫКА [Historical-Etymological Dictionary of Ossetian language] (russian), II (L-R), 1973, p.158-9 "Nartae, Nart", 2012-01-13 tarixində , İstifadə tarixi: 2019-10-15
Colarusso, 2002. səh. xxiv, 552
Tsaroieva, 2005. səh. 199
Colarusso, 2002
Tokarev, S.A., redaktorMify narodov mira [Myths of the World] (encyclopedia) (Russian), 2 (K-Ya), 1980, Narty
Tsaroieva, 2005. səh. 215

Mənbə

Nogmov, Schora Bekmursin, (redaktor), Die Sagen und Lieder des Tscherkessen-Volks [The legends and songs of the Circassian peoples] (german), 1866
Colarusso, John, redaktorNart Sagas from the Caucasus: Myths and Legends from the Circassians, Abazas, Abkhaz, and Ubykhs, 2002, ISBN
- Also published as Nart Sagas: Ancient Myths and Legends of the Circassians and Abkhazians, 2002, ISBN , with an introduction by
Tsaroïeva, Mariel, Anciennes Croyances des Ingouches et des Tchetchenes [Old beliefs of the Ingush and Chechens] (French), 2005, ISBN

Ədəbiyyat

Çərkəz Nart əfsanələri

More Nart Tales, 13 Jan 2017 tarixində , English translations
Нарты. Адыгский епос (Russian), 2007-10-08 tarixində , İstifadə tarixi: 2019-10-15 , Russian translations
Məqalələr:
- Colarusso, John, "Myths from the Forests of Circassia", The World & I, Dec 1989, 11 Feb 2007 tarixində
- Colarusso, John, "Prometheus among the Circassians", The World & I, Dec 1989, 24 May 2011 tarixində
- Colarusso, John, "The Woman of the Myths: the Satanaya Cycle" (PDF), The Annual of the Society for the Study of Caucasia, 2, 1989: 3–11, 27 Sep 2007 tarixində (PDF)

Osetin Nart əfsanələri

Калоева, Б.А.; Либединского, Ю. (redaktorlar ), СКАЗАНИЯ О НАРТАХ [Notes of Narta] (Russian), 2006-11-04 tarixində , İstifadə tarixi: 2019-10-15
КАТАЛОГ [Catalog] (osetin), 2007-07-09 tarixində , İstifadə tarixi: 2019-10-15 , collection of legends
"Ossetic Nartic Tales", TITUS (Thesaurus Indogermanischer Text- und Sprachmaterialien), 2022-04-19 tarixində , İstifadə tarixi: 2019-10-15

Abxaz Nart əfsanələri

Инал-ипа, Ш.Д.; Шакрыл, К.С.; Шинкуба, Б.В.; Инал-ипа, Ш.Д.; Гулия, Г.; Солоухина, В. (redaktorlar ), Приключения нарта Сасрыквы и его девяноста девяти братьев [The Adventures of the Sasrykva Nart and His Ninety-nine Brothers] (Russian), 28 Sep 2007 tarixində

Qaraçay-Balkar Nart əfsanələri

Tavkul, Ufuk, "A Good Sample For Cultural Diffusion - A Hero Who Carries The Characteristics Of Prophet David In The Nart Epos Of Karachay-Balkar People - Nart Debet, The Smith", The International Symposium of "NART EPOS", 2000, 1 Mar 2012 tarixində
Чиппаевич, Джуртубаев Махти (redaktor), Героический эпос о нартах [The heroic epic of Narta] (Russian), 30 Sep 2007 tarixində , detailed set of tales
Russian translations from Липкина, С., redaktor Дебет златоликий и его друзья [Debet the golden haired and his friends] (Russian), 1987
- Нарты РАЧИКАУ, СЫН ЧУЖЕЗЕМЦА (Russian), 28 Feb 2006 tarixində , (part 1)
- Наш героический эпос о нартах - КАК ЁРЮЗМЕК УБИЛ КРАСНОЛИКОГО РЫЖЕБОРОДОГО ФУКА, 26 Jul 2011 tarixində , (part 2)

Çeçen-İnquş Nart əfsanələri

Abdulayeva, Kh.R., 18. The Inception of Chechen artistic writing: ethni-historical and aesthetic prerequisites // (PDF), 2002, 129–147, 15 October 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 15 October 2019
Accounts of Chechen and Ingush beliefs by Ch. E. Akhriev
- Akhriev, Ch.E., [various] (Russian), 1 Apr 2008 tarixində
- Akhriev, Ch.E., [various] (Russian), 2 Apr 2008 tarixində
ЧЕЧЕНСКИЕ СКАЗАНИЯ, 1 Mar 2012 tarixində

Qarışıq

, Wanana sculun Frankon - Linguistics, History, Mythology and More (English), 2019-10-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2019-10-15 , Causcasian folklore articles

Xarici keçidlər

[Abaev-1] , redaktorИСТОРИКО-ЭТИМОЛОГИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ ОСЕТИНСКОГО ЯЗЫКА [Historical-Etymological Dictionary of Ossetian language] (russian), II (L-R), 1973, p.158-9 "Nartae, Nart", 2012-01-13 tarixində , İstifadə tarixi: 2019-10-15

[FOOTNOTEColarusso2002xxiv,_552-2] Colarusso, 2002. səh. xxiv, 552

[FOOTNOTETsaroieva2005199-3] Tsaroieva, 2005. səh. 199

[FOOTNOTEColarusso2002-4] Colarusso, 2002

[5] Tokarev, S.A., redaktorMify narodov mira [Myths of the World] (encyclopedia) (Russian), 2 (K-Ya), 1980, Narty

[FOOTNOTETsaroieva2005215-6] Tsaroieva, 2005. səh. 215