Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Muhamməd Torağay, Uluqbəy, Mirzə Uluqbəy, Məhəmməd Tarağay Uluqbəy (22 mart 1394, Sultaniyə, Zəncan ostanı – 27 oktyabr 1449, Səmərqənd) — riyyaziyyatçı, astronom, böyük alim və hökmdar və Teymurlular sülaləsindən olan dövlət adamı.
| Uluqbəy | |
|---|---|
| Muhamməd Torağay | |
 | |
| Digər adı | Sultan Al əüd dövlə Uluq bəy Gurkan |
| Doğum tarixi | 22 mart 1394 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 27 oktyabr 1449(55 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Atası | Sultan Şahrux |
| Anası | Gövhərşad bəyim |
| Fəaliyyəti | astronom, riyaziyyatçı, xəttat, astroloq |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Teymurləngin nəvəsi idi. Atası Şahruxun ölümündən sonra 1447-ci ildən Teymurilər sülaləsinin başçısı olmuşdur. Uluqbəy rəsədxanasında tərtib edilən ulduz kataloqu uzun müddət dünyada ən mötəbər kataloq sayılmışdır. Uluqbəy yaxşı elm adamı olduğu qədər, yaxşı dövlət adamı olmamışdır. Bir neçə döyüşü uduzmuş, 1480-ci ildə Herat əhalisini qılıncdan keçirtmişdir. Üsyan edən oğlunun qoşunlarına məğlub olandan sonra Məkkəyə getməyə icazə verilmiş, ancaq öz sözünün üstündə durmayan oğlu tərəfindən öldürülmüşdür.
Həyatı
Onun adını bütovlükdə Sultan Al əüd dövlə Uluq bəy Gurkan kimi yazırlar. Əmir Teymurun oğlu Sultan Şahruxun 1394-cü ilin martın 22-də, yəni xalqımız üçün əziz bir gündə, Novruz bayramında Azərbaycanın Sultaniyyə şəhərində doğulan ilk oğluna Muhamməd Torağay adı qoyurlar.Hökmdar nəslindən olan gənci də qısaca olaraq Turğay Mirzə deyə çağırılır. Sarayda hər cür qayğı ilə əhatə olan Turğay Mirzəni gələcəyin hökmdarı kimi tərbiyə etməyə çalışırlar. Lakin yaşıdlarından dərin zəkası, məntiqi, iti hafizəsilə seçildiyinə görə elmə və sənətə daha çox meyl edir. Yeniyetməliyindən şeirlər yazır, Qurani-Kərimi əzbərdən bilən hafiz kimi tanınır.
Əmir Teymurla bir görüş
Tarixi qaynaqlar Uluq bəyin babası Əmir Teymurla bir görüşü haqqında yazır ki, Əmir Teymur bir müddət dincəlmək üçün Gülüstan bağına gəlir. Əyanlara nəvələrini onun yanına gətirmələrini tapşırır. Nəvələrini onun yanına gətirirlər. Gecənin aydınlığında Əmir Teymur Turğay Mirzəyə deyir: -“Ürəyin nə istəyir, de verim!” Uşaq da yavaşca əlini yuxarı qaldırır. Göydə sayrışan ulduzu göstərir və deyir: - “Baba, onu istəyirəm!” Əmir Teymur uşağın cavabından tutulsa da balaca Turğay Mirzənin hafizəsinə, hazırcavablığına və məntiqli danışığına heyran qalır..
Xidmətləri
1409-cu ildə 15 yaşlı Turğay Mirzə vəliəhd olduğuna görə Teymurilər imperiyasının paytaxtı Səmərqəndə hakim təyin edilir. O, yüksək vəzifəsindən təhsilini artırmaq, məktəblər, kitabxanalar açmaq, elmi təşkilatlar yaratmaq üçün istifadə edir. Onun ensiklopedik biliyi, elmə və maarifə göstərdiyi qayğı az bir zamanda Teymurilər imperyasının sərhədlərindən uzaqlara yayılır.
Bu imperyanın ərazisi o qədər böyük idi ki, şairlər ondan söz açanda mubaliğə ilə “məmləkətin bir ucunda günəş doğanda o bir ucunda günəş batır”,və ya “bir çapar məmləkətin bu başından o başına altı ay at çapır” yazırdılar. Onun elmə verdiyi dəyərdən xəbər tutan alimlər Səmərqəndə doğru axışırlar. Açdığı mədrəsələrdə istedadlı gənclər təhsil alırlar.
Gənc Turğay Mirzə atası Sultan Şahruxun böyük oğlu və vəliəhdi kimi Mavareyi nəhri idarə etməklə yanaşı, elmə və sənətə bu qədər zaman ayıra bilməsi də heyrət doğurur.
Uluq bəyin açdığı mədrəsədə Əli Quşçu, Kaşi kimi böyük alimlər çalışır.
Tarixə Uluqbəy rəsədxanası kimi daxil olan bu elm müəssəsinin əsasını qoyan Turğay Mirzə astronomiyadakı bir çox yanlışlıqları yeni riyazi hesablamalar vasitəsilə aradan qaldırır. O dövrdə dünyada heç bir alim öz müşahidə və hesablamalarının dəqiqliyində onunla müqayisə olunmamışdı. Beləcə özü də tarixə ən böyük riyyaziyyatçı və astronom kimi daxil olur. Tərtib etdiyi ulduz kataloqu, yəni planlı cədvəllər eklintika meylinin təyin edilməsinə və illik presessiya sahəsindəki araşdırmalara güclü təkan vermişdi..
Elmi nailiyyəti
Ulduz cədvəli kitabı beş hissədən ibarətdir. O beş hissənin ikisi astralogiyaya – ulduzlara görə insan taleyindən, gələcəkdə baş verəcək təbii hadisələrə həsr edilib.
XVII yüzildə isə “Ulduz cədvəli” latıncaya, fransızcaya və ingiliscəyə çevrilərək Londonda, Parisdə, Florensiyada və Cenevrədə nəşr edilir. «Ulduz cədvəli» kitabı o qədər heyranedici olur ki, bir çox alim cədvəlin orijinallığına şübhə ilə yanaşır. Alimin apardığı müşahidə və hesablamaları mümkünsüz hesab edirlər. Zaman isə öz işini görür.
1908-ci ildə Rus alimi Vyatkin Uluq bəyin rəsədxananın yerini müəyyənləşdirmək üçün Səmərqəndə gəlir. Burada arxivlərdə çalışır, qocalarla söhbətlər edir. Torpaq idarəsinin arxivində XVII yüzilliyə dair bir sənəd tapır. Sənəddə “təlli-rəsəd” adı ilə bir sahənin satılmasından bəhs edilir. Bu ifadə ona ipucu verir. Alim Qırxqız qəbiristanlığı yaxınlığındakı Kuhək təpəsindəki həmin sahədə arxeoloji qazıntı aparmağı qərara alır. Uğurlu və təkidli axtarış öz bəhrəsini verir. Rəsədxananın qalıqları tapılır.
Lakin qazıntını axıradək davam etdirə bilmir. Həmin yerdə qazıntı işləri birdə II Dünya Savaşı ərəfəsində davam etdirilir. 1941-ci ilin iyunun 22-də Faşist Almaniyasının SSRİ-yə hücumu qazıntını dayandırır.
1948-ci ildə arxeloji qazıntı yenidən davam etdirilir və bu iş Uluqbəy rəsədxanasının bərpasına şərait yaradır. 38 il vəliəhd kimi ölkəni idarə edən, elmi, sənəti, ədəbiyyatı inkişaf etdirən, abadlıq işləri aparan Uluq bəy 1447-ci ildə atası Şahrux Sultan dünyasını dəyişdikdən sonra böyük bir imperianı təkbaşına idarə etməli olur.
Onun gördüyü işlərdən narazı qalan, hakimiyyət bölgüsündə aldığı payla razılaşmayan, irticaçı saray məmurları Uluq bəyin oğlu Əbdüllətif Mirzəni atasına qarşı qiyama təhrik edirlər. Uluq bəy də başı elmə, poeziyaya qarışdığından sarayda baş verənlərdən vaxtında xəbər tutub sərt tədbirlər görə bilmir.
Xəyanət qurbanı
Yaranmış vəziyyətdən çıxmaq üçün 1449-cu il oktyabrın 24-də oğlu Əbdüllətifin xeyrinə hakimiyyətdən əl çəkərək Hacı Xorasanla Məkkə ziyarətinə yola düşür. Lakin o heç Səmərqənd vilayətindən çıxa bilmir. Şeyxlərin fitfasıyla çağırılan divanda onu zalımlıqda, ədalətsizlikdə suçlayıb ölüm hökmü kəsir.
Məkkə ziyarətinə yola düşən Uluq bəyə çapar Səmərqəndə yaxın kəndlərin birində yetişir. Bildirir ki, xanın yeni əmri olmadan heç, yerə getməməlidi. Çapardan sonra bir neçə il əvvəl Uluq bəyin əmrilə atası edam edilmiş Sulduzlar nəslindən olan Abbas gəlir. O, bildirir ki, Uluq bəy islam ehkamlarından uzaqlaşmaqda suçlanaraq ölüm hökmünə məhkum edilib. Abbasın xidmətçiləri Uluq bəyin əl-qolunu bağlayaraq arxın kənarına gətirir və diz çökdürürlər. Abbas qılıncla vurduğu bir zərbə ilə böyük alimin, hökmdarın başını bədənindən ayırır.
Beləcə, 1449-cu ilin oktyabrın 22-də böyük alim və dövlət xadiminin ömrü faciəli şəkildə başa çatır.
İstinadlar
- Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
- (#empty_citation)
- (#empty_citation)
- .trtazerbaycan.com
- . trturdu.com
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Həyatı
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Muhammed Toragay Uluqbey Mirze Uluqbey Mehemmed Taragay Uluqbey 22 mart 1394 Sultaniye Zencan ostani 27 oktyabr 1449 Semerqend riyyaziyyatci astronom boyuk alim ve hokmdar ve Teymurlular sulalesinden olan dovlet adami UluqbeyMuhammed ToragayDiger adi Sultan Al eud dovle Uluq bey GurkanDogum tarixi 22 mart 1394Dogum yeri Sultaniye Sultaniye bexsi Zencan ostani IranVefat tarixi 27 oktyabr 1449 55 yasinda Vefat yeri Semerqend Teymuriler dovletiDefn yeri Emiri GurAtasi Sultan SahruxAnasi Govhersad beyimFealiyyeti astronom riyaziyyatci xettat astroloq Vikianbarda elaqeli mediafayllar Teymurlengin nevesi idi Atasi Sahruxun olumunden sonra 1447 ci ilden Teymuriler sulalesinin bascisi olmusdur Uluqbey resedxanasinda tertib edilen ulduz kataloqu uzun muddet dunyada en moteber kataloq sayilmisdir Uluqbey yaxsi elm adami oldugu qeder yaxsi dovlet adami olmamisdir Bir nece doyusu uduzmus 1480 ci ilde Herat ehalisini qilincdan kecirtmisdir Usyan eden oglunun qosunlarina meglub olandan sonra Mekkeye getmeye icaze verilmis ancaq oz sozunun ustunde durmayan oglu terefinden oldurulmusdur Ulugbey resedxanasi SemerqendSSRI poct markasinda 1987 ci ilHeyatiOnun adini butovlukde Sultan Al eud dovle Uluq bey Gurkan kimi yazirlar Emir Teymurun oglu Sultan Sahruxun 1394 cu ilin martin 22 de yeni xalqimiz ucun eziz bir gunde Novruz bayraminda Azerbaycanin Sultaniyye seherinde dogulan ilk ogluna Muhammed Toragay adi qoyurlar Hokmdar neslinden olan genci de qisaca olaraq Turgay Mirze deye cagirilir Sarayda her cur qaygi ile ehate olan Turgay Mirzeni geleceyin hokmdari kimi terbiye etmeye calisirlar Lakin yasidlarindan derin zekasi mentiqi iti hafizesile secildiyine gore elme ve senete daha cox meyl edir Yeniyetmeliyinden seirler yazir Qurani Kerimi ezberden bilen hafiz kimi taninir Emir Teymurla bir gorusTarixi qaynaqlar Uluq beyin babasi Emir Teymurla bir gorusu haqqinda yazir ki Emir Teymur bir muddet dincelmek ucun Gulustan bagina gelir Eyanlara nevelerini onun yanina getirmelerini tapsirir Nevelerini onun yanina getirirler Gecenin aydinliginda Emir Teymur Turgay Mirzeye deyir Ureyin ne isteyir de verim Usaq da yavasca elini yuxari qaldirir Goyde sayrisan ulduzu gosterir ve deyir Baba onu isteyirem Emir Teymur usagin cavabindan tutulsa da balaca Turgay Mirzenin hafizesine hazircavabligina ve mentiqli danisigina heyran qalir Xidmetleri1409 cu ilde 15 yasli Turgay Mirze veliehd olduguna gore Teymuriler imperiyasinin paytaxti Semerqende hakim teyin edilir O yuksek vezifesinden tehsilini artirmaq mektebler kitabxanalar acmaq elmi teskilatlar yaratmaq ucun istifade edir Onun ensiklopedik biliyi elme ve maarife gosterdiyi qaygi az bir zamanda Teymuriler imperyasinin serhedlerinden uzaqlara yayilir Bu imperyanin erazisi o qeder boyuk idi ki sairler ondan soz acanda mubalige ile memleketin bir ucunda gunes doganda o bir ucunda gunes batir ve ya bir capar memleketin bu basindan o basina alti ay at capir yazirdilar Onun elme verdiyi deyerden xeber tutan alimler Semerqende dogru axisirlar Acdigi medreselerde istedadli gencler tehsil alirlar Genc Turgay Mirze atasi Sultan Sahruxun boyuk oglu ve veliehdi kimi Mavareyi nehri idare etmekle yanasi elme ve senete bu qeder zaman ayira bilmesi de heyret dogurur Uluq beyin acdigi medresede Eli Quscu Kasi kimi boyuk alimler calisir Tarixe Uluqbey resedxanasi kimi daxil olan bu elm muessesinin esasini qoyan Turgay Mirze astronomiyadaki bir cox yanlisliqlari yeni riyazi hesablamalar vasitesile aradan qaldirir O dovrde dunyada hec bir alim oz musahide ve hesablamalarinin deqiqliyinde onunla muqayise olunmamisdi Belece ozu de tarixe en boyuk riyyaziyyatci ve astronom kimi daxil olur Tertib etdiyi ulduz kataloqu yeni planli cedveller eklintika meylinin teyin edilmesine ve illik presessiya sahesindeki arasdirmalara guclu tekan vermisdi Elmi nailiyyetiUlduz cedveli kitabi bes hisseden ibaretdir O bes hissenin ikisi astralogiyaya ulduzlara gore insan taleyinden gelecekde bas verecek tebii hadiselere hesr edilib XVII yuzilde ise Ulduz cedveli latincaya fransizcaya ve ingilisceye cevrilerek Londonda Parisde Florensiyada ve Cenevrede nesr edilir Ulduz cedveli kitabi o qeder heyranedici olur ki bir cox alim cedvelin orijinalligina subhe ile yanasir Alimin apardigi musahide ve hesablamalari mumkunsuz hesab edirler Zaman ise oz isini gorur 1908 ci ilde Rus alimi Vyatkin Uluq beyin resedxananin yerini mueyyenlesdirmek ucun Semerqende gelir Burada arxivlerde calisir qocalarla sohbetler edir Torpaq idaresinin arxivinde XVII yuzilliye dair bir sened tapir Senedde telli resed adi ile bir sahenin satilmasindan behs edilir Bu ifade ona ipucu verir Alim Qirxqiz qebiristanligi yaxinligindaki Kuhek tepesindeki hemin sahede arxeoloji qazinti aparmagi qerara alir Ugurlu ve tekidli axtaris oz behresini verir Resedxananin qaliqlari tapilir Lakin qazintini axiradek davam etdire bilmir Hemin yerde qazinti isleri birde II Dunya Savasi erefesinde davam etdirilir 1941 ci ilin iyunun 22 de Fasist Almaniyasinin SSRI ye hucumu qazintini dayandirir 1948 ci ilde arxeloji qazinti yeniden davam etdirilir ve bu is Uluqbey resedxanasinin berpasina serait yaradir 38 il veliehd kimi olkeni idare eden elmi seneti edebiyyati inkisaf etdiren abadliq isleri aparan Uluq bey 1447 ci ilde atasi Sahrux Sultan dunyasini deyisdikden sonra boyuk bir imperiani tekbasina idare etmeli olur Onun gorduyu islerden narazi qalan hakimiyyet bolgusunde aldigi payla razilasmayan irticaci saray memurlari Uluq beyin oglu Ebdulletif Mirzeni atasina qarsi qiyama tehrik edirler Uluq bey de basi elme poeziyaya qarisdigindan sarayda bas verenlerden vaxtinda xeber tutub sert tedbirler gore bilmir Xeyanet qurbaniYaranmis veziyyetden cixmaq ucun 1449 cu il oktyabrin 24 de oglu Ebdulletifin xeyrine hakimiyyetden el cekerek Haci Xorasanla Mekke ziyaretine yola dusur Lakin o hec Semerqend vilayetinden cixa bilmir Seyxlerin fitfasiyla cagirilan divanda onu zalimliqda edaletsizlikde suclayib olum hokmu kesir Mekke ziyaretine yola dusen Uluq beye capar Semerqende yaxin kendlerin birinde yetisir Bildirir ki xanin yeni emri olmadan hec yere getmemelidi Capardan sonra bir nece il evvel Uluq beyin emrile atasi edam edilmis Sulduzlar neslinden olan Abbas gelir O bildirir ki Uluq bey islam ehkamlarindan uzaqlasmaqda suclanaraq olum hokmune mehkum edilib Abbasin xidmetcileri Uluq beyin el qolunu baglayaraq arxin kenarina getirir ve diz cokdururler Abbas qilincla vurdugu bir zerbe ile boyuk alimin hokmdarin basini bedeninden ayirir Belece 1449 cu ilin oktyabrin 22 de boyuk alim ve dovlet xadiminin omru facieli sekilde basa catir IstinadlarMaktutor riyaziyyat tarixi arxivi 1994 empty citation empty citation trtazerbaycan com trturdu comHemcinin baxUluqbey resedxanasiXarici kecidlerHeyatiVikianbarda Uluqbey ile elaqeli mediafayllar var