Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hadi Atlasi (tam adı:Hadi Miftaxetdin oğlu Atlasov) — tatar tarixçi, pedaqoq, ictimai xadim.[]
| Hadi Atlasi | |
|---|---|
| tatar. Һади Мифтахетдин улы Атласи | |
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 29 avqust 1876 və ya 1876 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 15 fevral 1938, 1937 və ya 1938 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, tarixçi, türkoloq, müəllim, publisist |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elm sahəsi | tarix, türkologiya, pedaqogika, publisistika |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Hadi Miftaxetdin oğlu Atlasi 1876-cı ildə çar Rusiyasının işğal etdiyi Tatar torpaqlarında yaratdığı Sembir quberniyası Bua qəzasındakı Tübən Çəke kəndində molla ailəsində doğulmuşdur. İndi bu kənd Tatarıstan Cümhuriyyətinin Çüprəle rayonuna daxildir. İlk təhsilini atasından alan Hadi sonra Bua’dakı mədrəsədə oxumağa getmişdir.
Avropa ölkələrinin sürətli inkişafı, Rusiyanın hər sahədə onları təqlid etməsi, Rusiya əsarətində olan xalqlarda da bir Avropapərəstlik əhval-ruhiyyəsi yaratmışdı. Buna görə də Hadi üsul-i qədim, yəni orta yüzillərin proqramı ilə keçilən mədrəsədə oxusa da, cədidçilərə meyil göstərmişdir. Bua mədrəsəsini bitirdikdən sonra Orenburq şəhəri yaxınlığındakı Karqalı kəndindəki Müəllimlər Seminariyasına daxil olmuşdur.
1898-ci ildə Müəllimlər Seminariyasını bitirəndə o, Türk, Ərəb, Fars, Rus, Alman dillərini bilməklə yanaşı, astronomiya, coğrafiya, riyaziyyat və başqa fənnləri də oxumuşdur.
Pedaqoq
Müəllimlər Seminariyasını bitirdikdən sonra Buadakı mədrəsədə işə başlayan Hadi Atlasi buradakı təhsil sistemində dəyişikliyə can atır və istədiyinə nail olur. Mədrəsə şagirdləri üçün "Qıyılme həyət", yəni "Astronomiya" və "Tarixe tabiqat", yəni "Təbilət tarixi" dərsliklərini yazaraq çap etdirir.
Az vaxtda bacarıqlı pedaqoq, millətsevər insan, ictimai xadim kimi tanındığına görə [1903]-cü ildə onu Böqelmə qəzasının Əlmət kəndindəki məscidə imam və məscid yanındakı məktbə müəllim işləməyə dəvət edirlər. Hadi Atlasi bu dəvəti məmunluqla qəbul edir. Burada işlədiyi illərdə mədrəsədə qızlar üçün siniflər açır, "Axırzaman nişanı", "İdel bye", yəni "Volqa boyu" və "Məktəb və molla" adlı publisistik əsərləri çap olunur.
Bu əsərlərində ədib dövrünün ictimai-siyasi hadisələrinə münasibətini bildirir. Hadi Atlasinin imam işlədiyi və mədrəsədə dərs dediyi illərdə, çar Rusiyası müstəmləkə altına aldığı xalqları ruslaşdırmaq üçün onların minillər boyu işlətdiyi əlifbanı kiril hərifləri ilə əvəzləməsinə, hər yerdə dərslərin Rus dilində keçilməsinə can atırdı. Rusiya Təhsil Nazirliyinin bu haqda qərarı 1906-cı il martın 31-də çap olunur.
Siyasi xadim
Bir çox müsəlman ziyalıları, xüsusən din xadimləri çar Rusiyasının bu təşəbbüsünə sərt reaksiya göstərir. Hadi Atlasi Orenburqda 1906-cı ildə çap etdirdiyi "Yeni nizam və qolyazmalarımız" adlı kitabında Rusiya hökumətinin əsarət altına aldığı xristian olmayan xalqların dini və milli hisslərini tapdadığını kəskin tənqid edir. Əsər müsəlman xalqları arasında böyük əks-səda doğurur və Hadi Atlasinin cəsarətli addımı alqışlanır. Hökumət məmurları isə bu kitaba görə onu məhkəməyə verib üç ay həbs cəzasına məhkum edilməsinə, qızlar üçün açdığı siniflərin bağlanmasına və imamlıqdan çıxarılmasına nail olurlar..
Ona göstərilən təzyiqlər əks nəticə verir. Az sonra isə, yəni 1907-ci ildə keçirilən seçkilərdə xalq onu II Dövlət Dumasına deputat seçilir.
İkinci Dövlət Dumasında "Müsəlman deputatlarının xidmət fraksiyası"nın üzvü olan Hadi Atlasi fraksiyanın Peterburq’da çap etdiyi "Duma" qəzetinin təşkilatçılarından olur. Qəzetin Türk-Müsəlman kəndlilərinin mənafeyini qoruduğunu görən hökumət məmurları bərk narahat olurlar. Onlar 6-cı saydan sonra qəzeti bağladırlar.
Elmi xidmətləri
Türkologiyaya böyük maraq göstərən Hadi Atlasi tarixi araşdırmalara girişir. Çar hökuməti də işğal etdiyi bölgələrdə yaşayan xalqların tarixini, mədəniyyətini, məişətini, adət-ənənəsini, xalqların və tayfaların bir-birinə münasibətini öyrənməyə maraqlı idi. Həmin yerlərə ekspedisiyalar göndərir, ekspedisiyalara böyük məbləğdə vəsait ayırır, əldə edilən məlumatlar strateji mərkəzlərdə təhlil edilir və idarəetmə planları hazırlanırdı.
Hadi Atlasinin tarixlə maraqlanması, tarixi mövzuda kitablar yazması Rusiya’nın strateji maraqları ilə üst-üstə düşürdü. 1905–1910-cu illərdə ardıcıl araşdırmalar aparan Hadi Atlasi "Sibir tarixi" kitabının birinci hissəsini, 1911-ci ildə Kazan şəhərindəki "Ümid" mətbəəsində iki min tirajla çap etdirir. Kitabda Kazan şəhərinin salınmasından, şəhərin [Rus]lar tərəfindən işğalınadək bir dövrü əhatə edir. Burada ilk dəfə xanların hakimiyyətə gəlməsi və hakimiyyətdən getmələri tarixi xronoloji ardıcıllıqla verilmişdir.
Onun Kazan xanının xanımı Süyen bikənin həyatından bəhs edən tarixi publisistik əsəri və "Kazan tarixi" kitabı Tatar-Başqırdlar tərəfindən böyük maraqla qarşılanır. Bu əsərlərdən hökumət məmurları bölgəni həmişəlik işğal altında saxlamaq məqsədilə istifadə edirdisə, xalqda da milli şüur oyadır, azadlıq eşqini alovlandırırdı.
Onu Kazan Universiteti nəzdindəki Arxeologiya, Tarix, Etnoqrafiya Cəmiyyətinə üzv seçirlər. Böyük türkoloq Bartold "Sibir Tarixi" və "Kazan Tarixi" kitabları haqqında yazdığı resenziyanı 1916-cı ildə "Rusiya Arxeologiya Cəmiyyəti Doğu Şöbəsinin Qeydlər" toplusunun 23-cü cildinin 3–4-cü buraxılışında çap etdirir.
Onun 1913-cü ildə "Şura" jurnalının 9, 10-cu saylarında çap olunan "Başqırdlar haqqında bir söz", [1914-cü ildə "Yıldız" jurnalında çap olunan "Başkırd jırları", 1911-ci ildə "Şura" jurnalının 9-cu sayında çap olunan "Sarkıl Şəhəri" məqalələri oxucularda milli şüur oyadırdısa, 1914-cü ildə "Məktəb" jurnalının 7-ci sayında çap olunan "Amerika Kitabxanaları" məqaləsi qabaqcıl təcrübədən yararlanmağa, kitabxanlar qurmağa və ondan istifadə etməyə xidmət edirdi.
Bakıya pənah gətirməsi
1917-ci ilin fevral-oktyabr aylarında Böqelmə şəhərində yaşayan Hadi Atlasi yeni qurulan hökumətlərin heç birinə qarışmır, məktəbdarlıq etməklə gününü keçirməyə çalışır. Lakin bu mümkün olmur. Şəhərin gah Ağqvardiyaçıların, gah Dutovçuların, gah Bolşeviklərin əlinə keçməsi, insanların həyatının daim təhlükədə olması, milli qüvvələr arasındakı ixtilaflar Hadi Atlasini Bakıya köçməyə vadar edir.
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti illərində [Bakı]da yaşayan və Türk mətbəələrinə rəhbərlik edən Hadi Atlasi, Bolşeviklər Azərbaycanı işğal etdikdə yenidən Böqelməyə qayıdır.
1920–1929-cu illərdə Böqelmədə tarix və Alman dili müəllimi işləyən Hadi Atlasi Bolşeviklərin verdikləri vədlərə əməl etmədiyini görüb gizli fəaliyyətə keçir. Gizli təşkilat ətrafında millətçi ziyalılar toplaşır. Onların hərəkatlarını diqqətlə izləyən Sovet xüsusi xidmət orqanları Mirsəed Soltanqaliyevi və onun dəstəsini həbs etdikdən, rəhbər vəzifələrdəki Türk-Tatar ziyalılarını işdən çıxardıqdan sonra yerlərdəki gizli təşkilatları dağıtmağa başlayırlar.
Siyasi təqib
Hadi Atlasi də Soltan Qaliyevçilik’lə suçlanaraq 10 il həbs cəzasına məhkum edilir və Arxangelsk vilayətindəki Solovki adalarındakı həbsxanalara göndərilir. O, burada siyasi məqsədlərlə aclıq elan edən və aclığı ölənədək davam etdirən Azərbaycanlılarla tanış olur. Azərbaycanlıların əqidə yolunda ölümə getmələri sanki onları yenidən ruhlandırır.
Həbsxanada olan Tatar-Başqırd ziyalıları Muxtarov, Mansurov, Burundukov, Bubeyli və başqaları Sovetlərə qarşı mübarizənin yeni yollarını planlaşdırırlar.
1934-cü ildə həbsdən azad edilən Hadi Atlasi Böqelməyə qayıdır. Altı ay orada yaşadıqdan sonra yerli xüsusi xidmət orqanlarının təqibindən və təzyiqindən qurtarmaq üçün Kazana köçür. Lakin burada da təqibdən yaxa qurtara bilmir. Özünə münasib bir iş tapa bilməsə də, gizli təşkilatda fəaliyyətini daha da genişləndirir.
KQB 1936-cı ilin avqustunda onu və gizli təşkilatın üzvlərindən 23 nəfəri həbs edir. 1937-ci ilin mayına kimi davam edən istintaq "Atlasovşin", yəni Hadi Atlasov’un rəhbərlik etdiyi gizli təşkilatın işi adı altında aparılır. 1937-ci ilin oktyabrın 23–28-də "Atlasov qrupunun işi" üzrə Kazan şəhərindəki Menjinsk klubunda məhkəmə başlayır. Volqaboyu Hərbi Məhkəmənin Kollegiyası 9 nəfəri H. M. Atlasov, R. R. Yarullin, K. K. Tuykin, B. F. Fattahov, F. K. Tuykin, Q. A. Altunbayev, K. L. İsxakov, S. Ş. Urazmanov və Z. B. Fattahov’u ölüm cəzasına, qalanlarını isə müxtəlif müddətli həbs cəzasına məhkum edirlər. Məhkəmədəki son sözündə Hadi Atlasi "Mən indiki zamanın adamı deyiləm, keçmişin insanıyam" demişdi.
Doqquz nəfərin ölüm hökmü 1938-ci ilin fevralında yerinə yetirilmiş, həbs olunanlardan da 3 nəfəri Stalinin şəxsiyyətə pərəstişdə suçlanmasından sonra geri dönə bilmişdir. Həbsdən dönənlər də xəstə və ruh düşkünliyi ilə.
Hadi Atlasiyə 1958-ci ildə bəraət verilsə də, onun əsərlərinin nəşri və təbliği SSRİ dağıldıqdan sonra mümkün olmuşdur.
İstinadlar
- Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов - жертв политического террора в советский период (1917-1991) (rus.). СПб: Петербургское Востоковедение, 2013. 496 с. — (Социальная история отечественной науки о Востоке)
- Atlasi, Ḣadi // Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- Хади Атласи
- А.Ю.Хабутдинов. Концепция тюрко-татарской государственности у Хади Атласи
Xarici keçidlər
- Хади Атласи 2014-04-04 at the Wayback Machine (rus.)
- С.Алишев. ХАДИ АТЛАСИ (1876–1938) 2014-05-17 at the Wayback Machine (rus.)
- Календарь знаменательных дат. Хади Мифпгахутдинович Атласов (1876–1938) 2013-05-07 at the Wayback Machine (rus.)
- А. Ю. Хабутдинов. Концепция тюрко-татарской государственности у Хади Атласи 2014-05-17 at the Wayback Machine (rus.)
- Хади Атласи. СӨЕН-БИКӘ 2014-05-17 at the Wayback Machine (tatar.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Hadi Atlasi tam adi Hadi Miftaxetdin oglu Atlasov tatar tarixci pedaqoq ictimai xadim menbe gosterin Hadi Atlasitatar Һadi Miftahetdin uly AtlasiSexsi melumatlarDogum tarixi 29 avqust 1876 1876 08 29 ve ya 1876Dogum yeri Buinsk qezasi d Simbirsk quberniyasi d Rusiya imperiyasiVefat tarixi 15 fevral 1938 1938 02 15 1937 ve ya 1938Vefat yeri Kazan Tataristan MSSR RSFSR SSRIFealiyyeti siyasetci tarixci turkoloq muellim publisistElmi fealiyyetiElm sahesi tarix turkologiya pedaqogika publisistika Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiHadi Miftaxetdin oglu Atlasi 1876 ci ilde car Rusiyasinin isgal etdiyi Tatar torpaqlarinda yaratdigi Sembir quberniyasi Bua qezasindaki Tuben Ceke kendinde molla ailesinde dogulmusdur Indi bu kend Tataristan Cumhuriyyetinin Cuprele rayonuna daxildir Ilk tehsilini atasindan alan Hadi sonra Bua daki medresede oxumaga getmisdir Avropa olkelerinin suretli inkisafi Rusiyanin her sahede onlari teqlid etmesi Rusiya esaretinde olan xalqlarda da bir Avropaperestlik ehval ruhiyyesi yaratmisdi Buna gore de Hadi usul i qedim yeni orta yuzillerin proqrami ile kecilen medresede oxusa da cedidcilere meyil gostermisdir Bua medresesini bitirdikden sonra Orenburq seheri yaxinligindaki Karqali kendindeki Muellimler Seminariyasina daxil olmusdur 1898 ci ilde Muellimler Seminariyasini bitirende o Turk Ereb Fars Rus Alman dillerini bilmekle yanasi astronomiya cografiya riyaziyyat ve basqa fennleri de oxumusdur PedaqoqMuellimler Seminariyasini bitirdikden sonra Buadaki medresede ise baslayan Hadi Atlasi buradaki tehsil sisteminde deyisikliye can atir ve istediyine nail olur Medrese sagirdleri ucun Qiyilme heyet yeni Astronomiya ve Tarixe tabiqat yeni Tebilet tarixi dersliklerini yazaraq cap etdirir Az vaxtda bacariqli pedaqoq milletsever insan ictimai xadim kimi tanindigina gore 1903 cu ilde onu Boqelme qezasinin Elmet kendindeki mescide imam ve mescid yanindaki mektbe muellim islemeye devet edirler Hadi Atlasi bu deveti memunluqla qebul edir Burada islediyi illerde medresede qizlar ucun sinifler acir Axirzaman nisani Idel bye yeni Volqa boyu ve Mekteb ve molla adli publisistik eserleri cap olunur Bu eserlerinde edib dovrunun ictimai siyasi hadiselerine munasibetini bildirir Hadi Atlasinin imam islediyi ve medresede ders dediyi illerde car Rusiyasi mustemleke altina aldigi xalqlari ruslasdirmaq ucun onlarin miniller boyu isletdiyi elifbani kiril herifleri ile evezlemesine her yerde derslerin Rus dilinde kecilmesine can atirdi Rusiya Tehsil Nazirliyinin bu haqda qerari 1906 ci il martin 31 de cap olunur Siyasi xadimBir cox muselman ziyalilari xususen din xadimleri car Rusiyasinin bu tesebbusune sert reaksiya gosterir Hadi Atlasi Orenburqda 1906 ci ilde cap etdirdiyi Yeni nizam ve qolyazmalarimiz adli kitabinda Rusiya hokumetinin esaret altina aldigi xristian olmayan xalqlarin dini ve milli hisslerini tapdadigini keskin tenqid edir Eser muselman xalqlari arasinda boyuk eks seda dogurur ve Hadi Atlasinin cesaretli addimi alqislanir Hokumet memurlari ise bu kitaba gore onu mehkemeye verib uc ay hebs cezasina mehkum edilmesine qizlar ucun acdigi siniflerin baglanmasina ve imamliqdan cixarilmasina nail olurlar Ona gosterilen tezyiqler eks netice verir Az sonra ise yeni 1907 ci ilde kecirilen seckilerde xalq onu II Dovlet Dumasina deputat secilir Ikinci Dovlet Dumasinda Muselman deputatlarinin xidmet fraksiyasi nin uzvu olan Hadi Atlasi fraksiyanin Peterburq da cap etdiyi Duma qezetinin teskilatcilarindan olur Qezetin Turk Muselman kendlilerinin menafeyini qorudugunu goren hokumet memurlari berk narahat olurlar Onlar 6 ci saydan sonra qezeti bagladirlar Elmi xidmetleriTurkologiyaya boyuk maraq gosteren Hadi Atlasi tarixi arasdirmalara girisir Car hokumeti de isgal etdiyi bolgelerde yasayan xalqlarin tarixini medeniyyetini meisetini adet enenesini xalqlarin ve tayfalarin bir birine munasibetini oyrenmeye maraqli idi Hemin yerlere ekspedisiyalar gonderir ekspedisiyalara boyuk meblegde vesait ayirir elde edilen melumatlar strateji merkezlerde tehlil edilir ve idareetme planlari hazirlanirdi Hadi Atlasinin tarixle maraqlanmasi tarixi movzuda kitablar yazmasi Rusiya nin strateji maraqlari ile ust uste dusurdu 1905 1910 cu illerde ardicil arasdirmalar aparan Hadi Atlasi Sibir tarixi kitabinin birinci hissesini 1911 ci ilde Kazan seherindeki Umid metbeesinde iki min tirajla cap etdirir Kitabda Kazan seherinin salinmasindan seherin Rus lar terefinden isgalinadek bir dovru ehate edir Burada ilk defe xanlarin hakimiyyete gelmesi ve hakimiyyetden getmeleri tarixi xronoloji ardicilliqla verilmisdir Onun Kazan xaninin xanimi Suyen bikenin heyatindan behs eden tarixi publisistik eseri ve Kazan tarixi kitabi Tatar Basqirdlar terefinden boyuk maraqla qarsilanir Bu eserlerden hokumet memurlari bolgeni hemiselik isgal altinda saxlamaq meqsedile istifade edirdise xalqda da milli suur oyadir azadliq esqini alovlandirirdi Onu Kazan Universiteti nezdindeki Arxeologiya Tarix Etnoqrafiya Cemiyyetine uzv secirler Boyuk turkoloq Bartold Sibir Tarixi ve Kazan Tarixi kitablari haqqinda yazdigi resenziyani 1916 ci ilde Rusiya Arxeologiya Cemiyyeti Dogu Sobesinin Qeydler toplusunun 23 cu cildinin 3 4 cu buraxilisinda cap etdirir Onun 1913 cu ilde Sura jurnalinin 9 10 cu saylarinda cap olunan Basqirdlar haqqinda bir soz 1914 cu ilde Yildiz jurnalinda cap olunan Baskird jirlari 1911 ci ilde Sura jurnalinin 9 cu sayinda cap olunan Sarkil Seheri meqaleleri oxucularda milli suur oyadirdisa 1914 cu ilde Mekteb jurnalinin 7 ci sayinda cap olunan Amerika Kitabxanalari meqalesi qabaqcil tecrubeden yararlanmaga kitabxanlar qurmaga ve ondan istifade etmeye xidmet edirdi Bakiya penah getirmesi1917 ci ilin fevral oktyabr aylarinda Boqelme seherinde yasayan Hadi Atlasi yeni qurulan hokumetlerin hec birine qarismir mektebdarliq etmekle gununu kecirmeye calisir Lakin bu mumkun olmur Seherin gah Agqvardiyacilarin gah Dutovcularin gah Bolseviklerin eline kecmesi insanlarin heyatinin daim tehlukede olmasi milli quvveler arasindaki ixtilaflar Hadi Atlasini Bakiya kocmeye vadar edir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti illerinde Baki da yasayan ve Turk metbeelerine rehberlik eden Hadi Atlasi Bolsevikler Azerbaycani isgal etdikde yeniden Boqelmeye qayidir 1920 1929 cu illerde Boqelmede tarix ve Alman dili muellimi isleyen Hadi Atlasi Bolseviklerin verdikleri vedlere emel etmediyini gorub gizli fealiyyete kecir Gizli teskilat etrafinda milletci ziyalilar toplasir Onlarin herekatlarini diqqetle izleyen Sovet xususi xidmet orqanlari Mirseed Soltanqaliyevi ve onun destesini hebs etdikden rehber vezifelerdeki Turk Tatar ziyalilarini isden cixardiqdan sonra yerlerdeki gizli teskilatlari dagitmaga baslayirlar Siyasi teqibHadi Atlasi de Soltan Qaliyevcilik le suclanaraq 10 il hebs cezasina mehkum edilir ve Arxangelsk vilayetindeki Solovki adalarindaki hebsxanalara gonderilir O burada siyasi meqsedlerle acliq elan eden ve acligi olenedek davam etdiren Azerbaycanlilarla tanis olur Azerbaycanlilarin eqide yolunda olume getmeleri sanki onlari yeniden ruhlandirir Hebsxanada olan Tatar Basqird ziyalilari Muxtarov Mansurov Burundukov Bubeyli ve basqalari Sovetlere qarsi mubarizenin yeni yollarini planlasdirirlar 1934 cu ilde hebsden azad edilen Hadi Atlasi Boqelmeye qayidir Alti ay orada yasadiqdan sonra yerli xususi xidmet orqanlarinin teqibinden ve tezyiqinden qurtarmaq ucun Kazana kocur Lakin burada da teqibden yaxa qurtara bilmir Ozune munasib bir is tapa bilmese de gizli teskilatda fealiyyetini daha da genislendirir KQB 1936 ci ilin avqustunda onu ve gizli teskilatin uzvlerinden 23 neferi hebs edir 1937 ci ilin mayina kimi davam eden istintaq Atlasovsin yeni Hadi Atlasov un rehberlik etdiyi gizli teskilatin isi adi altinda aparilir 1937 ci ilin oktyabrin 23 28 de Atlasov qrupunun isi uzre Kazan seherindeki Menjinsk klubunda mehkeme baslayir Volqaboyu Herbi Mehkemenin Kollegiyasi 9 neferi H M Atlasov R R Yarullin K K Tuykin B F Fattahov F K Tuykin Q A Altunbayev K L Isxakov S S Urazmanov ve Z B Fattahov u olum cezasina qalanlarini ise muxtelif muddetli hebs cezasina mehkum edirler Mehkemedeki son sozunde Hadi Atlasi Men indiki zamanin adami deyilem kecmisin insaniyam demisdi Doqquz neferin olum hokmu 1938 ci ilin fevralinda yerine yetirilmis hebs olunanlardan da 3 neferi Stalinin sexsiyyete perestisde suclanmasindan sonra geri done bilmisdir Hebsden donenler de xeste ve ruh duskunliyi ile Hadi Atlasiye 1958 ci ilde beraet verilse de onun eserlerinin nesri ve tebligi SSRI dagildiqdan sonra mumkun olmusdur IstinadlarLyudi i sudby Biobibliograficheskij slovar vostokovedov zhertv politicheskogo terrora v sovetskij period 1917 1991 rus SPb Peterburgskoe Vostokovedenie 2013 496 s Socialnaya istoriya otechestvennoj nauki o Vostoke ISBN 978 5 85803 225 0 Atlasi Ḣadi Cex Milli Hakimiyyet Melumat bazasi Hadi Atlasi A Yu Habutdinov Koncepciya tyurko tatarskoj gosudarstvennosti u Hadi AtlasiXarici kecidlerHadi Atlasi 2014 04 04 at the Wayback Machine rus S Alishev HADI ATLASI 1876 1938 2014 05 17 at the Wayback Machine rus Kalendar znamenatelnyh dat Hadi Mifpgahutdinovich Atlasov 1876 1938 2013 05 07 at the Wayback Machine rus A Yu Habutdinov Koncepciya tyurko tatarskoj gosudarstvennosti u Hadi Atlasi 2014 05 17 at the Wayback Machine rus Hadi Atlasi SӨEN BIKӘ 2014 05 17 at the Wayback Machine tatar