Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ilk dəfə 1961-ci ildə Stanley Milgram tərəfindən "Avtoritetə tabe olma" (Obedience to authority) adlandırdığı psixoloji experimentini New Haven şəhərində aparmışdır.
Bu experimentin əsas məqsədi insanların avtoritet qarşısında itaətikarlığın həddini yoxlamaq idi. Yoxlamada müəllim (experimentin əsas aparıcısı — L) tələbəni (oyuncu — S) verilən hər bir yanlış cavabda süni elektrik şok altına salır və experimentin əsas gedişatından isə sadəcə müəllimin xəbəri olmur. Experimentin labor aparıcısı (həmçin oyuncu — V) müəllimə əmrlər verir. Verilən hər bir yanlış cavabda elektrik şok qövvəsi artırılır. Bu experiment müxtəlif variantlarda əks olunub.
Qeyd etmək lazımdır ki, avtoritetə tabe olma dedikdə S. Milgram aşağı statuslu şəxsin yüksək statuslu şəxsə tabe olmasını nəzərdə tuturdu.
Experimentin elanı
Elan vasitəsilə könüllülər kiçik ödəniş ($4.5) müqabilində yaddaş və öyrənmənin tədqiqinə aid təcrübədə iştirak etməyə dəvət olunurlar. Könüllü Yel Universitetindəki laboratoriyaya gəldikdə ona və digər şəxsə izah edirlər ki, müəyyən linqvistik materialın öyrənilməsində cəzanın rolu tədqiq olunur. İki nəfərdən biri "müəllim", digəri "öyrənən" rolu oynamalıdır. "Müəllim" "öyrənənə" kağızdan söz birləşmələrinə aid o qədər də çətin olmayan tapşırıqlar oxumalıdır. "Öyrənən" tapşırıqların düzgün cavabını deməlidir. "Öyrənən" düzgün cavab vermədikdə "müəllim" onu elektrik şoku ilə cəzalandırmalıdır. İlk səhvin cəzası 15 v-dur. Hər səhv cavabla elektrik cərəyanının gərginliyi 15 v artmalıdır və bu qayda ilə 450 v-a çatdırıla bilər.
Könüllü şərtlərlə razılaşdıqdan sonra eksperimentator püşk ataraq onu "müəllim", yanındakı ikinci şəxsi "öyrənən" təyin edir. Qeyd etmək lazımdır ki, "öyrənən" rolu aktyor tərəfindən ifa edilir, lakin iştirakçı bunu bilmir.
Cihazın 15 v-dan 450 v-a qədər cərəyan buraxan 30 düyməsi var. Hər düymənin üzərində uyğun gərginlik dərəcəsi qeyd edilmişdir. Öyrənən səhv cavab verdikdə iştirakçı bu düymələr vasitiəsilə öyrənənə elektrik cərəyanı göndərməlidir. Əslində bu cihaz imitatordur, cərəyan istehsal etmir, lakin iştirakçının bundan xəbəri yoxdur. İştirakçı öyrənənə tapşırıqları oxuyur. Öyrənən əvvəldən şərtləşdiyi kimi vaxtaşırı səhv cavablar verir və bu zaman hər səhv cavabla artan elektrik cərəyanı ilə cəzalandırılır. İştirakçı öyrənənə 150 v cərəyan göndərəndə öyrənən əvvəlcədən labor aparıcısı ilə müəyyənləşdirilmiş qaydaya uyğun olaraq etiraz etməyə başlayır. Şikayətlər zamanı iştirakçı yanında oturmuş və prosesi izləyən labor aparıcısından məsləhət istəyir və o müəllimin göstərdiyi hər tərəddüdündə sadəcə dörd cümlələrdən istifadə edirdi:
- 1-ci cümlə: "Zəhmət olmas dəvam edin!"
- 2-ci cümlə: "Sizin devam etməniz experiment üçün vacibdir!"
- 3-cü cümlə: "Siz devam etməlisiniz!"
- 4-cü cümlə: "Sizin başqa seçiminiz yoxdur, devam etməlisiniz!
| Volt | Şagirdin reaksiyası |
|---|---|
| 75 V | xortultu |
| 120 V | ağrı qışqırıqları |
| 150 V | experimentdə artıq iştirak etmək istəmədiyini bildirir |
| 200 V | qişqırıq: "qanım donur!" |
| 300 V | cavab verməkdən imtina edir |
| 330 V -dan çox | sakitlik |
Təcrübənin nəticələri
Təcrübənin əsas variantlarında iştirakçıların 65%-i tam tabe olma nümayiş etdirərək eksperimentatorun əmri ilə öyrənənə göndərdikləri cərəyanı 450 v-a çatdırırlar. İştirakçıların 35%-i müxtəlif mərhələlərdə öyrənənə daha çox zərər vurmaq istəməyərək eksperimentatorun əmrinə tabe olmaqdan imtina edir və təcrübəni yarıda saxlayırlar.
Tam tabe olan iştirakçılar təcrübə zamanı davranışları ilə fərqlənirdilər. Onlardan bəziləri hərəkətlərinə heç bir şübhə göstərməyərək, inamla cərəyanı maksimum səviyyəyə qaldırırdılar. Bəziləri isə öyrənənin tərəfini saxlamağa, onun tapşiriğini asanlaşdırmağa, cəzasını yüngülləşdirmək məqsədilə eksperimentatorla mübahisə etməyə çalışır, lakin sonda yenə də eksperimentatorun iradəsinə tabe olurdular. Tabe olanların əksəriyyəti öyrənənə verilən cəza üçün məsuliyyəti əmr verən eksperimentatorun və tapşırığı yaxşı yerinə yetirə bilməyən öyrənənin üzərinə qoyur, özlərini daha az məsuliyyətli hesab edirdilər.
Tabe olmayan iştirakçıların əksəriyyəti öyrənənə verilən cəza üçün məsuliyyəti öz üzərlərinə götürürdülər.
Təcrübənin variantları
S. Milgram müxtəlif parametrləri dəyişərək təcrübəni dəfələrlə təkrar etmişdir. Parametrlərin dəyişməsi tabe olma faizinin artıb azalmasına səbəb olmuşdur. 40 nəfər kişi və 40 nəfər qadından ibarət qruplarla aparılan təcrübələr hər iki qrupda tabe olma dərəcəsinin eyni, 65% olduğunu göstərmişlər.
S. Milgram iştirakçı ilə öyrənən arasındakı məsafənin təcrübənin nəticəsinə təsirini yoxlamaq üçün Eksperiment 3-də öyrənəni iştirakçı və eksperimentatorla eyni otaqda yerləşdirir. Bu təcrübə zamanı iştirakçı öyrənənə elektrik zərbəsi endirərkən onun necə dartıldığını aydın görür və onun nə hiss keçirdiyini daha çox duyur. Məsafənin azalması tabe olmani 40%-ə düşürür.
Eksperiment 7-də müəllif əmr verən və tabe olan arasındakı məsafənin nəticəyə təsirini yoxlamaq üçün eksperimentatoru başqa otağa keçirir. İştirakçı onunla ancaq telefon vasitəsilə əlaqə saxlaya bilir. Bu halda əmr verən uzaqda olduğu və nəzarət olmadığı üçün tam tabe olma 25,5% təşkil edir. Bu təcrübə zamanı iştirakçıların bəziləri əmrə tabe olmalarına baxmayaraq instruksiyadan kənara çıxıb öyrənənə daha az cərəyan göndərirlər və eksperimentatoru aldatmağa cəhd göstərirlər. Milgram Yel universitetinin nüfuzunun təcrübə iştirakçılarının tabe olma faizini artırdığından şübhələnir və Eksperiment 10-u mərkəzdən uzaqda, Bricport (Bridgeport) adlı sənaye şəhərciyində, sadə görünüşlü bir binada aparır. Laboratoriyanın texniki təchizatı da zənginlikdə əvvəlkindən geri qalır. Bu dəfə tam tabe olma 47,5% olur.
Əsas təcrübədə tabe olma faizinin yüksək olması Milgramın və onun ətrafındakı tədqiqatçıların nəticəni, iştirakçıların aqressivliyi ilə izah etməsinə səbəb oldu. Belə bir fikir var idi ki, əksər iştirakçılar eksperimentatorun verdiyi əmrlərdən öz aqressiv istəklərini həyata keçirmək üçün istifadə edirlər. Bu hipotezi yoxlamaq məqsədilə aparılan Eksperiment 11-də iştirakçılara izah edirlər ki, öyrənən səhv etdikdə iştirakçı onu, 15 v-dan 450 v-a qədər istədiyi gərginlikdə cərəyan ilə cəzalandıra bilər. Bu təcrübədə 40 nəfərin ancaq biri öyrənənə 450 v cərəyan göndərdi. Əksər iştirakçılar cəza kimi aşağı gərginlikli, (max 90 v) düymələri seçdilər.
Təcrübəyə münasibət
S. Milgramın apardığı təcrübə Amerikada mənfi nümunə kimi qarşılandı və uzun müddət belə qəbul edildi. Milgram mətbuatda və elm cəmiyyətində güclü tənqidlərlə qarşılaşdı.
Bu təcrübəyə tutulan əsas irad onun etik qaydalara uyğun aparılmamasından ibarət idi. Tənqidçilər müəllifi, təcrübə iştirakçılarının hisslərini nəzərə almamaqda, xüsusən tam tabe olanlarda təcrübədən sonra daxili konfliktin yarana biləcəyində günahlandırırdılar. Əslində isə eksperiment zamanı etik məsələlərə xüsusi diqqət yetirilmlşdi. Hər təcrübədən sonra iştirakçılarla söhbət aparılmış, öyrənənin heç bir şok almadığı, təcrübənin əsl məqsədi onlara bildirilmişdi. Bundan başqa tabe olanların öz hərəkətlərinə görə əzab çəkməməsi üçün onlara haqq qazandırılmış, onların iştirakının insan davranışını başa düşmək məqsədinə xidmət etdiyi xüsusi qeyd olunmuşdu.
Təcrübəyə tutulan başqa bir irad ondan ibarət idi ki, iştirakçılar təcrübənin əslində oyun olduğunu və öyrənənin elektrik şoku almadığını hiss edirlər. Lakin təcrübə zamanı iştirakçıların eksperimentatorla olan dialoqları, onların baş verənlərə reaksiyaları, keçirdikləri gərginlik göstərir ki, onlar hər şeyi ciddi qəbul edir və öyrənənə həqiqətən elektrik cərəyanı göndərdiklərinə şübhə etmirlər. Lakin sonrakı illərdə təcrübəyə münasibət dəyişdi və indi Milgram təcrübəsi sosial psixologiya tarixində aparılmış insan təbiətinin öyrənilməsində böyük rol oynayan yeddi ən mühüm təcrübədən biri hesab olunur.
Həmçinin bax
Mənbələr
- Milgram, S. (1974). Obedience to authority. An experimental view. New York: HarperPerennial
- Obedience to Authority. Current Perspectives on the Milgram Paradigm. Edited by Thomas Blass. (2000). Lawrence Erlbaum Associates
- Милграм. С. (2000). Эксперимент в социальной психологии. Питер
- Майерс, Д. (2005). Социальная психология. Питер. Санкт-Петербург
Xarici keçidlər
http://www.dailymotion.com/video/x24guhr_the-milgram-experiment_shortfilms
https://www.youtube.com/watch?v=ek4pWJ0_XNo
http://www.edmotivate.com/uploads/4/7/6/4/47648491/milgram_experiment.pdf
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ilk defe 1961 ci ilde Stanley Milgram terefinden Avtoritete tabe olma Obedience to authority adlandirdigi psixoloji experimentini New Haven seherinde aparmisdir E Expementator en experimenter T muellim en teacher L oyrenen en learner Bu experimentin esas meqsedi insanlarin avtoritet qarsisinda itaetikarligin heddini yoxlamaq idi Yoxlamada muellim experimentin esas aparicisi L telebeni oyuncu S verilen her bir yanlis cavabda suni elektrik sok altina salir ve experimentin esas gedisatindan ise sadece muellimin xeberi olmur Experimentin labor aparicisi hemcin oyuncu V muellime emrler verir Verilen her bir yanlis cavabda elektrik sok qovvesi artirilir Bu experiment muxtelif variantlarda eks olunub Qeyd etmek lazimdir ki avtoritete tabe olma dedikde S Milgram asagi statuslu sexsin yuksek statuslu sexse tabe olmasini nezerde tuturdu Experimentin elaniMilgram Experiment Elan vasitesile konulluler kicik odenis 4 5 muqabilinde yaddas ve oyrenmenin tedqiqine aid tecrubede istirak etmeye devet olunurlar Konullu Yel Universitetindeki laboratoriyaya geldikde ona ve diger sexse izah edirler ki mueyyen linqvistik materialin oyrenilmesinde cezanin rolu tedqiq olunur Iki neferden biri muellim digeri oyrenen rolu oynamalidir Muellim oyrenene kagizdan soz birlesmelerine aid o qeder de cetin olmayan tapsiriqlar oxumalidir Oyrenen tapsiriqlarin duzgun cavabini demelidir Oyrenen duzgun cavab vermedikde muellim onu elektrik soku ile cezalandirmalidir Ilk sehvin cezasi 15 v dur Her sehv cavabla elektrik cereyaninin gerginliyi 15 v artmalidir ve bu qayda ile 450 v a catdirila biler Konullu sertlerle razilasdiqdan sonra eksperimentator pusk ataraq onu muellim yanindaki ikinci sexsi oyrenen teyin edir Qeyd etmek lazimdir ki oyrenen rolu aktyor terefinden ifa edilir lakin istirakci bunu bilmir Cihazin 15 v dan 450 v a qeder cereyan buraxan 30 duymesi var Her duymenin uzerinde uygun gerginlik derecesi qeyd edilmisdir Oyrenen sehv cavab verdikde istirakci bu duymeler vasitiesile oyrenene elektrik cereyani gondermelidir Eslinde bu cihaz imitatordur cereyan istehsal etmir lakin istirakcinin bundan xeberi yoxdur Istirakci oyrenene tapsiriqlari oxuyur Oyrenen evvelden sertlesdiyi kimi vaxtasiri sehv cavablar verir ve bu zaman her sehv cavabla artan elektrik cereyani ile cezalandirilir Istirakci oyrenene 150 v cereyan gonderende oyrenen evvelceden labor aparicisi ile mueyyenlesdirilmis qaydaya uygun olaraq etiraz etmeye baslayir Sikayetler zamani istirakci yaninda oturmus ve prosesi izleyen labor aparicisindan meslehet isteyir ve o muellimin gosterdiyi her tereddudunde sadece dord cumlelerden istifade edirdi 1 ci cumle Zehmet olmas devam edin 2 ci cumle Sizin devam etmeniz experiment ucun vacibdir 3 cu cumle Siz devam etmelisiniz 4 cu cumle Sizin basqa seciminiz yoxdur devam etmelisiniz Volt Sagirdin reaksiyasi75 V xortultu120 V agri qisqiriqlari150 V experimentde artiq istirak etmek istemediyini bildirir200 V qisqiriq qanim donur 300 V cavab vermekden imtina edir330 V dan cox sakitlikTecrubenin neticeleriTecrubenin esas variantlarinda istirakcilarin 65 i tam tabe olma numayis etdirerek eksperimentatorun emri ile oyrenene gonderdikleri cereyani 450 v a catdirirlar Istirakcilarin 35 i muxtelif merhelelerde oyrenene daha cox zerer vurmaq istemeyerek eksperimentatorun emrine tabe olmaqdan imtina edir ve tecrubeni yarida saxlayirlar Tam tabe olan istirakcilar tecrube zamani davranislari ile ferqlenirdiler Onlardan bezileri hereketlerine hec bir subhe gostermeyerek inamla cereyani maksimum seviyyeye qaldirirdilar Bezileri ise oyrenenin terefini saxlamaga onun tapsirigini asanlasdirmaga cezasini yungullesdirmek meqsedile eksperimentatorla mubahise etmeye calisir lakin sonda yene de eksperimentatorun iradesine tabe olurdular Tabe olanlarin ekseriyyeti oyrenene verilen ceza ucun mesuliyyeti emr veren eksperimentatorun ve tapsirigi yaxsi yerine yetire bilmeyen oyrenenin uzerine qoyur ozlerini daha az mesuliyyetli hesab edirdiler Tabe olmayan istirakcilarin ekseriyyeti oyrenene verilen ceza ucun mesuliyyeti oz uzerlerine gotururduler Tecrubenin variantlariS Milgram muxtelif parametrleri deyiserek tecrubeni defelerle tekrar etmisdir Parametrlerin deyismesi tabe olma faizinin artib azalmasina sebeb olmusdur 40 nefer kisi ve 40 nefer qadindan ibaret qruplarla aparilan tecrubeler her iki qrupda tabe olma derecesinin eyni 65 oldugunu gostermisler S Milgram istirakci ile oyrenen arasindaki mesafenin tecrubenin neticesine tesirini yoxlamaq ucun Eksperiment 3 de oyreneni istirakci ve eksperimentatorla eyni otaqda yerlesdirir Bu tecrube zamani istirakci oyrenene elektrik zerbesi endirerken onun nece dartildigini aydin gorur ve onun ne hiss kecirdiyini daha cox duyur Mesafenin azalmasi tabe olmani 40 e dusurur Eksperiment 7 de muellif emr veren ve tabe olan arasindaki mesafenin neticeye tesirini yoxlamaq ucun eksperimentatoru basqa otaga kecirir Istirakci onunla ancaq telefon vasitesile elaqe saxlaya bilir Bu halda emr veren uzaqda oldugu ve nezaret olmadigi ucun tam tabe olma 25 5 teskil edir Bu tecrube zamani istirakcilarin bezileri emre tabe olmalarina baxmayaraq instruksiyadan kenara cixib oyrenene daha az cereyan gonderirler ve eksperimentatoru aldatmaga cehd gosterirler Milgram Yel universitetinin nufuzunun tecrube istirakcilarinin tabe olma faizini artirdigindan subhelenir ve Eksperiment 10 u merkezden uzaqda Bricport Bridgeport adli senaye seherciyinde sade gorunuslu bir binada aparir Laboratoriyanin texniki techizati da zenginlikde evvelkinden geri qalir Bu defe tam tabe olma 47 5 olur Esas tecrubede tabe olma faizinin yuksek olmasi Milgramin ve onun etrafindaki tedqiqatcilarin neticeni istirakcilarin aqressivliyi ile izah etmesine sebeb oldu Bele bir fikir var idi ki ekser istirakcilar eksperimentatorun verdiyi emrlerden oz aqressiv isteklerini heyata kecirmek ucun istifade edirler Bu hipotezi yoxlamaq meqsedile aparilan Eksperiment 11 de istirakcilara izah edirler ki oyrenen sehv etdikde istirakci onu 15 v dan 450 v a qeder istediyi gerginlikde cereyan ile cezalandira biler Bu tecrubede 40 neferin ancaq biri oyrenene 450 v cereyan gonderdi Ekser istirakcilar ceza kimi asagi gerginlikli max 90 v duymeleri secdiler Tecrubeye munasibetS Milgramin apardigi tecrube Amerikada menfi numune kimi qarsilandi ve uzun muddet bele qebul edildi Milgram metbuatda ve elm cemiyyetinde guclu tenqidlerle qarsilasdi Bu tecrubeye tutulan esas irad onun etik qaydalara uygun aparilmamasindan ibaret idi Tenqidciler muellifi tecrube istirakcilarinin hisslerini nezere almamaqda xususen tam tabe olanlarda tecrubeden sonra daxili konfliktin yarana bileceyinde gunahlandirirdilar Eslinde ise eksperiment zamani etik meselelere xususi diqqet yetirilmlsdi Her tecrubeden sonra istirakcilarla sohbet aparilmis oyrenenin hec bir sok almadigi tecrubenin esl meqsedi onlara bildirilmisdi Bundan basqa tabe olanlarin oz hereketlerine gore ezab cekmemesi ucun onlara haqq qazandirilmis onlarin istirakinin insan davranisini basa dusmek meqsedine xidmet etdiyi xususi qeyd olunmusdu Tecrubeye tutulan basqa bir irad ondan ibaret idi ki istirakcilar tecrubenin eslinde oyun oldugunu ve oyrenenin elektrik soku almadigini hiss edirler Lakin tecrube zamani istirakcilarin eksperimentatorla olan dialoqlari onlarin bas verenlere reaksiyalari kecirdikleri gerginlik gosterir ki onlar her seyi ciddi qebul edir ve oyrenene heqiqeten elektrik cereyani gonderdiklerine subhe etmirler Lakin sonraki illerde tecrubeye munasibet deyisdi ve indi Milgram tecrubesi sosial psixologiya tarixinde aparilmis insan tebietinin oyrenilmesinde boyuk rol oynayan yeddi en muhum tecrubeden biri hesab olunur Hemcinin baxHofling eksperimenti Stanley MilgramMenbelerMilgram S 1974 Obedience to authority An experimental view New York HarperPerennial Obedience to Authority Current Perspectives on the Milgram Paradigm Edited by Thomas Blass 2000 Lawrence Erlbaum Associates Milgram S 2000 Eksperiment v socialnoj psihologii Piter Majers D 2005 Socialnaya psihologiya Piter Sankt PeterburgXarici kecidlerVikianbarda Milgram eksperimenti ile elaqeli mediafayllar var http www dailymotion com video x24guhr the milgram experiment shortfilms https www youtube com watch v ek4pWJ0 XNo http www edmotivate com uploads 4 7 6 4 47648491 milgram experiment pdf http www simplypsychology org milgram html