Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Marian çökəkliyi — Sakit okeanın qərbində yerləşən (daha dəqiq Filippin dənizində) okeanik dərinsulu çökəklik, dünyaya məlum olan çökəkliklərdən ən dərinidir. "Marian" adı yanında olan Marian adalarına görə adlanıb.
| Marian çökəkliyi | |
|---|---|
| Mariana Trench | |
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Dərinliyi | −10.994 ± 25 m |
| Yerləşməsi | |
| Akvatoriya | Şimali Sakit okean[d] |
| Yerləşməsi | Şimali Marian adaları |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Marian çökəyinin ən dərin nöqtəsi "Challenger Uçurumu"-dur (ing. Challenger Deep). O, çökəkliyinin cənub-qərb hissəsində yerləşir (koordinatlar: ). 2011 ilin ölçmələrinə görə onun dərinliyi dəniz səviyyəsindən 10 994 ± 40 m aşağı təşkil edir.
Tədqiqatlar
Çökəklikdə ilk ölçülməni elə buranı tapan Challenger (meydan oxuyan) adlı Britaniya üç dor korveti 1875-ci ildə etmişdir. Onda dərinliyi ölçən lot aparatı vasitəsilə 8367 metr (yenidən ölçmədə 8184 m olduqda) dərinliyə müəyyənləşdirmişdilər. 1951-ci ildə ingilis ekspedisiyası "Challenger" elmi-tədqiqat gəmisində əks-səda ilə işləyən alət vasitəsilə 10863 metrəlik dərinlik qeydə alınmışdır. Sovet elmi-tədqiqat gəmisi "Vityaz"-ın (rəhbəri Aleksey Dmitriyeviç Dobrovolskiy) 1957-ci ildə 25-ci reys zamanı etdiyi ölçmələrinə əsasən çökəkliyin dərinliyi 11 023 metrdi. Ölçü etmənin çətinliyi ondan ibarətdir ki, sudaki səsin sürəti suyun xassələrindən aslıdır. Xassələr isə öz növbəsində müxtəlif dərinliklər üçün müxtəlifdir, ona görə də bu xassələri də bir neçə səviyyələrdə xüsusi cihazlarla ( və İstilikölçən kimi) müəyyən edilməlidir. 1995 ilin araşdırmaları göstərdi ki, dərinliy təxminən 10 920 m təşkil edir, 2009-cu ilin tədqiqatları isə 10 971 m. Ən son tədqiqatlar 2011-ci ildə edilmişdir və dərinliyin ±40 m dəqiqliklə 10994 m olduğunu təyin edilmişdir. Beləliklə çökəkliyin ən dərin nöqtəsi "Challenger Uçurumu" (ing. Challenger Deep) dəniz səviyyəsindən Everestdən daha aşağda yerləşir. Təsəvvür etmək olar ki, Marian çökəyinin dərinliyində bizim planetimizin ən yüksək dağı olan Everest asanlıqla yerləşə bilər və onun üstündə səthədə kilometr su qalacaq.
Qeyd etmək lazımdır ki Nyu-Hempşirin (ABŞ) universitetindən amerika okeanoqrafiya ekspedisiyası tərəfindən aparılan son tədqiqatlar Marian çökəkliyin dibinin səthində əsl dağlar aşkar ediblər.
Tədqiqat 2010-cu ilin avqustundan oktyabrınadək çoxşüarlı exolotun yardımı ilə keçirilirdi ki, dənizin sahəsi (400 000 km²) haqqında ətraflı məlumatlar almışdılar. Nəticədə ən azı hündürlüyü 2,5 kilometr olan 4 okeanik dağ silsiləsi tapılmışdır, hansıki Marian çökəkliyinin səthi üstündə keçir (Sakit okean və Fillipin litosfer plitələrinin təmas yerində).
Tədqiqatçıların biri bunu belə başa salıb: "Bu yerdə okean yer qabığının geoloji quruluşu çox mürəkkəbdir… Bu silsilələr təxminən 180 milyon il əvvəl litosfer plitələrin daimi hərəkət prosesində formalaşmışdır. Sakit Okeanın plitəsinin uc hissəsi daha qoca və "ağır" olduğu üçün bir milyon il ərzində tədricən Filipin plitəsinin altına "sürünə-sürünə gəlir"… Bu proses zamanı qırış əmələ gəlir"
Geologiya
Marian çökəkliyi Marian adaları boyunca 1 500 km uzanib. O, V formalı profili var: dik (7–9°) yamaclar, eni 15 km olan yastı dib, hansıki hüdudlarla bir neçə qapalı depressiyalara bölünüb. Dibdə suyun təzyiqi 108,6 MPa çatır, hansıki Dünya okeanının səviyyəsində normal atmosfer təzyiqindən 1072 dəfə daha çoxdu. Çökəklik iki tektonik plitələrinin birləşmə sərhədində, parçalanmalar üzrə hərəkət zonasında yerləşir, hansındaki Sakit okean litosfer plitəsi Filippin plitəsinin altına keçir.
Çökəkliyə enişlər
- Marian çökəkliyinin dibinə ilk eniş 23 yanvar 1960-cı ildə ABŞ-nin hərbi dəniz qüvvələri leytinantı və tədqiqatçı Jak Pikkar tərəfindən "Triest" batiskafında edilmişdi. Batiskafı Jak Pikarın atası layihələşdirmişdi. Cihazlar 11, 521 metrlik rekord dərinliy qeydə almışdılar (sonrada düzəldilmiş ölçü isə 10 918). Tədqiqatçılar dibdə gözlənilmədən kambalaya bənzər 30 sm olan yastı balığla qarşılaşdılar.
- Kayko (yap. 海溝) adlı yapon zondu 24 mart 1995-ci ildə çökəkliyin maksimal dərinlik rayonuna endirilib və 10911,4 metr dərinliyi qeydə alıb. Zondun nümunə kimi götürmüş lildə Foraminifera sayılan canlı orqanizmlər tapılıb.
- 31 may 2009-cu ildə Marian çökəkliyinin dibinə Nereus avtomatik sualtı aparatı daldı. Aparat 10 902 metr dərinliyə enib, burada video çəkib, bir neçə fotoşəkil edib, həmçinin dibində çöküntülərinin nümunələri toplamışdı.
- Rejissor Ceyms Kemeron 26 mart 2012-ci il tarixində, dünya okeanının ən dərin nöqtəsinə çatan üçüncü və bunu tək edən ilk insan oldu. Bura enən ilk iki şəxsdən fərqli olaraq Kemeron 3 saat keçirmişdir. Kemeron oraya adında olan biryerli batiskafda dalmışdır. Bu enmə aparatda şəkil və video çəkmək üçün bütün avadanlıqlarla təchiz edilmişdir, hətta kino 3D formatda çəkildiyi üçün batiskafa xüsüsi işıq avadanlığı qoşulmuşdur. Kinematoqrafçı suyun 10 898 metr dərinliyinə enib (dalma zamanı dərinliyi müəyyən edən cihazın dəqiq hesablamaları göstərir ki, batiskaf 10898 yox, 10908 metr dərinliyə çatıb). O, canlı orqanizmlərin süxur nümunələri götürdü və kino çəkmək üçün 3D kameraları istifadə etdi. Rejissorun çəkdiyi kadrlar "" kanalının elmi-sənədli filmin əsasını təşkil etdi.
İstinadlar
- Gardner J. V., Armstrong A. A., Calder B. R., Beaudoin J. So, How DeepIsthe Mariana Trench? (ing.). // Marine Geodesy Taylor & Francis, 2014. Vol. 37, Iss. 1. P. 1–13. ISSN 0149-0419; 1521-060X doi:10.1080/01490419.2013.837849
- "Lüğətdə". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-14.
- . 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-14.
- "Keçirilmiş ölçülərə əsasən çökəyin dərinliyi 10 863 metrə bərabərdir".[ölü keçid]
- "Everest asanlıqla yerləşə bilər".[ölü keçid]
- "Ученые обнаружили горы". 2016-08-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-14. (rus.)
- National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) webpage. Section "1960 — Man at the Deepest Depth" 2009-05-09 at the Wayback Machine (ing.)
- "Japan Marin Science and Technology Center". 2011-08-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-14. (ing.)
- "James Cameron Mariana çökəkliyinə enə bilən 3-cü şəxs oldu". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-14.
- . 2014-04-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-14.
- . Nat-Geo.ru. 2013-06. 2015-02-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-14. (rus.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Marian cokekliyi Sakit okeanin qerbinde yerlesen daha deqiq Filippin denizinde okeanik derinsulu cokeklik dunyaya melum olan cokekliklerden en derinidir Marian adi yaninda olan Marian adalarina gore adlanib Marian cokekliyiMariana TrenchUmumi melumatlarDerinliyi 10 994 25 mYerlesmesi11 21 sm e 142 12 s u Akvatoriya Simali Sakit okean d Yerlesmesi Simali Marian adalariMarian cokekliyi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Marian cokeyinin en derin noqtesi Challenger Ucurumu dur ing Challenger Deep O cokekliyinin cenub qerb hissesinde yerlesir koordinatlar 11 22 40 sm e 142 35 50 s u 2011 ilin olcmelerine gore onun derinliyi deniz seviyyesinden 10 994 40 m asagi teskil edir TedqiqatlarCokeklikde ilk olculmeni ele burani tapan Challenger meydan oxuyan adli Britaniya uc dor korveti 1875 ci ilde etmisdir Onda derinliyi olcen lot aparati vasitesile 8367 metr yeniden olcmede 8184 m olduqda derinliye mueyyenlesdirmisdiler 1951 ci ilde ingilis ekspedisiyasi Challenger elmi tedqiqat gemisinde eks seda ile isleyen alet vasitesile 10863 metrelik derinlik qeyde alinmisdir Sovet elmi tedqiqat gemisi Vityaz in rehberi Aleksey Dmitriyevic Dobrovolskiy 1957 ci ilde 25 ci reys zamani etdiyi olcmelerine esasen cokekliyin derinliyi 11 023 metrdi Olcu etmenin cetinliyi ondan ibaretdir ki sudaki sesin sureti suyun xasselerinden aslidir Xasseler ise oz novbesinde muxtelif derinlikler ucun muxtelifdir ona gore de bu xasseleri de bir nece seviyyelerde xususi cihazlarla ve Istilikolcen kimi mueyyen edilmelidir 1995 ilin arasdirmalari gosterdi ki derinliy texminen 10 920 m teskil edir 2009 cu ilin tedqiqatlari ise 10 971 m En son tedqiqatlar 2011 ci ilde edilmisdir ve derinliyin 40 m deqiqlikle 10994 m oldugunu teyin edilmisdir Belelikle cokekliyin en derin noqtesi Challenger Ucurumu ing Challenger Deep deniz seviyyesinden Everestden daha asagda yerlesir Tesevvur etmek olar ki Marian cokeyinin derinliyinde bizim planetimizin en yuksek dagi olan Everest asanliqla yerlese biler ve onun ustunde sethede kilometr su qalacaq Qeyd etmek lazimdir ki Nyu Hempsirin ABS universitetinden amerika okeanoqrafiya ekspedisiyasi terefinden aparilan son tedqiqatlar Marian cokekliyin dibinin sethinde esl daglar askar edibler Tedqiqat 2010 cu ilin avqustundan oktyabrinadek coxsuarli exolotun yardimi ile kecirilirdi ki denizin sahesi 400 000 km haqqinda etrafli melumatlar almisdilar Neticede en azi hundurluyu 2 5 kilometr olan 4 okeanik dag silsilesi tapilmisdir hansiki Marian cokekliyinin sethi ustunde kecir Sakit okean ve Fillipin litosfer plitelerinin temas yerinde Tedqiqatcilarin biri bunu bele basa salib Bu yerde okean yer qabiginin geoloji qurulusu cox murekkebdir Bu silsileler texminen 180 milyon il evvel litosfer plitelerin daimi hereket prosesinde formalasmisdir Sakit Okeanin plitesinin uc hissesi daha qoca ve agir oldugu ucun bir milyon il erzinde tedricen Filipin plitesinin altina surune surune gelir Bu proses zamani qiris emele gelir GeologiyaMarian cokekliyin yaranma sxemasi Marian cokekliyi Marian adalari boyunca 1 500 km uzanib O V formali profili var dik 7 9 yamaclar eni 15 km olan yasti dib hansiki hududlarla bir nece qapali depressiyalara bolunub Dibde suyun tezyiqi 108 6 MPa catir hansiki Dunya okeaninin seviyyesinde normal atmosfer tezyiqinden 1072 defe daha coxdu Cokeklik iki tektonik plitelerinin birlesme serhedinde parcalanmalar uzre hereket zonasinda yerlesir hansindaki Sakit okean litosfer plitesi Filippin plitesinin altina kecir Cokekliye enislerMarian cokekliyinin dibine ilk enis 23 yanvar 1960 ci ilde ABS nin herbi deniz quvveleri leytinanti ve tedqiqatci Jak Pikkar terefinden Triest batiskafinda edilmisdi Batiskafi Jak Pikarin atasi layihelesdirmisdi Cihazlar 11 521 metrlik rekord derinliy qeyde almisdilar sonrada duzeldilmis olcu ise 10 918 Tedqiqatcilar dibde gozlenilmeden kambalaya benzer 30 sm olan yasti baligla qarsilasdilar Triest Batiskafi layiheci Oqust Pikard Marian cokekliyine enmek ucun idare edile bilen ilk neqliyyat vasitesiKayko yap 海溝 adli yapon zondu 24 mart 1995 ci ilde cokekliyin maksimal derinlik rayonuna endirilib ve 10911 4 metr derinliyi qeyde alib Zondun numune kimi goturmus lilde Foraminifera sayilan canli orqanizmler tapilib 31 may 2009 cu ilde Marian cokekliyinin dibine Nereus avtomatik sualti aparati daldi Aparat 10 902 metr derinliye enib burada video cekib bir nece fotosekil edib hemcinin dibinde cokuntulerinin numuneleri toplamisdi Rejissor Ceyms Kemeron 26 mart 2012 ci il tarixinde dunya okeaninin en derin noqtesine catan ucuncu ve bunu tek eden ilk insan oldu Bura enen ilk iki sexsden ferqli olaraq Kemeron 3 saat kecirmisdir Kemeron oraya adinda olan biryerli batiskafda dalmisdir Bu enme aparatda sekil ve video cekmek ucun butun avadanliqlarla techiz edilmisdir hetta kino 3D formatda cekildiyi ucun batiskafa xususi isiq avadanligi qosulmusdur Kinematoqrafci suyun 10 898 metr derinliyine enib dalma zamani derinliyi mueyyen eden cihazin deqiq hesablamalari gosterir ki batiskaf 10898 yox 10908 metr derinliye catib O canli orqanizmlerin suxur numuneleri goturdu ve kino cekmek ucun 3D kameralari istifade etdi Rejissorun cekdiyi kadrlar kanalinin elmi senedli filmin esasini teskil etdi IstinadlarGardner J V Armstrong A A Calder B R Beaudoin J So How DeepIsthe Mariana Trench ing Marine GeodesyTaylor amp Francis 2014 Vol 37 Iss 1 P 1 13 ISSN 0149 0419 1521 060X doi 10 1080 01490419 2013 837849 Lugetde 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 14 2016 03 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 02 14 Kecirilmis olculere esasen cokeyin derinliyi 10 863 metre beraberdir olu kecid Everest asanliqla yerlese biler olu kecid Uchenye obnaruzhili gory 2016 08 21 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 14 rus National Oceanic and Atmospheric Administration NOAA webpage Section 1960 Man at the Deepest Depth 2009 05 09 at the Wayback Machine ing Japan Marin Science and Technology Center 2011 08 18 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 14 ing James Cameron Mariana cokekliyine ene bilen 3 cu sexs oldu 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 14 2014 04 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 02 14 Nat Geo ru 2013 06 2015 02 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 02 14 rus