Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mahmud Zəmaxşəri (18 mart 1075[…], Zəmaxşər[d], Daşoğuz vilayəti – 12 iyun 1144, Köhnə Ürgənc) — islam filosofu, fəqih.
| Mahmud Zəmaxşəri | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 18 mart 1075[…] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 12 iyun 1144 (69 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Elm sahəsi | təfsir |
Həyatı
Doğulduğu kəndin adını özünə soyad kimi götürən, məhurlaşdıqca kəndini də dünyaya tanıdan Mahmud Xarəzmin kəndində anadan olmuşdur. Onun doğum tarixi qaynaqlarda 1074-cü il və 8 mart 1075-ci il kimi göstərilir. Uşaqlıqdan qəza nəticəsində bir ayağı şikəst olsa da, o, ruhdan düşməmiş dünyanın bir çox ölkələrini gəzmiş, müqəddəs yerləri ziyarət etmiş, 70 ilə yaxın ömür sürmüşdür.
Mahmud Zəmaxşəri tarix səhnəsinə yeni atılmış, elmə, mədəniyyətə yüksək qiymət verən Səlcuqilər dönəmində yaşadığından onun fitri istedadının cilalanması üçün gözəl şərait yaradılıb. Kənd mollası olan atası balaca Mahmudu dərziyə şagird vermək istəyib, lakin hökumətin elmə, alimə, mədəniyyətə böyük qayğı göstərdiyini gördükdə onu Xarəzmdəki dövrünün ən böyük elm mərkəzlərindən olan mədrəsəyə oxumağa göndərib. Mahmud qısa bir zamanda mədrəsədə məşhurlaşıb. Sonra da təhsilini davam etdirmək üçün dövrünün məşhur elm ocaqlarına yol alıb.
Səlcuqların batıya doğrü yürüşləri, 1055-ci ildə Abbasilər xilafətini asılı vəziyyətə salmaları Doğuda bir dinclik, əminlik yaratmışdı. Karvanlar rahat və təhlükəsiz hərəkət edə bilirdilər. Ticarəin inkişafi şəhərləri dirçəldir, yolları abadlaşdırır, elmə və sənətə marağı artırırdı.
Mahmud Zəmaxşari də Səlcuqluların yaratdığı imkanlardan bacarıqla yararlanır. Dövrünün məşhur alimlərindən Şeyx Əbu, İmam Rüknəddin Mahmud əl-Uşuli və İmam Manşurdan, Şeyx Sedid əl-Həyyati və başqaları ilə görüşür, onlardan dərs alır.
Bir-neçə dəfə Bağdada gedib orda da məşhur alimlərdən dərs alan Zəmaxşəri xəstələndikdə müsəlmanların müqəddəs məkanı, hər il milyonlarla müsəlmanın hac ziyarətinə yollandığı Məkkə şəhərinə gedir. Məkkənin nüfuzlu alimlərindən olan Əbul-Həsən Əli Həmzə tərəfindən səmimi qarşılanır və onlar arasında dostluq gündən-günə möhkəmlənir. Zəmaxşari Məkkədə 5 ilə qədər qalır və islami elmləri dərindən öyrənir. Buna görə də ona Allahın qonşusu mənasını daşıyan "Carullah" ləqəbini verirlər.
Mahmud Zəmaxşəri Məkkədə olarkən ciddi elmi axtarışlar aparır. İslam dininə dair bir sıra olduqca dəyərli əsərlər yazır. Bu əsərlər arasında ona daha çox şöhrət qazandıran "Əl Kəğğaf" adlı təfsir kitabı olur. Məkkədə yazmağa başladığı təfsir kitabını görünməmiş bir sürətlə iki ildə, yəni 1134-cü ildə tamamlayır. Quranı Kərimin müfəssəl təfsiri olan "Kəşşaf Təfsiri" əhli-sünnə alimlərinin əksəriyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilir və təfsirin ən mükəmməl kitablarından biri kimi qəbul edilir.
Alimin özünə inamı o qədər güclü olub ki, çox vaxt çağdaşlarına meydan oxuyacağı bir şəkildə müraciətlər də edib. "Kəşşaf Təfsiri" kitabında bəzi islam alimlərini xurafata varmaqda suçlamaqdan belə çəkinməyən Mahmud Zamaxşarı Əbu Keyrs dağına çıxaraq ərəb qəbilələrinə "babalarınızın, atalarınızın dilini gəlin məndən öyrənin" deyə səslənib də! Ərəb dilini belə mükəmməl bilməsi onun şöhrətini o dövrdə islam aləmində daha da artırıb.
Məkkədən Bağdada gedən Zəmaxşari Böyük Səlcuq sultanları Alp Arslan (1068–72) və Məlikşahın (1072–92) vəziri olmuş Nizamülmülkün açdığı Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demişdi.
Vətənə dönən Mahmud Zəmaxşariyi böyük ehtiramla qarşılayırlar. Ona saray kitabxanasında vəzifə də verirlər.
Zəmaxşari vətənə döndükdə Xarəzm inkişaf etmiş, gündən-günə çiçəklənən bir şəhərə çevrilmişdi. Bölgənin mədəni mərkəzlərindən olan şəhər və çevrəsinə türklərin oğuz, qıpçaq və kanqlı boyları-tayfaları hakim idi. Günümüzdə kəngərli kimi işlətdiyimiz söz orta yüzilliklərdə kanqlı kimi işlədilir və yazılırdı. Hətta şəhərdə və bölgədə türkcənin yeni bir ləhcəsi, Xarəzm ləhcəsi formalaşmışdı. Bu ləhcəni oğuzlar da, qıpçaqlar da, qarluqlar da rahat başa düşürdülər.
Bölgədə türk tayfaları əhalinin çoxluğunu təşkil etsə də, saraylarda fars dili, mədrəsələrdə ərəb dili daha çox işlədilirdi. Ümumiyyətlə, orta çağlarda yaxın Doğuda üçdillilik normal bir hala çevrilmişdir, amma alimlər, tacirlər və bəzi peşə sahiblərinin arasında mübahisələr getdikcə dərinləşirdi. Bəziləri ərəb dilinə üstünlük verir, bu dildə peyğəmbərimiz Məhəmməd əleyhissalamın danışdığını, islam dininə dair kitabların çoxunun bu dildə oldugunu söyləyərək əsas dil sayır və bu dili bildiklərilə qürur duyur, özlərini xalqdan uca tuturdular. Bəziləri isə fars dlinə üstünlük verir, bu dili ədəbiyyat, şeir dili sayır, fars dilində yazdıqları və danışdıqları ilə qürur duyurdular. Əhalinin çoxluğunu təşkil edən, əsgəri birliklər yaradanlar isə ana dillərinə – türkcəyə üstünlük verirdilər.
Mahmud Kaşğari ərəblərin türk dilini öyrənməsi üçün "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərini yazmışdı. Xarəzmşah Atsız ibn Məhəmməd də (hakimiyyəti 1127–1156) Mahmud Zamaxşariyə türklərin və farsların ərəb dilini öyrənmələri üçün bir kitab yazmasını tapşırır. Mahmud Zəmaxşari "Müqəddimətül-ədəb" adlı sözlüyünü yazır.
Xarəzm hökmdarı Atsız Məhəmməd Anuş Təginə həsr edilmiş lüğət ərəbcə olsa da, sətirarasında Xarəzm türkcəsində, Farsca, Monqolca, Cağatayca və b. türk ləhcələdində izahlar və tərcümələr də verilmişdir. Zəmaxşari "Müqəddimətül-ədəb" əsərində yalnız ərəb sözlərinin qarşılığını verməklə kifayətlənməmiş, yeri gəldikcə türklərin müsbət insani keyfiyyətlərindən, igidliklərindən də söz açmışdır.
Mahmud Zəmaxşəri "Müqəddimətül-ədəb" əsər ərəb dilində olan sözlərdən təşkil olunmuş qısa cümlələrdən ibarət bir lüğətdir. Lüğət olduqca sadə və aydın bir üslubla yazılmışdır. Azacıq təhsil görmüş, ərəb dilini bilməyən türklər və farslar müəllim yanına getmədən, mədrəsə təhsili görmədən də bu kitab vasitəsilə ərəb dilini öyrənə bilərdi.
Zəmaxşari kitabında müxtəlif türk tayfalarının (uruklarının) ləhcələri haqda məlumatlar vermiş, lüğətdə oğuz, qıpçaq, qarluq boylarının dil xüsusiyyətlərindən söz açmışdır. Ümumiyyətlə, kitab ərəb dilində yazılsa da, əsasən, türk dillərinə müraciətlə yazıldığından ortaq türk ləhcələrinin söz xəzinəsini öyrənmək baxımından olduqca maraqlıdır. Kitabda, Mavəraürnəhr və ətrafındakı türk ləhcələrində işlənən bəzi nadir kəlimələr (sözlər) işlədilmişdir.
Zəmaxşari "Müqəddimətül-ədəb" əsərilə sanki Kaşğarlı Mahmudun "Divani lüğət-it türk" əsərindəki boşluğu doldurmağa çalışmışdı. Müəllif kitabının bəzi yerlərində qramatik izahlar vermiş, yer adlarını geniş izah etməyə çalışmışdı.
Çox təəssüf ki, Zəmaxşarinın "Müqəddimətül-ədəb" əsərinin orijinalı günümüzədək gəlib çatmayıb. Qaynaqlar isə uzun illər bu kitabın yaxın Doğunun mədrəsələrində dərs kitabı kimi istifadə edildiyindən xəbər verir.
Mahmud Zəmaxşarinin 60-dan çox əsəri haqqında bilgi verən qaynaqlarda onun ölümü haqqında fərqli fikirlər var. Bəzi qaynaqlara görə, Zəmaxşari Bağdad şəhərindən Xarəzmə gedib Ceyhun çayı sahilindəki Ürgənc şəhərində bir-neçə il yaşadıqdan sonra 1144-cü ildə vəfat edib. Bəzi qaynaqlara görə isə alim son səyahəti zamanı ayağı donduğundan vətəni Xarəzmdə 14 iyun 1134-cü ildə vəfat edib.
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Swartz A. Mahmud ibn 'Umar Al-Zamakhshari // Open Library (ing.). 2007.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mahmud Zemaxseri 18 mart 1075 Zemaxser d Dasoguz vilayeti 12 iyun 1144 Kohne Urgenc islam filosofu feqih Mahmud ZemaxseriDogum tarixi 18 mart 1075 Dogum yeri Zemaxser d Dasoguz vilayeti TurkmenistanVefat tarixi 12 iyun 1144 69 yasinda Vefat yeri Kohne Urgenc TurkmenistanDefn yeri Kohne UrgencElm sahesi tefsirHeyatiDoguldugu kendin adini ozune soyad kimi goturen mehurlasdiqca kendini de dunyaya tanidan Mahmud Xarezmin kendinde anadan olmusdur Onun dogum tarixi qaynaqlarda 1074 cu il ve 8 mart 1075 ci il kimi gosterilir Usaqliqdan qeza neticesinde bir ayagi sikest olsa da o ruhdan dusmemis dunyanin bir cox olkelerini gezmis muqeddes yerleri ziyaret etmis 70 ile yaxin omur surmusdur Mahmud Zemaxseri tarix sehnesine yeni atilmis elme medeniyyete yuksek qiymet veren Selcuqiler doneminde yasadigindan onun fitri istedadinin cilalanmasi ucun gozel serait yaradilib Kend mollasi olan atasi balaca Mahmudu derziye sagird vermek isteyib lakin hokumetin elme alime medeniyyete boyuk qaygi gosterdiyini gordukde onu Xarezmdeki dovrunun en boyuk elm merkezlerinden olan medreseye oxumaga gonderib Mahmud qisa bir zamanda medresede meshurlasib Sonra da tehsilini davam etdirmek ucun dovrunun meshur elm ocaqlarina yol alib Selcuqlarin batiya dogru yurusleri 1055 ci ilde Abbasiler xilafetini asili veziyyete salmalari Doguda bir dinclik eminlik yaratmisdi Karvanlar rahat ve tehlukesiz hereket ede bilirdiler Ticarein inkisafi seherleri dirceldir yollari abadlasdirir elme ve senete maragi artirirdi Mahmud Zemaxsari de Selcuqlularin yaratdigi imkanlardan bacariqla yararlanir Dovrunun meshur alimlerinden Seyx Ebu Imam Rukneddin Mahmud el Usuli ve Imam Mansurdan Seyx Sedid el Heyyati ve basqalari ile gorusur onlardan ders alir Bir nece defe Bagdada gedib orda da meshur alimlerden ders alan Zemaxseri xestelendikde muselmanlarin muqeddes mekani her il milyonlarla muselmanin hac ziyaretine yollandigi Mekke seherine gedir Mekkenin nufuzlu alimlerinden olan Ebul Hesen Eli Hemze terefinden semimi qarsilanir ve onlar arasinda dostluq gunden gune mohkemlenir Zemaxsari Mekkede 5 ile qeder qalir ve islami elmleri derinden oyrenir Buna gore de ona Allahin qonsusu menasini dasiyan Carullah leqebini verirler Mahmud Zemaxseri Mekkede olarken ciddi elmi axtarislar aparir Islam dinine dair bir sira olduqca deyerli eserler yazir Bu eserler arasinda ona daha cox sohret qazandiran El Keggaf adli tefsir kitabi olur Mekkede yazmaga basladigi tefsir kitabini gorunmemis bir suretle iki ilde yeni 1134 cu ilde tamamlayir Qurani Kerimin mufessel tefsiri olan Kessaf Tefsiri ehli sunne alimlerinin ekseriyyeti terefinden yuksek qiymetlendirilir ve tefsirin en mukemmel kitablarindan biri kimi qebul edilir Alimin ozune inami o qeder guclu olub ki cox vaxt cagdaslarina meydan oxuyacagi bir sekilde muracietler de edib Kessaf Tefsiri kitabinda bezi islam alimlerini xurafata varmaqda suclamaqdan bele cekinmeyen Mahmud Zamaxsari Ebu Keyrs dagina cixaraq ereb qebilelerine babalarinizin atalarinizin dilini gelin menden oyrenin deye seslenib de Ereb dilini bele mukemmel bilmesi onun sohretini o dovrde islam aleminde daha da artirib Mekkeden Bagdada geden Zemaxsari Boyuk Selcuq sultanlari Alp Arslan 1068 72 ve Meliksahin 1072 92 veziri olmus Nizamulmulkun acdigi Nizamiyye medresesinde ders demisdi Vetene donen Mahmud Zemaxsariyi boyuk ehtiramla qarsilayirlar Ona saray kitabxanasinda vezife de verirler Zemaxsari vetene dondukde Xarezm inkisaf etmis gunden gune ciceklenen bir sehere cevrilmisdi Bolgenin medeni merkezlerinden olan seher ve cevresine turklerin oguz qipcaq ve kanqli boylari tayfalari hakim idi Gunumuzde kengerli kimi isletdiyimiz soz orta yuzilliklerde kanqli kimi isledilir ve yazilirdi Hetta seherde ve bolgede turkcenin yeni bir lehcesi Xarezm lehcesi formalasmisdi Bu lehceni oguzlar da qipcaqlar da qarluqlar da rahat basa dusurduler Bolgede turk tayfalari ehalinin coxlugunu teskil etse de saraylarda fars dili medreselerde ereb dili daha cox isledilirdi Umumiyyetle orta caglarda yaxin Doguda ucdillilik normal bir hala cevrilmisdir amma alimler tacirler ve bezi pese sahiblerinin arasinda mubahiseler getdikce derinlesirdi Bezileri ereb diline ustunluk verir bu dilde peygemberimiz Mehemmed eleyhissalamin danisdigini islam dinine dair kitablarin coxunun bu dilde oldugunu soyleyerek esas dil sayir ve bu dili bildiklerile qurur duyur ozlerini xalqdan uca tuturdular Bezileri ise fars dline ustunluk verir bu dili edebiyyat seir dili sayir fars dilinde yazdiqlari ve danisdiqlari ile qurur duyurdular Ehalinin coxlugunu teskil eden esgeri birlikler yaradanlar ise ana dillerine turkceye ustunluk verirdiler Mahmud Kasgari ereblerin turk dilini oyrenmesi ucun Divanu Lugat it Turk eserini yazmisdi Xarezmsah Atsiz ibn Mehemmed de hakimiyyeti 1127 1156 Mahmud Zamaxsariye turklerin ve farslarin ereb dilini oyrenmeleri ucun bir kitab yazmasini tapsirir Mahmud Zemaxsari Muqeddimetul edeb adli sozluyunu yazir Xarezm hokmdari Atsiz Mehemmed Anus Tegine hesr edilmis luget erebce olsa da setirarasinda Xarezm turkcesinde Farsca Monqolca Cagatayca ve b turk lehceledinde izahlar ve tercumeler de verilmisdir Zemaxsari Muqeddimetul edeb eserinde yalniz ereb sozlerinin qarsiligini vermekle kifayetlenmemis yeri geldikce turklerin musbet insani keyfiyyetlerinden igidliklerinden de soz acmisdir Mahmud Zemaxseri Muqeddimetul edeb eser ereb dilinde olan sozlerden teskil olunmus qisa cumlelerden ibaret bir lugetdir Luget olduqca sade ve aydin bir uslubla yazilmisdir Azaciq tehsil gormus ereb dilini bilmeyen turkler ve farslar muellim yanina getmeden medrese tehsili gormeden de bu kitab vasitesile ereb dilini oyrene bilerdi Zemaxsari kitabinda muxtelif turk tayfalarinin uruklarinin lehceleri haqda melumatlar vermis lugetde oguz qipcaq qarluq boylarinin dil xususiyyetlerinden soz acmisdir Umumiyyetle kitab ereb dilinde yazilsa da esasen turk dillerine muracietle yazildigindan ortaq turk lehcelerinin soz xezinesini oyrenmek baximindan olduqca maraqlidir Kitabda Maveraurnehr ve etrafindaki turk lehcelerinde islenen bezi nadir kelimeler sozler isledilmisdir Zemaxsari Muqeddimetul edeb eserile sanki Kasgarli Mahmudun Divani luget it turk eserindeki boslugu doldurmaga calismisdi Muellif kitabinin bezi yerlerinde qramatik izahlar vermis yer adlarini genis izah etmeye calismisdi Cox teessuf ki Zemaxsarinin Muqeddimetul edeb eserinin orijinali gunumuzedek gelib catmayib Qaynaqlar ise uzun iller bu kitabin yaxin Dogunun medreselerinde ders kitabi kimi istifade edildiyinden xeber verir Mahmud Zemaxsarinin 60 dan cox eseri haqqinda bilgi veren qaynaqlarda onun olumu haqqinda ferqli fikirler var Bezi qaynaqlara gore Zemaxsari Bagdad seherinden Xarezme gedib Ceyhun cayi sahilindeki Urgenc seherinde bir nece il yasadiqdan sonra 1144 cu ilde vefat edib Bezi qaynaqlara gore ise alim son seyaheti zamani ayagi dondugundan veteni Xarezmde 14 iyun 1134 cu ilde vefat edib IstinadlarBibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Swartz A Mahmud ibn Umar Al Zamakhshari Open Library ing 2007 Xarici kecidler