Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Leyli və Məcnun - Həqiri Təbrizi tərəfindən məsnəvi janrında yazılmış poemadır. Həqiri “Leyli və Məcnun” mövzüsuna Füzulidən on il əvvəl müraciət etmişdir. Həqirinin “Leyli və Məcnun”u bu mövzuda Azərbaycan dilində yazılmış ilk əsərdir. Əsər orijinallığı və mündəricəsi, dolğun və canlı xarakterləri, obrazları, sadə və aydın dili ilə diqqəti cəlb edir.
| Leyli və Məcnun | |
|---|---|
 | |
| Janr | məsnəvi |
| Müəllif | Həqiri Təbrizi |
| Orijinal dili | Azərbaycan dili |
| Yazılma ili | 1525 |
Məzmunu
Tədqiqi
Həqirinin əsərlərindən ibarət divanın tərtib olunması haqqında məlumat yoxdur. Lakin, bir çox təzkirə müəlliflərinin Həqiri şerini təqdir etməsi, habelə qəzəllərindən nümunələr gətirilməsi şairin divanının mövcud olması fikrini təsdiq edir. Həqiridən bəhs edən təzkirə müəllifləri onun yalnız fars dilində yazılmış qəzəllərindən nümunələr gətirsələr də, dövrümüzə qədər şairin yalnız Azərbaycan dilində yazdığı “Leyli və Məcnun” əsəri gəlib çatmışdır. Əsər elm aləminə ilk dəfə Şarl Rio tərəfindən təqdim edilmişdir. Şarl Rio əlyazması halında olan bu əsəri yaxşı oxuya bilmədiyindən onu “Azərbaycan dilində yazılmış naməlum müəllifli əsər” kimi təqdim edir.
Həqiri “Leyli və Məcnun” poemasının başlanğıcında Nizami, Dəhləvi və adını hörmətlə yad edir, onların əsərlərində mövzu və sənətkarlığı yüksək qiymətləndirərək göstərir ki, bu maraqlı mövzunu mən isə türk dilində qələmə aldım.
 | İki nəzm issi bunu seyr eyləyə Həm Nizami rəhmətüllah əliyyə Xosrov ondan nəzm qıldı naməyi Verdilər pəs xaməni Hatifi dəxi nəzm etdi bittəmam, Xoş mürəttəb etdi ol şirin kəlam. |  |
Akad. H. Araslı Həqiri poemasını tədqiq edərək bu əsərdə Nizami, Dəhləvi və Hatifi irsinin təsirini ayrı-ayrılıqda elmi dəlillərlə sübut etmiş və şairin həmin mövzuya gətirdiyi yeni motivlərin geniş şərhini vermişdir.
H. Araslı qeyd edir ki, əsərdə hadisələrin inkişafı onun Hatifi “Leyli və Məcnun”u təsiri altında olduğunu açıq surətdə göstərir. Əsər heca vəzninə, on birliyə çox uyğun olan bir bəhr ilə yazılmışdır. “Failatün, failatün, failat” ölçüsündə verilmiş misralar çox zaman heca ilə qarışmışdır. Həqiri qəzəllərində Nəsimi və Xətainin təsiri açıq hiss olunur.
Türkiyə alimi, prof. Agah Sirri Ləvəndi “Ərəb, fars və türk ədəbiyyatında “Leyli və Məcnun” hekayəsi” adlı əsərində Həqirinin poemasını başqa “Leyli və Məcnun”larla müqayisə etmişdir.
Müəlliflik məsələsi
Orta əsr müəllifləri poemanın, divanın, minacat, nət və mədh hissələrinin sonunda, qəzəldə isə son beytdə təxəllüslərini qeyd edirdilər.“Leyli və Məcnun” poemasının Britaniya muzeyində saxlanmış və Şarl Rio tərəfindən kataloqlaşdırılmış əlyazmasının giriş hissələri ixtisar edildiyindən şairin təxəllüsü saxlanmamışdır. Ancaq qəzəldə bu təxəllüs görünür. Şair Məcnunun dilindən Leyliyə belə bir qəzəl yazır:
| | Ey şaha, mən bəndəni sən şad qıl, Vəsililən bu qeyğudan azad qıl, Mən zəifü natəvanam hicr ilən, Kamımı ver bilməzəm bidad qıl. Lütf qıl ey aləmin şahı bu gün, Bunçılayın könlümü abad qıl. Gözlərəm yolun sənin leylü nəhar, Vəsl evin könlümdə sən bunyad qıl. Gecə-gündüz munisü məhrəm mənəm, Çeşmi şuxtü qaməti şümşad qıl. Padişaha! Kamiransan dərcahan, Zülfdən ehsani-ədlü dad qıl. Əsdi badi-sübh əz kuyi sənəm, Ey könül, sən ömrümü bərbad qıl. Ey Həqiri, ulu bir şirin üçün, Kuhkən bol, naleyi-fərhad qıl. | |
Qəzəlin son beytində olan “Ey Həqiri” ifadəsi şairin təxəllüsünü təyin edir. Eyni zamanda Məcnunun Leyliyə yazdığı şeiri:
| | Misli Məcnun, sən cəmali Leyliyə, Bu Həqiri valegü heyran durur. | |
və onun eşqindən şikayəti də
| | Bilməzəm səndən kimə dad edim, Ey Həqirinin günün zar edən eşq. | |
beyti ilə qurtarır ki, bunlar da müəllifin Həqiri təxəllüslü şair olmasını sübut edir.
Yazılma tarixi
Əsərin harda və kim tərəfindən yazılması məlum olmasa da, əbsəc hesab ilə söylənilmiş tarixi vardır:
| | Adına günü idi şəhri-rəcəb, İşbu nəzmi eylədi könlüm tələb, Tarix ol dəm zey idi lamü əlif, Saəti səd idi, əyam şərif. | |
Bu misralar şairin əsəri rəcəb ayında, adına günü başladığını göstəməklə zey – 900, lam – 30 və əlif – 1 hərfləri ilə ifadə olunmuş tarix bu əsərin 931 hicri, 1525-ci il miladidə yazıldığını göstərir.
Beyt sayı
Şair, əsərin sonunda poemanın beyt sayını göstərərək yazır:
| | İki min yüz əlli beyt oldu haman, İki aşiq halını etdim bəyan. | |
Lakin dövrümüzə çatmış yeganə əlyazma nüsxəsində min səkkiz yüz əlli beyt (1850) vardır. Əlyazmasını tədqiq etmiş akademik H. Araslı ehtimal edir ki, “bu gün elm aləminə məlum olan bu nüsxə şairin öz əlyazması deyildir. Ola bilsin ki, əsəri kopya edən xəttat onu beş yüz misraya qədər ixtisar etmişdir.”
Mövzular
Nizami, Dəhləvi və Hatifinin məsnəviləri kimi Həqirinin “Leyli və Məcnun”u da lirik əsərdir. Nizami ədəbi məktəbini davam etdirən digər şairlər kimi, Həqiri də dövründə cəmiyyətin inkişafına başlıca maneə olan qanun və adətlərlə barışmırdı. Feodal hakimlərinin qılıncı gücünə və ruhanilərin dini ehkamları vasitəsiylə möhkəmlənib məişətə keçən adətlərin çürüklüyünü, bu cür qanunların insan mənəviyyatını korladığını əyani şəkildə göstərmək üçün məhəbbət mövzusu Həqiriyə geniş imkanlar yaradırdı. İnsanın ən ülvi hisslərindən olan sevgi hissini tərənnüm etməklə şair, bir tərəfdən insanın varlığında, onun daxili aləmində hisslər mübarizəsini təsvir edir, digər tərəfdən insan qəlbini bayağı hiss və duyğulardan təmizlənməyə çağırır. Şairin fikrincə, mənəvi zənginliyə malik insan qeyri-humanist qanun və adətlərə boyun əyməz, əksinə bu adətləri yaşadanlara qarşı fəal mübarizə aparmış olar. Həqirinin aşiq qəhrəmanı Məcnun sevgilisinə deyir:
| | Səndən ayrı gəzməzəm ey dilrüba, Çün xəyalın canda mehmandır mana. Surətin şu Kəbətüllahdır yəqin Asitanın ərşi-rəhmandır mana. | |
Burada şairin xürafata qarşı çıxması, həqiqət cəbhəsində dayanması görünür. Həqiri qəhrəmanının dili ilə insanın əzəmətini, paklığını bildirmək istəyir. Bu müraciətdə dini ehkamlara, onun müqəddəs saydığı obyektlərə qarşı insan və onun gözəlliyi durur. “Leyli və Məcnun” mövzusunda qələmə alınmış başqa əsərlərdə olduğu kimi Həqirinin poemasında da, əsas qəhrəmanlar təkamül dövrü keçirirlər. Lakin, Həqirinin qəhrəmanları, xüsusilə Məcnun həmin təkamül dövründə öz fəlsəfi və etik görüşlərini aydınlaşdırmaqdan daha çox Dəhləvi və Hatifinin Məcnununa oxşamağa çalışır. Hatifi Azərbaycan folklor motivlərindən və dastan qəhrəmanlarının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən faydalansa da, Dəhləvi və Hatifinin təsiri onun qəhrəmanını bir növ qəlibə salmış, koloritdən məhrum etmiş, həm də obrazın görüşləri ilə mübarizəsinin vəhdətinə xələl gətirmişdir. Sənətkar azad sevgi uğrunda mübarizə aparan mütəfəkkir bir şairin surətini yaratmaq məqsədini qarşısına qoymuş, onun macəralı həyatını və fəaliyyətini təsvir etmişir.
İstinadlar
- Cahani, 1979. səh. 126
- Charles Rieu – Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum 2023-07-26 at the Wayback Machine, London, 1888, səh. 258
- Charles Rieu – Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London, 1888, səh. 258, Add. 7937/IX, foll.117-167
- Araslı, 1940. səh. 90
- H. Araslı – Böyük Azərbaycan şairi Füzuli, Bakı, 1958, səh. 65
- Agah Sirri Levent – Fars, arap ve tür edebiyyatlarında “Leyli ve Mecnun” hikayesi, Ankara, 1959
- Araslı, 1940. səh. 87
- Araslı, 1940. səh. 88
- Araslı, 1940. səh. 89
- Cahani, 1979. səh. 127
Ədəbiyyat
- Araslı, Həmid. Şərqdə Leyli və Məcnun əsərləri (“Nizami” (I kitab)). Bakı: Azərnəşr. 1940. 222.
- Mahmudova, S.M., Həqiri Təbrizi və onun "Leyli və Məcnun" əsəri, Bakı: BDU Nəşriyyatı, 1998
- Cahani, Qasım, Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami ənənələri, Bakı: Elm, 1979
Xarici keçidlər
- , Həqiri Təbrizinin "Leyli və Məcnun" məsnəvisində Nizminin "Leyli və Məcnun"u ilə oxşar və fərqli cəhətlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Leyli ve Mecnun deqiqlesdirme Leyli ve Mecnun Heqiri Tebrizi terefinden mesnevi janrinda yazilmis poemadir Heqiri Leyli ve Mecnun movzusuna Fuzuliden on il evvel muraciet etmisdir Heqirinin Leyli ve Mecnun u bu movzuda Azerbaycan dilinde yazilmis ilk eserdir Eser orijinalligi ve mundericesi dolgun ve canli xarakterleri obrazlari sade ve aydin dili ile diqqeti celb edir Leyli ve MecnunJanr mesneviMuellif Heqiri TebriziOrijinal dili Azerbaycan diliYazilma ili 1525MezmunuEsas meqale Leyli ve MecnunTedqiqiHeqirinin eserlerinden ibaret divanin tertib olunmasi haqqinda melumat yoxdur Lakin bir cox tezkire muelliflerinin Heqiri serini teqdir etmesi habele qezellerinden numuneler getirilmesi sairin divaninin movcud olmasi fikrini tesdiq edir Heqiriden behs eden tezkire muellifleri onun yalniz fars dilinde yazilmis qezellerinden numuneler getirseler de dovrumuze qeder sairin yalniz Azerbaycan dilinde yazdigi Leyli ve Mecnun eseri gelib catmisdir Eser elm alemine ilk defe Sarl Rio terefinden teqdim edilmisdir Sarl Rio elyazmasi halinda olan bu eseri yaxsi oxuya bilmediyinden onu Azerbaycan dilinde yazilmis namelum muellifli eser kimi teqdim edir Heqiri Leyli ve Mecnun poemasinin baslangicinda Nizami Dehlevi ve adini hormetle yad edir onlarin eserlerinde movzu ve senetkarligi yuksek qiymetlendirerek gosterir ki bu maraqli movzunu men ise turk dilinde qeleme aldim Iki nezm issi bunu seyr eyleye Hem Nizami rehmetullah eliyye Xosrov ondan nezm qildi nameyi Verdiler pes xameni Hatifi dexi nezm etdi bittemam Xos muretteb etdi ol sirin kelam Akad H Arasli Heqiri poemasini tedqiq ederek bu eserde Nizami Dehlevi ve Hatifi irsinin tesirini ayri ayriliqda elmi delillerle subut etmis ve sairin hemin movzuya getirdiyi yeni motivlerin genis serhini vermisdir H Arasli qeyd edir ki eserde hadiselerin inkisafi onun Hatifi Leyli ve Mecnun u tesiri altinda oldugunu aciq suretde gosterir Eser heca veznine on birliye cox uygun olan bir behr ile yazilmisdir Failatun failatun failat olcusunde verilmis misralar cox zaman heca ile qarismisdir Heqiri qezellerinde Nesimi ve Xetainin tesiri aciq hiss olunur Turkiye alimi prof Agah Sirri Levendi Ereb fars ve turk edebiyyatinda Leyli ve Mecnun hekayesi adli eserinde Heqirinin poemasini basqa Leyli ve Mecnun larla muqayise etmisdir Muelliflik meselesi Orta esr muellifleri poemanin divanin minacat net ve medh hisselerinin sonunda qezelde ise son beytde texelluslerini qeyd edirdiler Leyli ve Mecnun poemasinin Britaniya muzeyinde saxlanmis ve Sarl Rio terefinden kataloqlasdirilmis elyazmasinin giris hisseleri ixtisar edildiyinden sairin texellusu saxlanmamisdir Ancaq qezelde bu texellus gorunur Sair Mecnunun dilinden Leyliye bele bir qezel yazir Ey saha men bendeni sen sad qil Vesililen bu qeygudan azad qil Men zeifu natevanam hicr ilen Kamimi ver bilmezem bidad qil Lutf qil ey alemin sahi bu gun Buncilayin konlumu abad qil Gozlerem yolun senin leylu nehar Vesl evin konlumde sen bunyad qil Gece gunduz munisu mehrem menem Cesmi suxtu qameti sumsad qil Padisaha Kamiransan dercahan Zulfden ehsani edlu dad qil Esdi badi subh ez kuyi senem Ey konul sen omrumu berbad qil Ey Heqiri ulu bir sirin ucun Kuhken bol naleyi ferhad qil Qezelin son beytinde olan Ey Heqiri ifadesi sairin texellusunu teyin edir Eyni zamanda Mecnunun Leyliye yazdigi seiri Misli Mecnun sen cemali Leyliye Bu Heqiri valegu heyran durur ve onun esqinden sikayeti de Bilmezem senden kime dad edim Ey Heqirinin gunun zar eden esq beyti ile qurtarir ki bunlar da muellifin Heqiri texelluslu sair olmasini subut edir Yazilma tarixi Eserin harda ve kim terefinden yazilmasi melum olmasa da ebsec hesab ile soylenilmis tarixi vardir Adina gunu idi sehri receb Isbu nezmi eyledi konlum teleb Tarix ol dem zey idi lamu elif Saeti sed idi eyam serif Bu misralar sairin eseri receb ayinda adina gunu basladigini gostemekle zey 900 lam 30 ve elif 1 herfleri ile ifade olunmus tarix bu eserin 931 hicri 1525 ci il miladide yazildigini gosterir Beyt sayi Sair eserin sonunda poemanin beyt sayini gostererek yazir Iki min yuz elli beyt oldu haman Iki asiq halini etdim beyan Lakin dovrumuze catmis yegane elyazma nusxesinde min sekkiz yuz elli beyt 1850 vardir Elyazmasini tedqiq etmis akademik H Arasli ehtimal edir ki bu gun elm alemine melum olan bu nusxe sairin oz elyazmasi deyildir Ola bilsin ki eseri kopya eden xettat onu bes yuz misraya qeder ixtisar etmisdir Movzular Nizami Dehlevi ve Hatifinin mesnevileri kimi Heqirinin Leyli ve Mecnun u da lirik eserdir Nizami edebi mektebini davam etdiren diger sairler kimi Heqiri de dovrunde cemiyyetin inkisafina baslica manee olan qanun ve adetlerle barismirdi Feodal hakimlerinin qilinci gucune ve ruhanilerin dini ehkamlari vasitesiyle mohkemlenib meisete kecen adetlerin curukluyunu bu cur qanunlarin insan meneviyyatini korladigini eyani sekilde gostermek ucun mehebbet movzusu Heqiriye genis imkanlar yaradirdi Insanin en ulvi hisslerinden olan sevgi hissini terennum etmekle sair bir terefden insanin varliginda onun daxili aleminde hissler mubarizesini tesvir edir diger terefden insan qelbini bayagi hiss ve duygulardan temizlenmeye cagirir Sairin fikrince menevi zenginliye malik insan qeyri humanist qanun ve adetlere boyun eymez eksine bu adetleri yasadanlara qarsi feal mubarize aparmis olar Heqirinin asiq qehremani Mecnun sevgilisine deyir Senden ayri gezmezem ey dilruba Cun xeyalin canda mehmandir mana Suretin su Kebetullahdir yeqin Asitanin ersi rehmandir mana Burada sairin xurafata qarsi cixmasi heqiqet cebhesinde dayanmasi gorunur Heqiri qehremaninin dili ile insanin ezemetini pakligini bildirmek isteyir Bu muracietde dini ehkamlara onun muqeddes saydigi obyektlere qarsi insan ve onun gozelliyi durur Leyli ve Mecnun movzusunda qeleme alinmis basqa eserlerde oldugu kimi Heqirinin poemasinda da esas qehremanlar tekamul dovru kecirirler Lakin Heqirinin qehremanlari xususile Mecnun hemin tekamul dovrunde oz felsefi ve etik goruslerini aydinlasdirmaqdan daha cox Dehlevi ve Hatifinin Mecnununa oxsamaga calisir Hatifi Azerbaycan folklor motivlerinden ve dastan qehremanlarinin seciyyevi xususiyyetlerinden faydalansa da Dehlevi ve Hatifinin tesiri onun qehremanini bir nov qelibe salmis koloritden mehrum etmis hem de obrazin gorusleri ile mubarizesinin vehdetine xelel getirmisdir Senetkar azad sevgi ugrunda mubarize aparan mutefekkir bir sairin suretini yaratmaq meqsedini qarsisina qoymus onun macerali heyatini ve fealiyyetini tesvir etmisir IstinadlarCahani 1979 seh 126 Charles Rieu Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum 2023 07 26 at the Wayback Machine London 1888 seh 258 Charles Rieu Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum London 1888 seh 258 Add 7937 IX foll 117 167 Arasli 1940 seh 90 H Arasli Boyuk Azerbaycan sairi Fuzuli Baki 1958 seh 65 Agah Sirri Levent Fars arap ve tur edebiyyatlarinda Leyli ve Mecnun hikayesi Ankara 1959 Arasli 1940 seh 87 Arasli 1940 seh 88 Arasli 1940 seh 89 Cahani 1979 seh 127EdebiyyatArasli Hemid Serqde Leyli ve Mecnun eserleri Nizami I kitab Baki Azernesr 1940 222 Mahmudova S M Heqiri Tebrizi ve onun Leyli ve Mecnun eseri Baki BDU Nesriyyati 1998 Cahani Qasim Azerbaycan edebiyyatinda Nizami eneneleri Baki Elm 1979Xarici kecidler Heqiri Tebrizinin Leyli ve Mecnun mesnevisinde Nizminin Leyli ve Mecnun u ile oxsar ve ferqli cehetler