Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Leptospiroz-kəskin yoluxucu xəstəlik olub qaraciyərin, böyrəklərin, əzələlərin, kapillyarların, mərkəzi sinir sisteminin, zə- dələnməsi və dalğavari hərarət qalxmaları ilə səciyyələnir. Qısa tarixi məlumat. İlk dəfə leptospirozun klinik gedişini 1886-cı ildə Veyl və 1888-ci ildə N.P.Vasilyev təsvir etmişlər ki, sonralar onların şərəfinə olaraq xəstəlik Vasilyev-Veyl xəstəliyi adlandırılmışdır. Hazırda isə ikterohemorragik leptospiroz adlan- dırılır. Xəstəlik Avropada 4-5%-də ölümlə nəticələnirdi. Yaponiyada kömür şaxtalarında qazmaçılar arasında “Sarı taun” adı ilə məlum idi və 70%-dən çox ölümə səbəb olurdu. 1914-cü ildə yapon tədqiqatçıları İnado və İdo xəstənin qanı ilə yoluxdurulmuş hind donuzunun qaraciyərində xəstəliyin tö- rədicisini – Spirochaeta icterohemorragiae tapdılar. Onlardan asılı olmayaraq, 1915-ci ildə Ulenqut və Fromme leptospirləri təsvir etmiş və ona Spirochaeta icterogenes adını vermişlər. Elə həmin ildə (1915-ci il) Xyubner və Reyter bu törədicini təsvir edərək ona Spirochaeta nodosa adını vermişlər. 1916-cı ildə Yaponiyada İdo, İto, Vani bu törədiciləri kömür şaxtalarında tutulmuş boz siçovulların böyrəyində və sidiyində tapmışlar. Sonralar aydın oldu ki, boz siçovullar bir çox yerlərdə bu leptospirlərin əsas mənbəyidir. 1918-ci ildə Amerika alimi Noquşu spiroxetlərin bir sıra morfoloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onları spiroxet fəslinin ayrıca bir cinsi kimi təsvir etmiş və leptospira adlandırmışdır (yunanca lepto – nazik, zəif; spira – spiral deməkdir). Elə həmin ildə İdo, Hoki və Vani Yaponiyada 7 günlük qızdırmanın (törədicisi L.hebdomadis) və payız qızdırmasının (törədicisi L.autumnalies) leptospiroz olmasını təsdiq etmişlər. Su qızdırmasının leptospiroz xəstəliyinin sarılıqsız forması olması təsdiq edilmiş, xəstələrin qanından leptospiralar alınmışdır. Azərbaycanda ilk dəfə leptospiroz xəstəliyi Seroloji üsulla (KBR) iribuynuzlu mal-qara arasında 1951-ci ildə M.A.Musayev tərəfindən aşkar edilmişdir. Sonralar o, müxtəlif leptospir ştam- larını iribuynuzlu mal-qaradan, insandan və s. almışdır. 1952-ci ildə N.C.Əliyev və b. insanlar arasında leptospirozun olduğunu bakterioloji və Seroloji üsullarla bir daha təsdiq etdilər. Həmin dövrdən başlayaraq Azərbaycanda leptospirozun epidemiologi- yası və təbii-ocaqlılığı T.Ə.Tağızadə və onun tələbələri tərə- findən öyrənilmiş və hazırkı dövrə qədər bu iş davam etdirilir. Leptospiroz qlobal yayılmış təbii-ocaqlı infeksiyalara aiddir. Hazırda bu xəstəlik insanlar və heyvanlar arasında dünyanın bütün qitələrində (Arktika və Antarktida istisna olunmaqla) 70-dən artıq ölkədə qeydiyyata alınmışdır. Problemin aktuallığı patogen leptospirlərin poliqostallığı, xəstəliyin geniş yayılması, etioloji strukturun dövri şəkildə də- yişməsi, ağır klinik gedişi və ikterohemorragik forma zamanı yüksək letallıqla səciyyələnir. Etiologiyası. Leptospiroz xəstəliyinin törədiciləri Leptospira cinsinə aid olan mikroorqanizmlərdir. Leptospira cinsi 2 növü birləşdirir: 1). parazitik L.interrogans; 2). saprofit - L.biflexa. 23 seroqruplara birləşmiş leptospiraların 200-dən artıq serovar- ları məlumdur. Onlardan insanlar və heyvanlar arasında ən çox xəstəlik törədən – pomona, grippotyphoza, hebdomadis, cani- cola, icterhemorragiae, autumnalis, australis, yavanija seroqrup- larıdır. Morfoloji cəhətdən leptospiraların patogen və saprofit forma- ları bir-birindən fərqlənmir. Onlar yalnız kultural, Seroloji və biokimyəvi meyarlara görə ayırd edilirlər. Saprofit leptospiralar patogen formalardan daha davamlı olması və 130C-də böyüməsi ilə səciyyələnir. Parazitik leptospiralar üçün aşağıdakı patogen xassələrin olması səciyyəvidir: hər bir serovar müəyyən heyvan növünün populyasiyasında sirkulyasiya edir. Onların təbii yaşayış mühiti mayedir (sərbəst yaşayan formalar üçün – su, patogen formalar üçün – qan, limfa, toxuma mayesi). Leptospiralar hemoorqanotrop orqanizmlərə aiddir və tərkibində zərdab, zər- dab albumini və ya uzun zəncirli yağ turşuları olan mühitlərdə yetişdirilirlər. Leptospiralar aerobdur. Onlar həmçinin tipik hid- rofildirlər. Optimal böyümə pH=7,2-7,6 zamanı müşahidə olu- nur. 400C və yuxarı temperatur onlar üçün öldürücüdür. Optimal böyümə üçün inkubasiya dövrü, adətən, 6-14 gündür, lakin bir neçə gündən 4 həftə və daha çox uzana bilər. Patogen leptospiralar serovarlara münasibətdə növ kimi ubik- vitardırlar. Lakin ayrılıqda hər bir serovarın populyasiyası əsas etibarilə müəyyən heyvan növünün populyasiyasını zədələyir. Törədicinin xarakteristikası. Leptospirlər – spiral formalı, uzunluğu 6-20 mkm və daha böyük (2 və bəzən 3 dəfə çox), eni 0,1-0,15 mkm olan zəif mikroorqanizmlərdir. Uzunluğundan asılı olaraq, bunlarda 20-yə qədər spiral əyrisini saymaq olar. Bu mik- roorqanizmlər çox hərəkətlidir, hərəkətləri müxtəlif istiqamətlidir arxaya, önə, dairəvi. Xarici mühitin kifayət dərəcə nəmliyi və 7,0-7,4 pH-ı törədicilərin yaşaması üçün optimal şərait (tempera- tur optimumu 28-300C sayılır) hesab edilir. Su hövzələrində törə- dicilər 7 gündən 1 aya qədər, nəm torpaqda isə 270 günə qədər sağ qalır. Qida məhsullarında 1 neçə saatdan bir neçə günə qədər qalırlar. Qaynadıldıqda dərhal 56-580C-də 25-30 dəqiqə ərzində məhv olurlar. Aşağı temperaturu leptospiralar yaxşı keçirir. Buz- da uzun müddət sağ qalırlar. Günəş şüasının təsirindən, quru- duqda tez məhv olurlar. Törədicilər turş və şəkərli mühitdə dər- hal məhv olur. Bağırsaq infeksiyalarına qarşı istifadə olunan dezinfeksiya- edici məhlullar onlara bakterisid təsir göstərir: 0,5%-li fenolla 20 dəqiqəyə inaktivasiya olurlar. 0,3-0,8 mq/l aktiv xlor lep- tospirləri 2 saat ərzində məhv edir. Leptospirlərin təmiz kultura- sını 2%-li hidrogen xlorid turşusu ilə 24 saat ərzində, patoloji materialı isə 5%-li fenolla zərərsizləşdirirlər. İnfeksiya mənbəyi. İnsanlar üçün infeksiya mənbəyi kimi vəhşi heyvanlar arasında olan gəmiricilər (müxtəlif siçovullar – boz, qara, su; siçanlar, dovşanlar və s.), ev heyvanları – iribuynuzlu qaramal, donuzlar, itlər, bəzən şimal maralları və eləcə də sinantrop gəmiricilər (siçovullar, siçanlar) xidmət edirlər. Vəhşi heyvanlarda xəstəlik klinik təzahür etmədən və xroniki gedişi ilə səciyyələnir. Xəstəlik çox vaxt törədicigəzdirmə şəklində təza- hür edir. Uzunmüddətli (bütün ömrü boyu) törədicigəzdirmə za- manı leptospirlər böyrəklər vasitəsilə (sidiklə) ifraz edilir. Belə epizootik prosesə iri ev heyvanlarında da müşahidə olu- nur, ancaq iribuynuzlu heyvanlarda ikterohemoqlobulinuriya və sarılıq əlamətləri qeyd olunmur. Buzovlar törədicilərlə yoluxma nəticəsində 20-90% hallarda ağır kəskin qızdırmalı xəstəlik nəti- cəsində məhv olurlar. Bəzən xəstəlik donuzlarda və inəklərdə balasalma (abort) ilə müşayiət olunur. Heyvanlar leptospirlərlə çirklənmiş sudan, qidadan və cinsi yolla yoluxurlar. Yoluxma amili sidik və vaginal ifrazat sayılır. İnfeksiya mənbəyi tərəfindən törədicilər xəstəliyin bütün dövrlərində ifraz edilir: törədicigəzdirmə 2,5 ilə qədər davam edir (donuzlarda isə bütün həyatı boyu). Leptospirlərin sahib orqanizmində təbii yaşayış mühiti xəstə- liyin mərhələsindən asılı olaraq qan, limfa və müxtəlif daxili orqanlar, xüsusilə də böyrəklərdir (I və II sıra kanalcıqlar), ona görə də leptospirlər heyvanların sidiyi vasitəsilə ifraz olunur. Lep- tospirlərin yayılmasında içməli su mənbələrinin suyu böyük əhə- miyyət daşıyır. Bu su mənbələrinin suyu törədicilərin ötürül- məsində əsas yoluxma amili sayılır. Yoluxma mexanizmi. Xəstə və törədicigəzdirən heyvan lep- tospirləri sidikləri vasitəsilə xaric edərək öz ifrazatları ilə suyu, torpağı və qida məhsullarını çirkləndirir. Nəticədə leptospirlər təbiətdə dövran edir və su yolu, bəzən də qida vasitəsilə insan- ların yoluxmasına imkan yaranır. Leptospirlər insan orqanizminə tamlığı pozulmuş dəridən və ağız boşluğu, burun, gözlər, həzm yolunun selikli qişasından keçirlər. Yoluxmalar əsasən kənd təsərrüfatında işləyənlərdə ot biçimi zamanı, heyvandarlığın müxtəlif sahələrində çalışanlar, balıq təsərrüfatı işçiləri, kömür şaxtalarında, düyü plantasiyala- rında işləyənlər, deratizasiya işləri apararkən, həmçinin istirahət zamanı – çayda çimərkən, yuyunarkən təsadüfən suyu udduqda baş verir. İkterohemorragik leptospirozla yoluxma halları çox vaxt yoluxmuş siçovulların sidiyi ilə çirklənmiş qidadan istifadə etdikdə, həmçinin leptospiragəzdirən heyvanlarla təmasda ol- duqda baş verir. Əhalinin həssaslığı. Həm kişilər, həm də qadınlar arasında həssaslıq və xəstəliyin klinik gedişinin ağırlıq dərəcəsi eynidir. Yaşlar üzrə paylanma fərqlənmir. Xəstəlik keçirdikdən sonra ömürlük humoral immunitet yaranır. Həmin serovarla təkrari xəs- tələnmə müşahidə olunmur. Reinfeksiya leptospirlərin digər sero- varı ilə yoluxma nəticəsində baş verir. Leptospirozun enzootik ocaqlarında yaşlı əhalinin yoluxma riski aşağı səviyyədədir, ayrı-ayrı və qrup şəklində qeydə alınır. Belə ocaqlarda yerli əhaliyə nisbətən xəstəlik daha ağır keçir. Buna səbəb yerli əhalinin törədicinin kiçik dozaları ilə tədricən immunizasiya olmasıdır. Onların orqanizmində əks-cisimlər tapılır. Bu fenomenə heyvanlar arasında da rast gəlinir. Epidemik prosesin xarakteristikası. Xəstələnmə sporadik hallar və əsasən yay mövsümündə qeydə alınan epidemik alov- lanmalar şəklində təzahür edir. Sporadik xəstəliklər bütün il boyu əsasən peşə və məişət yoluxmaları zamanı qeydə alınır. Təbii ocaqlarda insanların xəstələnməsi əsasən yay-payız mövsümünə təsadüf edir. İnsanların yoluxması kənd təsərrüfatı işləri görərkən (çəmənliklərin biçilməsi, buğda, çovdar və yulaf zəmilərində məhsulun, otun yığılması), düyünün, çətənin becəril- məsi və s. bol suvarılan tarlaların işlənməsi, bağlarda, bostan- larda iş, yeni məskunlaşan ərazilərin tikintisi, ovçuluq, balıq ovu, turist səfərləri və s., təsadüfi xırda su mənbələrinin suyunun iç- mək, yuyunmaq üçün istifadə olunması və ya gəmiricilərin ifra- zatları ilə çirklənmiş qida məhsullarının işlədilməsi zamanı baş verir. Müasir dövrdə əksər kənd təsərrüfatı işlərinin mexanikləş- dirilməsi təbii ocaqlarda iri alovlanmaların baş verməsini məh- dudlaşdırmışdır. Orada xəstələnmə sporadik və ya qrupşəkilli xarakter daşıyır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, irriqasiya vasi- təsilə düyü plantasiyalarının yaradılması və digər bol suvarılan bitkilərin yetişdirilməsi zamanı infeksiyanın köhnə ocaqlarından yayılması nəticəsində yeni təbii-ocaqlı ərazilər formalaşa bilər. Bundan başqa, qeyri-mütəşəkkil istirahət əhalinin təbii ocaqlarla təmasda olmasına gətirib çıxarır və leptospiroz ocaqlarında insan- ların yoluxması üçün şərait yaranır. İnkubasiya dövrü 2-20 gün, adətən, 7 gün çəkir. Klinik diaqnostikası. Sarılıq leptospirozda aparıcı əlamət sayılır və bundan asılı olaraq leptospirozun sarılıqlı və sarılıqsız formaları ayırd edilir. Sarılıqlı və sarılıqsız leptospirozun pato- genezində oxşar əlamətlər çoxdur. Belə ki, leptospirlər limfatik vəzilər vasitəsilə qana daxil olur və xəstəliyin 1-ci həftəsindən sonra qandan yox olur, bir çox daxili orqanlara, ilk növbədə isə qaraciyər və böyrəklərə toplanır, sidiklə ifraz edilməyə başlayır. Qan damarlarından leptospirlərin keçməsini kapillyar toksikozla əlaqələndirirlər. Bu isə kapillyar divarının keçiricilik qabiliyyəti- nin artması nəticəsində baş verir. Leptospirlərin toksiki təsiri və orqanizmin sensibilizasiyası nəticəsində qaraciyər, böyrək, ürək-damar və qanyaradıcı siste- min funksiyalarının pozulması qeyd olunur. Beləliklə, leptos- piroz zamanı infeksion proses 2 mərhələdə gedir: leptospiremiya və toksiemiya. Xəstəlik hərarətin artması, güclü baş və əzələ ağrıları (baldır, qarın, döş, kürək nahiyəsində) ilə başlayır. Xəstəlik ağır keçdikdə 1-ci həftənin sonunda (3-9-cu gün) dəri örtüyünün və skleranın sarılığı və dəridə polimorf ekzan- tema (3-6-cı günlərdə) əmələ gəlir. Ağır hallarda bu, hemorragik xarakterdə olur. İkterohemorragik leptospiroza xas olan hemor- ragik sindrom müxtəlif qanaxmalar – burun, uşaqlıq, bağırsaq, çox vaxt isə təkrari və çoxlu miqdarda qanaxmalar şəklində özünü göstərir. İkterohemorragik leptospiroz zamanı meningial hallar və meninqoensefalit də qeyd edilir. Təbii ocaqlar. Leptospirozun təbii ocaqlarında gəmiricilər dəstəsi böyük əhəmiyyət daşıyır. Müasir dövrdə 58 növ gəmiri- cilərdə leptospirgəzdiriciliyi müəyyən edilmişdir. Leptospirlərin bioloji plastikliyi onların kənd təsərrüfatı heyvanları (iri və xır- dabuynuzlu mal-qara, donuzlar, atlar), ov vəhşi heyvanları (tül- kü, şimal tülküsü), ev heyvanları və əhliləşdirilmiş heyvanlara (it, pişik, maral) adaptasiya imkanını yaradır. Onlar leptospirozun əlavə mənbəyinə çevrilir və beləliklə, antropurgik ocaqlar yaranır. Son illərdə belə ocaqlar müstəqil və həlledici epidemio- loji əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı, qarışıq ocaqlar da qeyd olunur. Hazırda əhali arasında leptospirozla xəstələnmənin səviyyəsi onun iribuynuzlu mal-qara və donuzlarda yayılmasından asılıdır. Leptospirozla sporadik xəstələnmə bütün il boyu baş verə bilər, epidemik alovlanmalar isə əsasən yay-payız fəsillərində qeyd olunur. Leptospirozun aşağıdakı tip alovlanmaları ayırd edilir: 1. Su alovlanmaları – kənd təsərrüfatı heyvanlarının çirk- ləndirdiyi su mənbələrində çimdikdə, ondan məişət və təsərrüfatda işlətmək üçün istifadə etdikdə yoluxma nəticəsində baş verir. 2. Kənd təsərrüfatı alovlanması – xəstələnmələr ot biçimi, çəltik əkmə, eləcə də meliorasiya və irriqasiya işləri ilə məşğul olduqda baş verir. 3. Heyvandarlıq alovlanması – xəstələnmələr xəstə hey- vanlara qulluq etdikdə, onları kəsib emal etdikdə baş verir. Bəzi yerlərdə leptospiroz peşə xarakteri kəsb edir. Yaranma səbəblərindən asılı olaraq o, 5 tipə bölünür: 1) kənd təsərrüfatı, 2) ovçuluq, 3) istehsalat, 4) ekspedisiya, 5) laborator. Epidemio- loji cəhətdən ən əhəmiyyətlisi kənd təsərrüfatı və istehsalat tip- ləridir. Laborator diaqnostikası. Leptospirozun laborator diaqnos- tikasını qoymaq üçün mikroskopik, bakterioloji, bioloji və Sero- loji üsullar tətbiq olunur. Xəstəliyin 1-5-ci gününə qədər qanın əkilməsi, laborator heyvanların yoluxdurulması, qanın mikros- kopiyası aparılır. Xəstəliyin 3-15-ci günündə xəstələrin qan se- rumunda aqqlütinin və lizinlər əmələ gəlir. Onlar Seroloji reak- siyalar – mikroaqqlütinasiya və lizis reaksiyaları (MALR) vasitəsilə təyin edilirlər. Diaqnostik titr 1:500 sayılır. Dinamikada onların titri 1:20 000 qədər artır. Mikroskopik üsulla xəstəliyin 10-16-cı günündən etibarən sidiyin, likvorun, parenximatoz or- qanların müayinəsi aparılır. Leptospirlər pis rəngləndiyindən bütün müayinələr canlı törədicilərlə qaranlıq sahədə aparılır. Müayinə üçün “əzilmiş damla” preparatı hazırlanır.
Əksepidemik tədbirlər. Xəstələr hospitalizasiya olunurlar. Ocaqlarda dezinfeksiya aparılır (bağırsaq infeksiyaları qrupu ocaqlarında olduğu kimi). Ocaqda su və qida məhsulları termiki emaldan keçirildikdən sonra istifadə edilir. Gəmiricilər məhv edi- lir, qida məhsulları və su mənbələrinin çirklənmədən qorunması gücləndirilir, əhali arasında sanitar-maarifi işi yerinə yetirilir. Profilaktik tədbirlər. Leptospiroz ocaqlarında hidrotexniki tədbirlər: bataqlıqların qurudulması, gəmiricilərlə mübarizə, su- yun və qida məhsullarının gəmiricilərin ifrazatları ilə çirklənmə- sinə yol verilməməsi, şəxsi gigiyena qaydalarına riayət edilməsi (xüsusi geyim, rezin əlcəklər və ayaqqabıların istifadəsi). Spesi- fik profilaktika zamanı öldürülmüş vaksinlə peyvənd aparılır. Vaksinasiya epidemik göstəriş olduqda 7 yaşdan başlanır, arada 7 gün fasilə verməklə 2 dəfəyə yerinə yetirilir. 2-2,5 ml dozada dəri altına yeridilir. Revaksinasiya 1 ildən sonra edilir.
Mənbə
- Беляков В.Д., Яфаев Р.Х. Эпидемиология: М.,Москва,
1989, 414с.
- Белозеров Е.С., Иоанниди Е.А. Курс эпидемиологии: АПП “Джангар”, 2005, 136с.
- Васильев К., Шляхов Э. Методы исследования в эпиде- миологии: Картя Молдовеняска, 1971, 186с.
- Зуева Л.П., Яфаев Р.Х. Эпидемиология: Санкт-Петер- бург, Фолиант, 2006, 716с.
- Клименко Е.П., Попов В.П. Эпидемиологический анализ: М., Медицина, 1983, 192с.
- Покровский В.И., Пак С.Г., Брико Н.И. Инфекцион- ные болезни и эпидемиология: М., Москва, 2006, 810с.
- Попов В.Ф. Руководство по эпидемиологическому ана- лизу: М., Медицина, 1973, 216с.
- Флетчер Р., Флетчер С., Вагнер Э. Клиническая эпиде- миология: Изд-во Медиа Сфера, Москва, 1998, 346с.
- Черкасский Б.Л., Амиреев С.А., Кноп А.Г. Эпидемио- логический надзор за зоонозами: Изд-во “Наука”, Алма-Ата,
1988, 148с.
- Шкарин В.В., Шафеев М.Ш. Дезинфектология: Изд-во
НГМА, Нижний Новгород, 2003, 358с.
- Ющук Н.Д. Эпидемиология: М., Москва, 1998, 336с.
- Ющук Н.Д., Мартынов Ю.В. Краткий курс эпидеми- ологии: М., Москва, 2005, 196с.
- Ягодинский В., Рейнару И. Элементы эпидемиоло- гического надзора: Таллин “Валгус”, 1987, 272с.
- Бронштейн А.М., Токмалаев А.К. Паразитарные болезни человека: протозоозы и гельминтозы // РУДН, 2004, с. 207.
- Никитин А.Ф., Жоголев Д.Т., Захаркив Ю.Ф., Мокро- усов В.Н. Лабораторная диагностика паразитарных болезней
- Медицинские технологии. М., Интермедика, 1998, т. 1, с.
327-388
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Leptospiroz keskin yoluxucu xestelik olub qaraciyerin boyreklerin ezelelerin kapillyarlarin merkezi sinir sisteminin ze delenmesi ve dalgavari heraret qalxmalari ile seciyyelenir Qisa tarixi melumat Ilk defe leptospirozun klinik gedisini 1886 ci ilde Veyl ve 1888 ci ilde N P Vasilyev tesvir etmisler ki sonralar onlarin serefine olaraq xestelik Vasilyev Veyl xesteliyi adlandirilmisdir Hazirda ise ikterohemorragik leptospiroz adlan dirilir Xestelik Avropada 4 5 de olumle neticelenirdi Yaponiyada komur saxtalarinda qazmacilar arasinda Sari taun adi ile melum idi ve 70 den cox olume sebeb olurdu 1914 cu ilde yapon tedqiqatcilari Inado ve Ido xestenin qani ile yoluxdurulmus hind donuzunun qaraciyerinde xesteliyin to redicisini Spirochaeta icterohemorragiae tapdilar Onlardan asili olmayaraq 1915 ci ilde Ulenqut ve Fromme leptospirleri tesvir etmis ve ona Spirochaeta icterogenes adini vermisler Ele hemin ilde 1915 ci il Xyubner ve Reyter bu toredicini tesvir ederek ona Spirochaeta nodosa adini vermisler 1916 ci ilde Yaponiyada Ido Ito Vani bu toredicileri komur saxtalarinda tutulmus boz sicovullarin boyreyinde ve sidiyinde tapmislar Sonralar aydin oldu ki boz sicovullar bir cox yerlerde bu leptospirlerin esas menbeyidir 1918 ci ilde Amerika alimi Noqusu spiroxetlerin bir sira morfoloji xususiyyetlerini nezere alaraq onlari spiroxet feslinin ayrica bir cinsi kimi tesvir etmis ve leptospira adlandirmisdir yunanca lepto nazik zeif spira spiral demekdir Ele hemin ilde Ido Hoki ve Vani Yaponiyada 7 gunluk qizdirmanin toredicisi L hebdomadis ve payiz qizdirmasinin toredicisi L autumnalies leptospiroz olmasini tesdiq etmisler Su qizdirmasinin leptospiroz xesteliyinin sariliqsiz formasi olmasi tesdiq edilmis xestelerin qanindan leptospiralar alinmisdir Azerbaycanda ilk defe leptospiroz xesteliyi Seroloji usulla KBR iribuynuzlu mal qara arasinda 1951 ci ilde M A Musayev terefinden askar edilmisdir Sonralar o muxtelif leptospir stam larini iribuynuzlu mal qaradan insandan ve s almisdir 1952 ci ilde N C Eliyev ve b insanlar arasinda leptospirozun oldugunu bakterioloji ve Seroloji usullarla bir daha tesdiq etdiler Hemin dovrden baslayaraq Azerbaycanda leptospirozun epidemiologi yasi ve tebii ocaqliligi T E Tagizade ve onun telebeleri tere finden oyrenilmis ve hazirki dovre qeder bu is davam etdirilir Leptospiroz qlobal yayilmis tebii ocaqli infeksiyalara aiddir Hazirda bu xestelik insanlar ve heyvanlar arasinda dunyanin butun qitelerinde Arktika ve Antarktida istisna olunmaqla 70 den artiq olkede qeydiyyata alinmisdir Problemin aktualligi patogen leptospirlerin poliqostalligi xesteliyin genis yayilmasi etioloji strukturun dovri sekilde de yismesi agir klinik gedisi ve ikterohemorragik forma zamani yuksek letalliqla seciyyelenir Etiologiyasi Leptospiroz xesteliyinin toredicileri Leptospira cinsine aid olan mikroorqanizmlerdir Leptospira cinsi 2 novu birlesdirir 1 parazitik L interrogans 2 saprofit L biflexa 23 seroqruplara birlesmis leptospiralarin 200 den artiq serovar lari melumdur Onlardan insanlar ve heyvanlar arasinda en cox xestelik toreden pomona grippotyphoza hebdomadis cani cola icterhemorragiae autumnalis australis yavanija seroqrup laridir Morfoloji cehetden leptospiralarin patogen ve saprofit forma lari bir birinden ferqlenmir Onlar yalniz kultural Seroloji ve biokimyevi meyarlara gore ayird edilirler Saprofit leptospiralar patogen formalardan daha davamli olmasi ve 130C de boyumesi ile seciyyelenir Parazitik leptospiralar ucun asagidaki patogen xasselerin olmasi seciyyevidir her bir serovar mueyyen heyvan novunun populyasiyasinda sirkulyasiya edir Onlarin tebii yasayis muhiti mayedir serbest yasayan formalar ucun su patogen formalar ucun qan limfa toxuma mayesi Leptospiralar hemoorqanotrop orqanizmlere aiddir ve terkibinde zerdab zer dab albumini ve ya uzun zencirli yag tursulari olan muhitlerde yetisdirilirler Leptospiralar aerobdur Onlar hemcinin tipik hid rofildirler Optimal boyume pH 7 2 7 6 zamani musahide olu nur 400C ve yuxari temperatur onlar ucun oldurucudur Optimal boyume ucun inkubasiya dovru adeten 6 14 gundur lakin bir nece gunden 4 hefte ve daha cox uzana biler Patogen leptospiralar serovarlara munasibetde nov kimi ubik vitardirlar Lakin ayriliqda her bir serovarin populyasiyasi esas etibarile mueyyen heyvan novunun populyasiyasini zedeleyir Toredicinin xarakteristikasi Leptospirler spiral formali uzunlugu 6 20 mkm ve daha boyuk 2 ve bezen 3 defe cox eni 0 1 0 15 mkm olan zeif mikroorqanizmlerdir Uzunlugundan asili olaraq bunlarda 20 ye qeder spiral eyrisini saymaq olar Bu mik roorqanizmler cox hereketlidir hereketleri muxtelif istiqametlidir arxaya one dairevi Xarici muhitin kifayet derece nemliyi ve 7 0 7 4 pH i toredicilerin yasamasi ucun optimal serait tempera tur optimumu 28 300C sayilir hesab edilir Su hovzelerinde tore diciler 7 gunden 1 aya qeder nem torpaqda ise 270 gune qeder sag qalir Qida mehsullarinda 1 nece saatdan bir nece gune qeder qalirlar Qaynadildiqda derhal 56 580C de 25 30 deqiqe erzinde mehv olurlar Asagi temperaturu leptospiralar yaxsi kecirir Buz da uzun muddet sag qalirlar Gunes suasinin tesirinden quru duqda tez mehv olurlar Torediciler turs ve sekerli muhitde der hal mehv olur Bagirsaq infeksiyalarina qarsi istifade olunan dezinfeksiya edici mehlullar onlara bakterisid tesir gosterir 0 5 li fenolla 20 deqiqeye inaktivasiya olurlar 0 3 0 8 mq l aktiv xlor lep tospirleri 2 saat erzinde mehv edir Leptospirlerin temiz kultura sini 2 li hidrogen xlorid tursusu ile 24 saat erzinde patoloji materiali ise 5 li fenolla zerersizlesdirirler Infeksiya menbeyi Insanlar ucun infeksiya menbeyi kimi vehsi heyvanlar arasinda olan gemiriciler muxtelif sicovullar boz qara su sicanlar dovsanlar ve s ev heyvanlari iribuynuzlu qaramal donuzlar itler bezen simal marallari ve elece de sinantrop gemiriciler sicovullar sicanlar xidmet edirler Vehsi heyvanlarda xestelik klinik tezahur etmeden ve xroniki gedisi ile seciyyelenir Xestelik cox vaxt toredicigezdirme seklinde teza hur edir Uzunmuddetli butun omru boyu toredicigezdirme za mani leptospirler boyrekler vasitesile sidikle ifraz edilir Bele epizootik prosese iri ev heyvanlarinda da musahide olu nur ancaq iribuynuzlu heyvanlarda ikterohemoqlobulinuriya ve sariliq elametleri qeyd olunmur Buzovlar toredicilerle yoluxma neticesinde 20 90 hallarda agir keskin qizdirmali xestelik neti cesinde mehv olurlar Bezen xestelik donuzlarda ve ineklerde balasalma abort ile musayiet olunur Heyvanlar leptospirlerle cirklenmis sudan qidadan ve cinsi yolla yoluxurlar Yoluxma amili sidik ve vaginal ifrazat sayilir Infeksiya menbeyi terefinden torediciler xesteliyin butun dovrlerinde ifraz edilir toredicigezdirme 2 5 ile qeder davam edir donuzlarda ise butun heyati boyu Leptospirlerin sahib orqanizminde tebii yasayis muhiti xeste liyin merhelesinden asili olaraq qan limfa ve muxtelif daxili orqanlar xususile de boyreklerdir I ve II sira kanalciqlar ona gore de leptospirler heyvanlarin sidiyi vasitesile ifraz olunur Lep tospirlerin yayilmasinda icmeli su menbelerinin suyu boyuk ehe miyyet dasiyir Bu su menbelerinin suyu toredicilerin oturul mesinde esas yoluxma amili sayilir Yoluxma mexanizmi Xeste ve toredicigezdiren heyvan lep tospirleri sidikleri vasitesile xaric ederek oz ifrazatlari ile suyu torpagi ve qida mehsullarini cirklendirir Neticede leptospirler tebietde dovran edir ve su yolu bezen de qida vasitesile insan larin yoluxmasina imkan yaranir Leptospirler insan orqanizmine tamligi pozulmus deriden ve agiz boslugu burun gozler hezm yolunun selikli qisasindan kecirler Yoluxmalar esasen kend teserrufatinda isleyenlerde ot bicimi zamani heyvandarligin muxtelif sahelerinde calisanlar baliq teserrufati iscileri komur saxtalarinda duyu plantasiyala rinda isleyenler deratizasiya isleri apararken hemcinin istirahet zamani cayda cimerken yuyunarken tesadufen suyu udduqda bas verir Ikterohemorragik leptospirozla yoluxma hallari cox vaxt yoluxmus sicovullarin sidiyi ile cirklenmis qidadan istifade etdikde hemcinin leptospiragezdiren heyvanlarla temasda ol duqda bas verir Ehalinin hessasligi Hem kisiler hem de qadinlar arasinda hessasliq ve xesteliyin klinik gedisinin agirliq derecesi eynidir Yaslar uzre paylanma ferqlenmir Xestelik kecirdikden sonra omurluk humoral immunitet yaranir Hemin serovarla tekrari xes telenme musahide olunmur Reinfeksiya leptospirlerin diger sero vari ile yoluxma neticesinde bas verir Leptospirozun enzootik ocaqlarinda yasli ehalinin yoluxma riski asagi seviyyededir ayri ayri ve qrup seklinde qeyde alinir Bele ocaqlarda yerli ehaliye nisbeten xestelik daha agir kecir Buna sebeb yerli ehalinin toredicinin kicik dozalari ile tedricen immunizasiya olmasidir Onlarin orqanizminde eks cisimler tapilir Bu fenomene heyvanlar arasinda da rast gelinir Epidemik prosesin xarakteristikasi Xestelenme sporadik hallar ve esasen yay movsumunde qeyde alinan epidemik alov lanmalar seklinde tezahur edir Sporadik xestelikler butun il boyu esasen pese ve meiset yoluxmalari zamani qeyde alinir Tebii ocaqlarda insanlarin xestelenmesi esasen yay payiz movsumune tesaduf edir Insanlarin yoluxmasi kend teserrufati isleri gorerken cemenliklerin bicilmesi bugda covdar ve yulaf zemilerinde mehsulun otun yigilmasi duyunun cetenin beceril mesi ve s bol suvarilan tarlalarin islenmesi baglarda bostan larda is yeni meskunlasan erazilerin tikintisi ovculuq baliq ovu turist seferleri ve s tesadufi xirda su menbelerinin suyunun ic mek yuyunmaq ucun istifade olunmasi ve ya gemiricilerin ifra zatlari ile cirklenmis qida mehsullarinin isledilmesi zamani bas verir Muasir dovrde ekser kend teserrufati islerinin mexanikles dirilmesi tebii ocaqlarda iri alovlanmalarin bas vermesini meh dudlasdirmisdir Orada xestelenme sporadik ve ya qrupsekilli xarakter dasiyir Lakin nezere almaq lazimdir ki irriqasiya vasi tesile duyu plantasiyalarinin yaradilmasi ve diger bol suvarilan bitkilerin yetisdirilmesi zamani infeksiyanin kohne ocaqlarindan yayilmasi neticesinde yeni tebii ocaqli eraziler formalasa biler Bundan basqa qeyri mutesekkil istirahet ehalinin tebii ocaqlarla temasda olmasina getirib cixarir ve leptospiroz ocaqlarinda insan larin yoluxmasi ucun serait yaranir Inkubasiya dovru 2 20 gun adeten 7 gun cekir Klinik diaqnostikasi Sariliq leptospirozda aparici elamet sayilir ve bundan asili olaraq leptospirozun sariliqli ve sariliqsiz formalari ayird edilir Sariliqli ve sariliqsiz leptospirozun pato genezinde oxsar elametler coxdur Bele ki leptospirler limfatik veziler vasitesile qana daxil olur ve xesteliyin 1 ci heftesinden sonra qandan yox olur bir cox daxili orqanlara ilk novbede ise qaraciyer ve boyreklere toplanir sidikle ifraz edilmeye baslayir Qan damarlarindan leptospirlerin kecmesini kapillyar toksikozla elaqelendirirler Bu ise kapillyar divarinin keciricilik qabiliyyeti nin artmasi neticesinde bas verir Leptospirlerin toksiki tesiri ve orqanizmin sensibilizasiyasi neticesinde qaraciyer boyrek urek damar ve qanyaradici siste min funksiyalarinin pozulmasi qeyd olunur Belelikle leptos piroz zamani infeksion proses 2 merhelede gedir leptospiremiya ve toksiemiya Xestelik heraretin artmasi guclu bas ve ezele agrilari baldir qarin dos kurek nahiyesinde ile baslayir Xestelik agir kecdikde 1 ci heftenin sonunda 3 9 cu gun deri ortuyunun ve skleranin sariligi ve deride polimorf ekzan tema 3 6 ci gunlerde emele gelir Agir hallarda bu hemorragik xarakterde olur Ikterohemorragik leptospiroza xas olan hemor ragik sindrom muxtelif qanaxmalar burun usaqliq bagirsaq cox vaxt ise tekrari ve coxlu miqdarda qanaxmalar seklinde ozunu gosterir Ikterohemorragik leptospiroz zamani meningial hallar ve meninqoensefalit de qeyd edilir Tebii ocaqlar Leptospirozun tebii ocaqlarinda gemiriciler destesi boyuk ehemiyyet dasiyir Muasir dovrde 58 nov gemiri cilerde leptospirgezdiriciliyi mueyyen edilmisdir Leptospirlerin bioloji plastikliyi onlarin kend teserrufati heyvanlari iri ve xir dabuynuzlu mal qara donuzlar atlar ov vehsi heyvanlari tul ku simal tulkusu ev heyvanlari ve ehlilesdirilmis heyvanlara it pisik maral adaptasiya imkanini yaradir Onlar leptospirozun elave menbeyine cevrilir ve belelikle antropurgik ocaqlar yaranir Son illerde bele ocaqlar musteqil ve helledici epidemio loji ehemiyyet kesb edir Bununla yanasi qarisiq ocaqlar da qeyd olunur Hazirda ehali arasinda leptospirozla xestelenmenin seviyyesi onun iribuynuzlu mal qara ve donuzlarda yayilmasindan asilidir Leptospirozla sporadik xestelenme butun il boyu bas vere biler epidemik alovlanmalar ise esasen yay payiz fesillerinde qeyd olunur Leptospirozun asagidaki tip alovlanmalari ayird edilir 1 Su alovlanmalari kend teserrufati heyvanlarinin cirk lendirdiyi su menbelerinde cimdikde ondan meiset ve teserrufatda isletmek ucun istifade etdikde yoluxma neticesinde bas verir 2 Kend teserrufati alovlanmasi xestelenmeler ot bicimi celtik ekme elece de meliorasiya ve irriqasiya isleri ile mesgul olduqda bas verir 3 Heyvandarliq alovlanmasi xestelenmeler xeste hey vanlara qulluq etdikde onlari kesib emal etdikde bas verir Bezi yerlerde leptospiroz pese xarakteri kesb edir Yaranma sebeblerinden asili olaraq o 5 tipe bolunur 1 kend teserrufati 2 ovculuq 3 istehsalat 4 ekspedisiya 5 laborator Epidemio loji cehetden en ehemiyyetlisi kend teserrufati ve istehsalat tip leridir Laborator diaqnostikasi Leptospirozun laborator diaqnos tikasini qoymaq ucun mikroskopik bakterioloji bioloji ve Sero loji usullar tetbiq olunur Xesteliyin 1 5 ci gunune qeder qanin ekilmesi laborator heyvanlarin yoluxdurulmasi qanin mikros kopiyasi aparilir Xesteliyin 3 15 ci gununde xestelerin qan se rumunda aqqlutinin ve lizinler emele gelir Onlar Seroloji reak siyalar mikroaqqlutinasiya ve lizis reaksiyalari MALR vasitesile teyin edilirler Diaqnostik titr 1 500 sayilir Dinamikada onlarin titri 1 20 000 qeder artir Mikroskopik usulla xesteliyin 10 16 ci gununden etibaren sidiyin likvorun parenximatoz or qanlarin muayinesi aparilir Leptospirler pis renglendiyinden butun muayineler canli toredicilerle qaranliq sahede aparilir Muayine ucun ezilmis damla preparati hazirlanir Eksepidemik tedbirler Xesteler hospitalizasiya olunurlar Ocaqlarda dezinfeksiya aparilir bagirsaq infeksiyalari qrupu ocaqlarinda oldugu kimi Ocaqda su ve qida mehsullari termiki emaldan kecirildikden sonra istifade edilir Gemiriciler mehv edi lir qida mehsullari ve su menbelerinin cirklenmeden qorunmasi guclendirilir ehali arasinda sanitar maarifi isi yerine yetirilir Profilaktik tedbirler Leptospiroz ocaqlarinda hidrotexniki tedbirler bataqliqlarin qurudulmasi gemiricilerle mubarize su yun ve qida mehsullarinin gemiricilerin ifrazatlari ile cirklenme sine yol verilmemesi sexsi gigiyena qaydalarina riayet edilmesi xususi geyim rezin elcekler ve ayaqqabilarin istifadesi Spesi fik profilaktika zamani oldurulmus vaksinle peyvend aparilir Vaksinasiya epidemik gosteris olduqda 7 yasdan baslanir arada 7 gun fasile vermekle 2 defeye yerine yetirilir 2 2 5 ml dozada deri altina yeridilir Revaksinasiya 1 ilden sonra edilir MenbeBelyakov V D Yafaev R H Epidemiologiya M Moskva 1989 414s Belozerov E S Ioannidi E A Kurs epidemiologii APP Dzhangar 2005 136s Vasilev K Shlyahov E Metody issledovaniya v epide miologii Kartya Moldovenyaska 1971 186s Zueva L P Yafaev R H Epidemiologiya Sankt Peter burg Foliant 2006 716s Klimenko E P Popov V P Epidemiologicheskij analiz M Medicina 1983 192s Pokrovskij V I Pak S G Briko N I Infekcion nye bolezni i epidemiologiya M Moskva 2006 810s Popov V F Rukovodstvo po epidemiologicheskomu ana lizu M Medicina 1973 216s Fletcher R Fletcher S Vagner E Klinicheskaya epide miologiya Izd vo Media Sfera Moskva 1998 346s Cherkasskij B L Amireev S A Knop A G Epidemio logicheskij nadzor za zoonozami Izd vo Nauka Alma Ata 1988 148s Shkarin V V Shafeev M Sh Dezinfektologiya Izd vo NGMA Nizhnij Novgorod 2003 358s Yushuk N D Epidemiologiya M Moskva 1998 336s Yushuk N D Martynov Yu V Kratkij kurs epidemi ologii M Moskva 2005 196s Yagodinskij V Rejnaru I Elementy epidemiolo gicheskogo nadzora Tallin Valgus 1987 272s Bronshtejn A M Tokmalaev A K Parazitarnye bolezni cheloveka protozoozy i gelmintozy RUDN 2004 s 207 Nikitin A F Zhogolev D T Zaharkiv Yu F Mokro usov V N Laboratornaya diagnostika parazitarnyh boleznej Medicinskie tehnologii M Intermedika 1998 t 1 s 327 388Istinadlar