Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Lamarkizm — 19-cu əsrin əvvəllərində fransız alim-təbiətşünas Jan-Batist Lamarkın “Zoologiya fəlsəfəsi” (1809) traktatında irəli sürdüyü nəzəriyyəyə əsaslanan təkamül konsepsiyasıdır.
J.Lamarkın fikirləri müasir elm çərçivəsində tamamilə şərh olunmayan 18-ci əsrin bir sıra konsepsiyalarına əsaslanır. (Passiv başlanğıc kimi Tanrının ilkin yaratdığı materiya və onun həyata keçirilməsi üçün nizam və enerji kimi təbiət; xüsusi “canlı maddə”dən qurulmuş üzvi cisimlərdə dövr edən “incə mayelər” şəklində efirin ən mühüm rol oynadığı beş element anlayışı; qeyri-üzvi və üzvi maddələrdən həyatın, o cümlədən onun mürəkkəb formalarının daim kortəbii əmələ gəlməsi; növlərin nəsli kəsilməsinin inkarı; "aşağı heyvanlarda" sinir sisteminin və cinsi çoxalmanın mövcudluğunun inkarı və s.).
Buna görə, müasir “Lamarkizm” onları yalnız ən ümumi mənada xatırladır.
Geniş mənada, Lamark nəzəriyyələrinə müxtəlif təkamül nəzəriyyələri daxildir (əsasən 19-cu əsr — 20-ci əsrin birinci üçdə birində meydana çıxanları), burada "canlı maddə" və orqanizmlərə xas təkmilləşmə istəyi təkamülün əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab olunur.
Bir qayda olaraq, bu cür nəzəriyyələrdə orqanların "məşq etməsi" və "məşq etməməsi" nin onların təkamül taleyinə təsirinə böyük əhəmiyyət verilir, çünki məşq etməyi və ya məşq etməməyin nəticələrinin irsi ötürülə biləcəyi güman edilir.
Mükəmməlliyə can atma prinsipi
Lamark bütün heyvanları təşkilinin mürəkkəbliyinə görə altı pilləyə, səviyyəyə (və ya onun dediyi kimi “qradasiyalara”) böldü.
İnsanlara ən uzaq olanı infuzorlar, insanlara ən yaxını isə məməlilərdir.
Eyni zamanda, bütün canlıların sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etmək, “pillələri” yüksəltmək istəyi xasdır.
Canlılar aləmində daim hamar təkamül baş verir.
Buna əsaslanaraq, Lamark belə nəticəyə gəldi ki, təbiətdə növlər əslində mövcud deyil, yalnız ayrı-ayrı fərdlər var.
Lamark öz nəzəriyyəsində ardıcıl olaraq Leybnitsin məşhur prinsipini tətbiq edirdi.: “Təbiət sıçrayış etmir”.
Növlərin varlığını inkar edən Lamark, sistematika kimi böyük təcrübəsinə istinad etdi:
"Yalnız növlərin müəyyən edilməsi üçün uzun və gərgin çalışanlar və zəngin kolleksiyalara müraciət edənlər növlərin bir-biri ilə nə dərəcədə birləşdiyini bilə bilər. Soruşuram, hansı təcrübəli zooloq və ya botanik bayaq dediklərimin doğruluğuna əmin deyil? Balıqlara, sürünənlərə, quşlara, hətta məməlilərə qədər qalxın və hər yerdə qonşu növlər və hətta nəsillər arasında tədricən keçidləri görəcəksiniz."
İnsanların bir növün digər növlərə davamlı çevrilməsini niyə hiss etmədikləri sualına Lamark belə cavab verdi: “Fərz edək ki, insan həyatı kainatın həyatı ilə müqayisədə bir saniyədən çox çəkmir, bu halda saat əqrəbini izləməkdə olan adam əqrəbin öz mövqeyini necə tərk etdiyini görməyəcək.”. Onlarca nəsil sonra da, onun hərəkəti nəzərə çarpmayacaq.
Lamarkın təkamül qanunları
Təkmilləşərkən orqanizmlər ətraf mühit şəraitinə uyğunlaşmağa məcbur olurlar. Bunu izah etmək üçün alim bir neçə “qanun” tərtib etmişdir. Əvvəla, bu, “orqanların məşq və istifadəsizliyi qanunudur”. Lamarkın verdiyi nümunələrdən ən məşhuru zürafə nümunəsidir. Zürafələr başlarının üstündə böyüyən yarpaqlara çatmaq üçün daim boyunlarını uzatmalı olurlar. Buna görə də onların boyunları uzanır və uzanır. Qarışqa yeyən bir qarışqa yuvasının dərinliyində qarışqaları tutmaq üçün daim dilini uzatmalı olur və o, uzun və nazik olur. Digər tərəfdən, yeraltı köstebeğin gözləri yalnız yoluna mane olur və tədricən yox olur. Bir orqan tez-tez məşq edirsə, inkişaf edir. Orqan məşq etməzsə, tədricən ölür. Lamarkın başqa bir “qanunu” “qazanılmış xüsusiyyətlərin irsiyyət qanunudur”. Lamarka görə heyvanın əldə etdiyi faydalı xüsusiyyətlər onların nəsillərinə ötürülür. Zürafələr uzadılmış boyunları ilə öz nəsillərinə ötürür, qarışqa yeyənlər uzun dili miras alırdılar və s.
Lamarkizm və müasirlik
Lamarkizmin qazanılmış dəyişikliklərin irsi keçməsinə dair tezisi bu günə qədər davam edən böyük mübahisəyə səbəb oldu. Buna baxmayaraq, hal-hazırda bir sıra elm adamları Lamarkçı konsepsiyaları müdafiə etməkdə davam edirlər. Ən əhəmiyyətli cəhdlər arasında, toxuma transplantasiyası sahəsində təsvir etdiyi hadisələrin Lamarkçı nöqteyi-nəzərdən daha qənaətbəxş şəkildə izah edildiyinə inanan avstraliyalı immunoloq Edvard Stilin əsərləri diqqətəlayiqdir.
Bundan əlavə, son illərdə bakteria DNT-də CRISPR (ing. clustered regularly interspaced short palindromic repeats) adlanan kasetlər getdikcə daha çox öyrənilir, bunlar bakteriofaqların (bakterial viruslar) DNT-sindən bakteriya DNT-sinə məlumat daxil etmək üçün istifadə olunur. Bu məlumat sayəsində bakteriya bakteriofaq DNT-ni tanıyaraq (CRISPR kasetində qeydə alınmış fraqmentə əsasən) və əgər bakteriofaq DNT-si bakteriya hüceyrəsinə daxil olarsa, onu bloklayaraq bakteriofaqlara müqavimət göstərə bilər. Əgər ona formal mövqedən yanaşsaq və bakteriofaqları xarici mühitin bir hissəsi hesab etsək, onda bakteriofaq haqqında məlumatın birbaşa bakteriya DNT-sinə daxil olması orqanizmin xarici mühitin şəraitinə məqsədyönlü şəkildə uyğunlaşmasıdır. Bu, orqanizm üçün faydalı ola biləcək tamamilə "təsadüfi" mutasiyalardan danışan darvinizmdən fərqli olaraq, Lamarkizm prinsiplərinə uyğun gələn məhz həmin təkamül mexanizmdir. Beləliklə, bakteriofaqlardan qorunmanın məhz bu mexanizmi Lamarkizm prinsiplərinə uyğun ola bilər.
Botanik Konvey Zirkle görə, qazanılmış xüsusiyyətlərin irsi ötrülməsi o qədər perspektivli görünür ki, insanlığı tez bir zamanda yenidən yaratmaq istəyənlər arasında populyardır.
İstinadlar
- Воронцов Н. Н. Развитие эволюционных идей в биологии. М.: Прогресс-Традиция. 1999. 201–210. ISBN .
- Стил Э., Линдли Р., Бландэн Р. Что, если Ламарк прав? Иммуногенетика и эволюция. М.: Мир. 2002.
- Лекция «Генетическая изменчивость у бактерий» 2015-03-24 at the Wayback Machine микробиолог Константин Северинов
- . Дело академика Вавилова. — М.: Книга, 1990. — С. 119. — 100000 экз.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Lamarkizm 19 cu esrin evvellerinde fransiz alim tebietsunas Jan Batist Lamarkin Zoologiya felsefesi 1809 traktatinda ireli surduyu nezeriyyeye esaslanan tekamul konsepsiyasidir J Lamarkin fikirleri muasir elm cercivesinde tamamile serh olunmayan 18 ci esrin bir sira konsepsiyalarina esaslanir Passiv baslangic kimi Tanrinin ilkin yaratdigi materiya ve onun heyata kecirilmesi ucun nizam ve enerji kimi tebiet xususi canli madde den qurulmus uzvi cisimlerde dovr eden ince mayeler seklinde efirin en muhum rol oynadigi bes element anlayisi qeyri uzvi ve uzvi maddelerden heyatin o cumleden onun murekkeb formalarinin daim kortebii emele gelmesi novlerin nesli kesilmesinin inkari asagi heyvanlarda sinir sisteminin ve cinsi coxalmanin movcudlugunun inkari ve s Buna gore muasir Lamarkizm onlari yalniz en umumi menada xatirladir Genis menada Lamark nezeriyyelerine muxtelif tekamul nezeriyyeleri daxildir esasen 19 cu esr 20 ci esrin birinci ucde birinde meydana cixanlari burada canli madde ve orqanizmlere xas tekmillesme isteyi tekamulun esas hereketverici quvvesi hesab olunur Bir qayda olaraq bu cur nezeriyyelerde orqanlarin mesq etmesi ve mesq etmemesi nin onlarin tekamul taleyine tesirine boyuk ehemiyyet verilir cunki mesq etmeyi ve ya mesq etmemeyin neticelerinin irsi oturule bileceyi guman edilir Mukemmelliye can atma prinsipiLamark butun heyvanlari teskilinin murekkebliyine gore alti pilleye seviyyeye ve ya onun dediyi kimi qradasiyalara boldu Insanlara en uzaq olani infuzorlar insanlara en yaxini ise memelilerdir Eyni zamanda butun canlilarin sadeden murekkebe dogru inkisaf etmek pilleleri yukseltmek isteyi xasdir Canlilar aleminde daim hamar tekamul bas verir Buna esaslanaraq Lamark bele neticeye geldi ki tebietde novler eslinde movcud deyil yalniz ayri ayri ferdler var Lamark oz nezeriyyesinde ardicil olaraq Leybnitsin meshur prinsipini tetbiq edirdi Tebiet sicrayis etmir Novlerin varligini inkar eden Lamark sistematika kimi boyuk tecrubesine istinad etdi Yalniz novlerin mueyyen edilmesi ucun uzun ve gergin calisanlar ve zengin kolleksiyalara muraciet edenler novlerin bir biri ile ne derecede birlesdiyini bile biler Sorusuram hansi tecrubeli zooloq ve ya botanik bayaq dediklerimin dogruluguna emin deyil Baliqlara surunenlere quslara hetta memelilere qeder qalxin ve her yerde qonsu novler ve hetta nesiller arasinda tedricen kecidleri goreceksiniz Insanlarin bir novun diger novlere davamli cevrilmesini niye hiss etmedikleri sualina Lamark bele cavab verdi Ferz edek ki insan heyati kainatin heyati ile muqayisede bir saniyeden cox cekmir bu halda saat eqrebini izlemekde olan adam eqrebin oz movqeyini nece terk etdiyini gormeyecek Onlarca nesil sonra da onun hereketi nezere carpmayacaq Lamarkin tekamul qanunlariTekmilleserken orqanizmler etraf muhit seraitine uygunlasmaga mecbur olurlar Bunu izah etmek ucun alim bir nece qanun tertib etmisdir Evvela bu orqanlarin mesq ve istifadesizliyi qanunudur Lamarkin verdiyi numunelerden en meshuru zurafe numunesidir Zurafeler baslarinin ustunde boyuyen yarpaqlara catmaq ucun daim boyunlarini uzatmali olurlar Buna gore de onlarin boyunlari uzanir ve uzanir Qarisqa yeyen bir qarisqa yuvasinin derinliyinde qarisqalari tutmaq ucun daim dilini uzatmali olur ve o uzun ve nazik olur Diger terefden yeralti kostebegin gozleri yalniz yoluna mane olur ve tedricen yox olur Bir orqan tez tez mesq edirse inkisaf edir Orqan mesq etmezse tedricen olur Lamarkin basqa bir qanunu qazanilmis xususiyyetlerin irsiyyet qanunudur Lamarka gore heyvanin elde etdiyi faydali xususiyyetler onlarin nesillerine oturulur Zurafeler uzadilmis boyunlari ile oz nesillerine oturur qarisqa yeyenler uzun dili miras alirdilar ve s Lamarkizm ve muasirlikLamarkizmin qazanilmis deyisikliklerin irsi kecmesine dair tezisi bu gune qeder davam eden boyuk mubahiseye sebeb oldu Buna baxmayaraq hal hazirda bir sira elm adamlari Lamarkci konsepsiyalari mudafie etmekde davam edirler En ehemiyyetli cehdler arasinda toxuma transplantasiyasi sahesinde tesvir etdiyi hadiselerin Lamarkci noqteyi nezerden daha qenaetbexs sekilde izah edildiyine inanan avstraliyali immunoloq Edvard Stilin eserleri diqqetelayiqdir Bundan elave son illerde bakteria DNT de CRISPR ing clustered regularly interspaced short palindromic repeats adlanan kasetler getdikce daha cox oyrenilir bunlar bakteriofaqlarin bakterial viruslar DNT sinden bakteriya DNT sine melumat daxil etmek ucun istifade olunur Bu melumat sayesinde bakteriya bakteriofaq DNT ni taniyaraq CRISPR kasetinde qeyde alinmis fraqmente esasen ve eger bakteriofaq DNT si bakteriya huceyresine daxil olarsa onu bloklayaraq bakteriofaqlara muqavimet gostere biler Eger ona formal movqeden yanassaq ve bakteriofaqlari xarici muhitin bir hissesi hesab etsek onda bakteriofaq haqqinda melumatin birbasa bakteriya DNT sine daxil olmasi orqanizmin xarici muhitin seraitine meqsedyonlu sekilde uygunlasmasidir Bu orqanizm ucun faydali ola bilecek tamamile tesadufi mutasiyalardan danisan darvinizmden ferqli olaraq Lamarkizm prinsiplerine uygun gelen mehz hemin tekamul mexanizmdir Belelikle bakteriofaqlardan qorunmanin mehz bu mexanizmi Lamarkizm prinsiplerine uygun ola biler Botanik Konvey Zirkle gore qazanilmis xususiyyetlerin irsi otrulmesi o qeder perspektivli gorunur ki insanligi tez bir zamanda yeniden yaratmaq isteyenler arasinda populyardir IstinadlarVoroncov N N Razvitie evolyucionnyh idej v biologii M Progress Tradiciya 1999 201 210 ISBN 5 88800 107 4 Stil E Lindli R Blanden R Chto esli Lamark prav Immunogenetika i evolyuciya M Mir 2002 Lekciya Geneticheskaya izmenchivost u bakterij 2015 03 24 at the Wayback Machine mikrobiolog Konstantin Severinov Delo akademika Vavilova M Kniga 1990 S 119 100000 ekz