Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Krım xan sarayı — Krım xanlarının sarayı olub, Bağçasaray şəhərində yerləşir. Bağçasaray 1530-1783-cü illərdə Krım xanlığının paytaxtı olmuşdur. Hazırda saray dünyanın dörd bir yanından gələn ildə təxminən 200.000 ziyarətçini qəbul edir. Bundan başqa, cənub-şərqi Avropada Türk-İslam mədəniyyətinin bir abidəsi kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
| Krım xan sarayı | |
|---|---|
 | |
 | |
| Ölkə |  Ukrayna/ Rusiya |
| Şəhər |  Bağçasaray |
| Yerləşir | Bağçasaray |
| Sifarişçi | I Sahib Gəray |
| Tikilmə tarixi | XVI əsr |
| Üslubu | Osmanlı memarlığı |
| Vəziyyəti | muzey |
| Rəsmi sayt | handvorec.ru |
UNESCO Ehtiyat Siyahısı | |
| Rəsmi adı: Bagçesaray Palace of the Crimean Khans | |
| Tipi | Mədəni |
| Kriteriya | i,iii,v,vi |
| Təyin edilib | 2003 |
| İstinad nöm. | 1820 |
| Dövlət | Ukrayna |
| Region | Avropa |
| | |
 Sarayın planı. | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Krım xan sarayı bir-birinə bağlı ancaq müxtəlif vaxtlarda inşa edilmiş binalardan meydana gələn böyük bir kompleksdir. Topqapı sarayının kiçik amma zərif bir bənzəri kimidir.
XVI əsrin əvvəllərində (1503-cü ildə) Krım Xanı I Mənqli Gəray xan dövründə tikintisinə başlanan saray, ondan sonrakı xanlar tərəfindən də genişləndirilərək bugünkü möhtəşəm halına qovuşmuşdur. Tikintisində İrandan, Anadoludan və İtaliyadan ustalar ilə Rus və Ukraynalı kölələr çalışmışdır. Saray ümumi görünüş olaraq Osmanlı saraylarından, xüsusilə də Topqapı sarayından qabarıq izlər daşıyır. Bunda İstanbulda yetişən Krım xanlarının geri qayıdanda İstanbulda gördüklərini Sarayda tərtib etmələri təsirli olmuşdur.
Övliya Çələbi Sarayı- "Dörd yanı qala kimi dörd künclü, bərkidir divarlı bir saray" kimi danışmaqda və ətrafının beş min altmış addım olduğunu, dörd bir tərəfində dəmir qapıların, tərkibində də zərbxana, mətbəx, ərzaq anbar, hamam və s. tikililərin olduğunu bildirmişdir.
Saray bir tərəfdən Krım xanlığının idarə olunduğu bir inzibati mərkəz ikən, digər tərəfdən də bir çox mədəni fəaliyyətə də ev sahibliyi edirdi. Krım xanı Gəray Xanın (1758-1764) bir rəsm kolleksiysının yerləşdiyi sarayda Molireden oyunlar oynanırdı.
Saray, ilk dəfə 1736-cı ildə General Münnich, 1737-ci ildə General Lassi və 1771-ci ildə Knyaz Dolgorukovun orduları tərəfindən darmadağın edilmişdir. Xüsusilə I Səlim Gəray Xan tərəfindən yaradılan və baha verilməyən minlərlə əl yazmadan ibarət məşhur kitabxana yanıb kül olmuşdur. Bu ağır hücumların ardından saray və şəhər yenidən təmir edilsə də bu təmirlər sarayın ilk keçirildiyi dövrdəki özünəməxsusluğunu də getdikcə ortadan qaldırmış və Osmanlı saraylarına daha çox oxşar bir hala gəlmişdir.
Krımın 1783-cü ildə Rus Çarı tərəfindən işğalın ardından, Çariça II Yekaterinanın direktivləri bir Fransız memara sarayın planı çıkartdırılmış, sonra aparılan bərpa da sarayın möhtəşəm görünüşü əhəmiyyətli dərəcədə məhv edilmişdir. Saray xüsusən Krım müharibəsi əsnasında 1854-1855-ci illərdə xəstəxana kimi istifadə edilmiş və bu dövrdə saray böyük ölçüdə zərər görmüşdür. 1914-cü ilə aid bir səyahət rəhbərində Sarayda aparılan bərpa işlərinin sarayın əzəmətinə böyük zərbə vurduğu bildirilirdi. 1955-ci ildən saray kompleksi içində Bağçasaray Tarix və Arxeologiya muzeyi yerləşir. Saray bəzi döyüş filmlərində dekorasiya kimi də istifadə edilmişdir.
Sarayın içində bir-birindən qiymətli sənət əsərləri və hekayələri ziyarətçilərini dərindən təsir edir. Vaxtilə atlı süvarilərin maneə atdığı sarayın həyətində, artıq sarayı gəzmək üçün gözləyən çoxsaylı turist qrupları gözləyir. Sarayı rəhbəriniz altında gəzməyə başlayarkən hər yerdə sizə deyiləcək ayrı bir tarixin və hekayənin olduğunu görəcəksiniz. Göz yaşı çeşməsində mərmərə işlənən bir sevda, Puşkinin Bahçasaray Bulağı şeirinin misralarında isə, bu böyük məhəbbətin ölməz izlərini taparsınız. Demirkapı sizə Krım Xanlığının əzəmət və qüdrəti haqqında ipucu verəcək. Qızıl Bulaq, keçmişdəki zənginliyindən izlərini daşıyarkən, Qızıl Otaqda əzəmət və dəbdəbə, Hərəmxanada keçmişin sirrlərini dərindən dərinə tənəffüs edirsiniz əslində. İki minarəli Hancamii isə estetik gözəlliyin səmaya açılan zərif əlləridir.
Krım xan sarayı muzeyi
1917-ci ildə görkəmli sənətkar, tarixçi və arxeoloq Üsein Bodaninskinin işləri ilə Sarayda bir muzey yaradılmış və Krım Tatarlarına aid bir çox qiymətli eksponat muzeydə toplanmışdır. Amma 1944-cü ildə Krım tatarlarının sürgün edilməsinin ardından muzey bağlanmış və bir çox qiymətli əsər keçən zaman içərisində itmişdir. 1950-ci ildə "Şərq Muzeyi" adı ilə ziyarətçilərə qapılarını açan saray nümayiş etdirilən və anbarlarda saxlanılan minlərlə əsəri Krım tatarlarının ən mühüm tarixi kimi nümayiş etdirir.
Hazırda muzeyə Sərvər Əbubəkr rəhbərlik edir. Ömrünü Krım- Tatar mədəniyyətini dünyaya tanıtmağa və sarayı yaşatmağa həsr etmiş bu əzmli insan və qrupunun səyləri sayəsində, muzeyə xeyli yeni eksponat gətirilmiş və sarayın xarab vəziyyətdəki bir çox hissəsi bərpa edilərək ziyarətə açılmışdır.
Saraya Çürüksu dərəsi üzərindəki daş körpüdən keçilərək girilir. Əsas qapıdan, həyətə girəndə sağ tərəfdə muzeyin ana girişi, sol tərəfdə isə, bilet kassaları, Xan məscidi, qəbiristanlıq, hamam və digər yardımçı binalar yerləşir. Ağacların kölgəsindəki geniş həyət, eyni zamanda ziyarətçilərin istirahət edəcəyi baxımlı bir bağça şəklindədir. Xüsusilə yaz aylarında turistlərin sıx bir şəkildə ziyarət etdiyi sarayda ziyarətçilər, qruplar halında rəhbərləri altında muzeyi gəzirlər.
Bilet alınıb rəhbər altında sarayın muzey qapısından içəri girdikdə, girişdə sağda yer alan sarayın baş planın qarşısında qruplara Krım tatarları, Krım xanlığı, Krım xan sarayının tikilişi və bənzəri məsələlərdə uzun-uzadı izahatlar verilir. Deyilənlərə və sarayın planına baxdıqda, bir çox binanın Ruslar tərəfindən aradan qaldırılmış olduğu bəlli olur.
Dəmirqapı
Sarayın girişində qarşılaşılan ilk mühüm əsər, Dəmirqapıdır. İkinci həyətə açılan geniş bir giriş qapısı olan dəmirqapı, İtalyan memar Alevizio Novı tərəfindən düzəldilmişdir. Rus çarının dəvəti ilə Krımdan sonra Moskvaya gedən İtalyan memar, Krımda saxlanılıb sarayın inşasında tapşırılanda, tipik İntibah dövrü xüsusiyyətlərini daşıyan bu əsəri meydana gətirmişdir. Dəmirqapı 1503-cü ildə I Mənqli Gəray xan tərəfindən Salacakdakı köhnə saraydan gətirdilərək indiki yerinə qoyulmuşdur. Mərmər portal, korent başlıqlı titullar, söylər ilə yarımdairə formasında bir fronton və incilərlə işlənmiş quruluşlu intibah bəzəmələri diqqətçəkicidir. Xüsusilə fronton hissəsindəki Krım xanlığının rəmzi Daraq Tamga dərhal gözə çarpır.
Qapının kitabəsində bu ifadələr yer alır: "Bu sarayın sahibi və bu məmləkətin hökmdarı, ulu sultan Mənqli Gəray, Hacı Gəray Xanın oğlu. Allah onu və onun nababasını hər iki dünyada qorusun. Bu qapı, iki qitənin (Avropa və Asiya) sultanı və iki dənizin xaqanı, (Azov və Qara Dəniz) Xan Hacı Gəray Sultanın oğlu Mənqli Gəray Xan əmri ilə yaradılmışdır".
Dəmirqapı ehtişamlı görünüşündən gərək ki, Krım tatar tarixinin, xüsusilə XX əsrin başındakı bir çox mühüm hadisələrə şahidlik etmişdir. quruluşu və bənzəri bir çox mühüm hadisə bu qapının önündə çəkilən fotoşəkillərlə əbədiləşdirilmişdir.
Bulaqlı həyət
İntibah tərzi bəzəkləri ilə diqqəti çəkən və 1733-cü ildə Kaplan Gəray xan dövründə tikilən Qızıl bulaq, görülməsi vacib olan digər bir tarixi əsərdir. Qızıl tozu ilə işləmələri bəzənən bulağının üst qabarıq hissəsini rumi bəzənmiş, üstünə sülüs yazı yazılmışdır.
Göz yaşı bulağı (Bağçasaray bulağı)
Sarayın ən məşhur yelərindən biri Göz yaşı bulağıdır. Krım xanı Krım Gəray Xan tərəfindən, çox sevdiyi və gənc yaşında ölən həyat yoldaşı Dilarə Bikeçin xatirəsinə "Dünya durduqca bu bulaq də mənim kimi ağlasın" deyərək Bağçasaraylı bir daş ustasına (bəzilərinə görə İranlı Ömər ustaya) 1763-cü ildə bu bulağı inşa etdirmişdir. Bəzi mənbələrə görə isə Krım Gəray xan hərəmində Mariya Potocka adında Lex əsilli gənc bir xanımı görən kimi aşiq olur. Xanım Krım xanının məhəbbətinə qarşılıq vermir və ölür. Gəray xan elə kədərlənir ki, məhəbbətini ifadə etmək üçün ən yaxşı heykəltəraşı daşdan bir ağlayan heykəl düzəltməsini əmr edir. Və beləcə şeirlərə mövzu olan dillərə dastan Bağçasaray daş bulağı yaradılmış olur.
Bulaq əsl yerində hər bir su damcısının çıxardığı səs insana ağlama-hıçkırıq səsi kimi gəlir və qulaq asana dərindən təsir edirmiş. Bulaq bugünkü yerinə qoyulanda, bulağın bu orjinallığı itmişdir. Bulağın üzərindəki şəkillərin mənaları da bulağının tikiliş hekayəsini təsdiq edir. Mərmərdən düzəldilmiş gül göz yaşları dolu bir göz mənasına gəlir. Göz yaşları ürək kurnesini (yuxarıdakı böyük quruculuğuna) kədərlə doldurur. Zaman bütün acıları yüngülləşdirir (iki kiçik quruculuğuna), lakin zehində qalanlar yenə də acı xatırladır (ortadakı böyük quruculuğuna) və həyat beləcə davam edib gedər (fondakı spiral).
Tikiliş hekayəsi və tarixdə qoyduğu izlər, bu bulağın ziyarətçilərinə dərindən təsir göstərmiş və şöhrətinin hər tərəfə yaymışdır. Bulaq tikildiyi tarixdən etibarən "Göz yaşı bulağı" kimi adlandırılmışdır. Məhz o gündən bulağın su xəzinəsinə qoyulan və hər gün yenilənən sarı və qırmızı güllər, bir-birini sevən bu iki insanın simvoludur.
1822-ci ildə məşhur Rus şair və yazıçı Puşkin, sürgündə ikən sarayı gəzmiş və bulağın hekayəsindən çox təsirlənmiş və "Bağçasaray bulağı" adlı əsərini qələmə almışdır. Şeir o dövrdə Çar Rusiyasında və Avropada məşhur olmuşdur.
Adına bulaqlar qurulan, şeirlər yazılan Dilarə Bikeçin türbəsi Bağçasarayda Xan sarayı divarına bitişikdir. Bəzi mənbələrdə Göz gaşı bulağının türbənin divarına bitişik olaraq tikildiyi də bildirilir.
Divan zalı
Bulaqlı həyətin xarici küncündə yer alan Divan zalının orjinalında üç tərəfi açıq idi. Ancaq ruslar tərəfindən otağın bağçaya açılan üç tərəfi rəngli şüşələrlə örtülərək bugünkü halına gətirilmişdir. Ortasında kiçik bir fəvvarənin axdığı salonda keçmişdən günümüzə yalnız üç dənə sidr tatami orijinal halı çatmışdır.
"Şanı yüksək Xanlar hansı divanın taxtında otursa, bütün qapı qulları və qaraçı haqları əl qaldırıb, ədəb və üsul kimi yerlərində dayanırlar. Xanın sağ tərəfində Titul Sultan oturur. Onun Krım ölkəsindəki taxt mərkəzi Akmescit şəhəridir. Xanın sol tərəfində Nureddin Sultan oturur. Divan iclasından sonra böyük ziyafət verilir". Vaxtilə Krım xanlığının gündəlik məsələlərinin müzakirə edilib qərar verildiyi Divan zalı, artıq turistləri qəbul edir.
Məscid
Divan zalının düz yanında 1741-ci il tarixli yatıq düzbucaqlı formalı bir məscid yerləşir. Daş bünövrəli bu kiçik formalı binada günümüzdə əlyazma Quranlar və müxtəlif dini motivli əşyalar nümayiş etdirilir və bura gələn turistlərə İslam dini haqqında müxtəlif məlumatlar verilir.
Hərəm dairəsi
Turistlərin sarayda ən çox maraq etdikləri yerlərdən biri də Hərəmxana dairəsidir. Vaxtilə dörd böyük müstəqil binadan ibarət Hərəmxana dairəsindən günümüzə (digər üç bina Ruslar tərəfindən ortadan qaldırıldığı üçün) təkcə bir bina çata bilib.
Bir neçə pilləli pilləkənlə çıxılan Hərəm Dairəsinin girişindəki divarda Krım-Tatar evlərinə aid erker tərzi taxta qəfəslər, otaqlarında isə Krım xanlarının ailələri ilə birlikdə gündəlik həyatlarında istifadə etdikləri müxtəlif geyim və əşyalar nümayiş etdirilir.
Hərəm dairəsinin arxasındakı bağda vaxtilə Xanın xanımları və uşaqları oynayarmışlar. Bağçada yer alan "Ay nənni bulağı"ndan su içənlərin gəncləşməsinə inanıldığı üçün ziyarətçisi də və su içənləri də çoxdur.
Xidmətçi otaqları
Xanlıq dövründə sarayın xidmətçilərinin qaldığı hissələr olan bu otaqlar günümüzdə Krım tatarlarına aid etnoqrafik əsərlərin (paltarlar, mətbəx ləvazimatı, mebellər, fotoşəkillər və gündəlik həyata aid digər materiallar) nümayiş olunduğu sərgi salonlarına çevrilmişdir. Bu hissədəki otaqlardan birində də İsmayıl Bəy Gaspralıya aid müxtəlif əşyalar və tarixi sənədlər nümayiş etdirilir. Daha əvvəllər 1944-cü ildə Krım tatarlarının deportasiya ilə bağlı şəkil və sənədlərin nümayiş olunduğu otaq isə artıq mövcud deyil.
Xan məscidi
Krım xan sarayının ümumi görünüşü ilə mükəmməl bir harmoniya yaradan Xan məscidi bugünkü mənzərəsini 1740-1743-cü illərdə almışdır. İlk inşa edildikdə günbəzli bir quruluş olan məscid, 1736-cı ildə General Münnich komandanlığı altındakı Rus qoşunları tərəfindən darmadağın edildikdən sonra, bugünkü görünüşü ilə Səlamət Gəray xan tərəfindən yenidən tikilmişdir. Məscid bəzi mənbələrə görə Göz Yaşı bulağını da memarı olan İranlı Ömər Usta tərəfindən 1763-cü ildə inşa edilmişdir.
Zəngin bəzəkli daş oymalı mehrabı, çox xoş taxta minbəri və iki incə minarəsi saray ilə tam bir harmoniya içindədir. Qarşısında qapalı son camaat yeri, yanlarda aşırımlar vardır. Cənub-qərb guşəsində zəngin bəzəkli Padşah Mahfilinə dik bir taxta pilləkən ilə çıxılır. Bunun divarları Türk çiniləri ilə örtülüdür.
Məscid yalnız ümə günləri ibadətə açıqdır. Xüsusilə Bağçasarayda yaşayan Krım tatarlarının namaz vaxtında məscid görülməyə dəyər bir gözəllikdi
Qəbiristanlıq
Xan məscidinin dərhal yanı başındakı qəbiristanlıq hissəsi Çar və Sovet dövründə ağır bir təxribata məruz qalmışdır. 1944-cü il sürgünündən sonra qəbiristanlıq ümumi bir talana məruz qalmış və məzar daşlarına qədər hər şey viran edilmişdir. Qəbir daşlarının bir çoxu inşaatlarda tikinti materialı olaraq istifadə edildikləri üçün tapılmamışdır. Bir az torpağın altından və ya heç əlaqəsi olmayan müxtəlif yerlərdən gəlmiş və bu əcdad yadigarı istirahatgahın yenidən ayağa qaldırılmasına çalışılmışdır.
Qəbiristanlıqda 1592-ci ildən etibarən Tatar xanlarının və həyat yoldaşlarının məzarları yerləşir. Qəbiristanlıqda yer alan künbəzləri qurğuşun örtüklü iki türbədə Krım Xanlarından I Mənqli Dövlət Gəray xan, II Qazi Gəray xan, III İslam Gəray xan və IV Mehmed Gəray xanın qəbirləri yer alır. İki türbənin yanında açıq türbə isə II Mənqli Gəray xana məxsusdur. Qəbiristanlığın yanındakı bağın başındakı zərif türbədə isə, Krım Gəray xanın gənc yaşda ölən həyat yoldaşı Dilarə Bikeçin qəbri yerləşir. Qəbiristanlıqda türbələrin başqa sahədə Krım Gəray xan, Arslan Gəray xan, II Səlim Gəray xan kimi Krım xanları ilə Titul sultanların və digər xanədan nümayəndələrinin qəbirləri yerləşir. Qəbiristanlığın cənub-şərqində pəyələr, şərqində arxa bağçada isə bir cüt hamam yer yerləşir. Olduqca daxma halda bu hissənin bərpa edilməsinə ehtiyac var.
Qızıl otaq
Kırım xan sarayının bəzi hissələrində bərpa işləri davam etdiyi üçün, bəzi hissələr isə bərpaya ehtiyac duyduğu üçün turistlərə bağlıdır. Bu hissələrdən biri də Qızıl otaqdır. Mövqeyi etibarilə sarayın ən hakim nöqtəsində yer alır. Həyətin və Divan zalının divarına bitişik, böyük xarici həyətə böyük bir çıxıntı halında uzanan bu xüsusi hissə 1764-cü ildə tikdirilmişdir. İki pəncərə ilə işıqlanan Qızıl otaqda 24 ədəd bəzəkli tavanda, bir-birinə keçən hissələr qabarıq olaraq işlənmişdir. Sidrlər, tünd qırmızı məxmər üzərinə qızıl sırıq naxışlı parçalarla döşənilidir. Divar bəzəklərində isə, mavi rəng hakimdir. Divarlara o dövrün bir şairinin dilindən, gözəllikləri tərifləyən beyt yazılıb.
Sarayın Divan zalının olduğu meydandan ikinci mərtəbəyə çıxanda Elçi qəbul salonuna düşülür. Krım xanının qəbuluna gələn elçilərə Xanlığının əzəmətini göstərməsi üçün, bu otaqda dəbdəbəli tərzdə bəzəmələr edilmişdir.
Elçi qəbul salonundakı iki böyük eyvandan birinda xan, digərində isə musiqi heyəti oturardı. Bu salonun fonu mərmər döşəmə, üstünə həsir; Tavan, taxta və naxışlarla bəzəklidir.
Yaz çardağı
XVII əsrdə inşa edilən yaz çardağı XVIII əsrdə yenidən tikilib. Çardağın ortasında Türk barokko stilində mərmərdən kiçik bir fəvvarə var.
Təmiz hava, işıq və fəvvarənin sakitləşdirici səsi ilə dolu bu otaq divan toplantılarından sonra çox gözəl bir istirahət yeridi.
Xan və idarəedicilər burada söbbət edər, musiqi dinləyir və yüngül yeməklər yeyərdilər. Sarayda bir çox musiqiçi olardı. Ədəbiyyat Krım xanlığı mədəniyyətinin inkişaf etmiş bir hissəsi idi. Krım yaxın şərq ədəbiyyatına bir çox şair və yazıçı qazandırıb. Hətta bunlardan bəziləri sülalə nəslindən gəlir.
Həlim Gəray, Rammal Xoca, Məhəmməd Rza, Mehmed Senai kimi bir çox Krım Tatar yazıçılarnın əsərləri müasir tarixçilər üçün mənbə təşkil etmişdir. Bora Qazi Gəray, Bahadır Gəray, Əl-Hacı Səlim Gəray kimi bəzi xanlar şeirlər yazıb, musiqi əsərləri yaratmışdılar. Məsələn, Bora Qazi Gəray, Qəzayi təxəllüsü ilə tanınan məşhur bir şairdir. Krım xanlığı şairlərinin gördüyü işlərdən bəziləri son illərdə xalqa Krım-Tatar mədəniyyətini xatırlamaq üçün yenidən nəşr olunmuşdur.
Çardağın pəncərəsindən görünən, çiçəklərlə dolu, hovuzlu həyət yenidən canlandırılan bir digər gözəl məkandır. Sarayın soylu yerliləri bu bərəkətli bağda yürüşlər edirdilər. Hovuzlu otağın mərkəzində bəzəkli hovuza su tökən mərmər fəvvarə yerləşir.
Şahin qülləsi
Hərəm dairəsinin qarşı həyət bağça divarına bitişik vəziyyətdəki Şahin qülləsi, Krım xanı və saray əyanlarının mərasimləri və ətrafı seyr etməsi üçün inşa edilmişdir. Bərpası başa çatmasına baxmayaraq hələ də ziyarətçilərə bağlıdır.
Sarıgözəl hamamları
Dəmir qapının qərbində xarici tində 1533-cü il tarixində tikdirilən Sarıgözəl hamamları yerləşir. Altdan istilik sistemi ilə qızdırılan hamam, asimmetrik planlı olub, soyunma yeri, soyuqluq və istilik kimi üç hissə halında tikilmişdir.
Mənbə
- Hansaray 2015-04-24 at the Wayback Machine
- Ханский дворец- Бахчисарай.
- Бахчисарайский ханский дворец 2015-04-27 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Krim xan sarayi Krim xanlarinin sarayi olub Bagcasaray seherinde yerlesir Bagcasaray 1530 1783 cu illerde Krim xanliginin paytaxti olmusdur Hazirda saray dunyanin dord bir yanindan gelen ilde texminen 200 000 ziyaretcini qebul edir Bundan basqa cenub serqi Avropada Turk Islam medeniyyetinin bir abidesi kimi xususi ehemiyyete malikdir Krim xan sarayi44 44 55 sm e 33 52 55 s u Olke Ukrayna RusiyaSeher BagcasarayYerlesir BagcasaraySifarisci I Sahib GerayTikilme tarixi XVI esrUslubu Osmanli memarligiVeziyyeti muzeyResmi sayt handvorec ruUNESCO Ehtiyat SiyahisiResmi adi Bagcesaray Palace of the Crimean KhansTipiMedeniKriteriyai iii v viTeyin edilib2003Istinad nom 1820DovletUkraynaRegionAvropaKrim xan sarayiSarayin plani Vikianbarda elaqeli mediafayllar Krim xan sarayi bir birine bagli ancaq muxtelif vaxtlarda insa edilmis binalardan meydana gelen boyuk bir kompleksdir Topqapi sarayinin kicik amma zerif bir benzeri kimidir XVI esrin evvellerinde 1503 cu ilde Krim Xani I Menqli Geray xan dovrunde tikintisine baslanan saray ondan sonraki xanlar terefinden de genislendirilerek bugunku mohtesem halina qovusmusdur Tikintisinde Irandan Anadoludan ve Italiyadan ustalar ile Rus ve Ukraynali koleler calismisdir Saray umumi gorunus olaraq Osmanli saraylarindan xususile de Topqapi sarayindan qabariq izler dasiyir Bunda Istanbulda yetisen Krim xanlarinin geri qayidanda Istanbulda gorduklerini Sarayda tertib etmeleri tesirli olmusdur Ovliya Celebi Sarayi Dord yani qala kimi dord kunclu berkidir divarli bir saray kimi danismaqda ve etrafinin bes min altmis addim oldugunu dord bir terefinde demir qapilarin terkibinde de zerbxana metbex erzaq anbar hamam ve s tikililerin oldugunu bildirmisdir Saray bir terefden Krim xanliginin idare olundugu bir inzibati merkez iken diger terefden de bir cox medeni fealiyyete de ev sahibliyi edirdi Krim xani Geray Xanin 1758 1764 bir resm kolleksiysinin yerlesdiyi sarayda Molireden oyunlar oynanirdi Saray ilk defe 1736 ci ilde General Munnich 1737 ci ilde General Lassi ve 1771 ci ilde Knyaz Dolgorukovun ordulari terefinden darmadagin edilmisdir Xususile I Selim Geray Xan terefinden yaradilan ve baha verilmeyen minlerle el yazmadan ibaret meshur kitabxana yanib kul olmusdur Bu agir hucumlarin ardindan saray ve seher yeniden temir edilse de bu temirler sarayin ilk kecirildiyi dovrdeki ozunemexsuslugunu de getdikce ortadan qaldirmis ve Osmanli saraylarina daha cox oxsar bir hala gelmisdir Krimin 1783 cu ilde Rus Cari terefinden isgalin ardindan Carica II Yekaterinanin direktivleri bir Fransiz memara sarayin plani cikartdirilmis sonra aparilan berpa da sarayin mohtesem gorunusu ehemiyyetli derecede mehv edilmisdir Saray xususen Krim muharibesi esnasinda 1854 1855 ci illerde xestexana kimi istifade edilmis ve bu dovrde saray boyuk olcude zerer gormusdur 1914 cu ile aid bir seyahet rehberinde Sarayda aparilan berpa islerinin sarayin ezemetine boyuk zerbe vurdugu bildirilirdi 1955 ci ilden saray kompleksi icinde Bagcasaray Tarix ve Arxeologiya muzeyi yerlesir Saray bezi doyus filmlerinde dekorasiya kimi de istifade edilmisdir Sarayin icinde bir birinden qiymetli senet eserleri ve hekayeleri ziyaretcilerini derinden tesir edir Vaxtile atli suvarilerin manee atdigi sarayin heyetinde artiq sarayi gezmek ucun gozleyen coxsayli turist qruplari gozleyir Sarayi rehberiniz altinda gezmeye baslayarken her yerde size deyilecek ayri bir tarixin ve hekayenin oldugunu goreceksiniz Goz yasi cesmesinde mermere islenen bir sevda Puskinin Bahcasaray Bulagi seirinin misralarinda ise bu boyuk mehebbetin olmez izlerini taparsiniz Demirkapi size Krim Xanliginin ezemet ve qudreti haqqinda ipucu verecek Qizil Bulaq kecmisdeki zenginliyinden izlerini dasiyarken Qizil Otaqda ezemet ve debdebe Heremxanada kecmisin sirrlerini derinden derine teneffus edirsiniz eslinde Iki minareli Hancamii ise estetik gozelliyin semaya acilan zerif elleridir Krim xan sarayi muzeyi1917 ci ilde gorkemli senetkar tarixci ve arxeoloq Usein Bodaninskinin isleri ile Sarayda bir muzey yaradilmis ve Krim Tatarlarina aid bir cox qiymetli eksponat muzeyde toplanmisdir Amma 1944 cu ilde Krim tatarlarinin surgun edilmesinin ardindan muzey baglanmis ve bir cox qiymetli eser kecen zaman icerisinde itmisdir 1950 ci ilde Serq Muzeyi adi ile ziyaretcilere qapilarini acan saray numayis etdirilen ve anbarlarda saxlanilan minlerle eseri Krim tatarlarinin en muhum tarixi kimi numayis etdirir Hazirda muzeye Server Ebubekr rehberlik edir Omrunu Krim Tatar medeniyyetini dunyaya tanitmaga ve sarayi yasatmaga hesr etmis bu ezmli insan ve qrupunun seyleri sayesinde muzeye xeyli yeni eksponat getirilmis ve sarayin xarab veziyyetdeki bir cox hissesi berpa edilerek ziyarete acilmisdir Saraya Curuksu deresi uzerindeki das korpuden kecilerek girilir Esas qapidan heyete girende sag terefde muzeyin ana girisi sol terefde ise bilet kassalari Xan mescidi qebiristanliq hamam ve diger yardimci binalar yerlesir Agaclarin kolgesindeki genis heyet eyni zamanda ziyaretcilerin istirahet edeceyi baximli bir bagca seklindedir Xususile yaz aylarinda turistlerin six bir sekilde ziyaret etdiyi sarayda ziyaretciler qruplar halinda rehberleri altinda muzeyi gezirler Bilet alinib rehber altinda sarayin muzey qapisindan iceri girdikde girisde sagda yer alan sarayin bas planin qarsisinda qruplara Krim tatarlari Krim xanligi Krim xan sarayinin tikilisi ve benzeri meselelerde uzun uzadi izahatlar verilir Deyilenlere ve sarayin planina baxdiqda bir cox binanin Ruslar terefinden aradan qaldirilmis oldugu belli olur DemirqapiSarayin girisinde qarsilasilan ilk muhum eser Demirqapidir Ikinci heyete acilan genis bir giris qapisi olan demirqapi Italyan memar Alevizio Novi terefinden duzeldilmisdir Rus carinin deveti ile Krimdan sonra Moskvaya geden Italyan memar Krimda saxlanilib sarayin insasinda tapsirilanda tipik Intibah dovru xususiyyetlerini dasiyan bu eseri meydana getirmisdir Demirqapi 1503 cu ilde I Menqli Geray xan terefinden Salacakdaki kohne saraydan getirdilerek indiki yerine qoyulmusdur Mermer portal korent basliqli titullar soyler ile yarimdaire formasinda bir fronton ve incilerle islenmis quruluslu intibah bezemeleri diqqetcekicidir Xususile fronton hissesindeki Krim xanliginin remzi Daraq Tamga derhal goze carpir Qapinin kitabesinde bu ifadeler yer alir Bu sarayin sahibi ve bu memleketin hokmdari ulu sultan Menqli Geray Haci Geray Xanin oglu Allah onu ve onun nababasini her iki dunyada qorusun Bu qapi iki qitenin Avropa ve Asiya sultani ve iki denizin xaqani Azov ve Qara Deniz Xan Haci Geray Sultanin oglu Menqli Geray Xan emri ile yaradilmisdir Demirqapi ehtisamli gorunusunden gerek ki Krim tatar tarixinin xususile XX esrin basindaki bir cox muhum hadiselere sahidlik etmisdir qurulusu ve benzeri bir cox muhum hadise bu qapinin onunde cekilen fotosekillerle ebedilesdirilmisdir Bulaqli heyetIntibah terzi bezekleri ile diqqeti ceken ve 1733 cu ilde Kaplan Geray xan dovrunde tikilen Qizil bulaq gorulmesi vacib olan diger bir tarixi eserdir Qizil tozu ile islemeleri bezenen bulaginin ust qabariq hissesini rumi bezenmis ustune sulus yazi yazilmisdir Goz yasi bulagi Bagcasaray bulagi Sarayin en meshur yelerinden biri Goz yasi bulagidir Krim xani Krim Geray Xan terefinden cox sevdiyi ve genc yasinda olen heyat yoldasi Dilare Bikecin xatiresine Dunya durduqca bu bulaq de menim kimi aglasin deyerek Bagcasarayli bir das ustasina bezilerine gore Iranli Omer ustaya 1763 cu ilde bu bulagi insa etdirmisdir Bezi menbelere gore ise Krim Geray xan hereminde Mariya Potocka adinda Lex esilli genc bir xanimi goren kimi asiq olur Xanim Krim xaninin mehebbetine qarsiliq vermir ve olur Geray xan ele kederlenir ki mehebbetini ifade etmek ucun en yaxsi heykelterasi dasdan bir aglayan heykel duzeltmesini emr edir Ve belece seirlere movzu olan dillere dastan Bagcasaray das bulagi yaradilmis olur Bulaq esl yerinde her bir su damcisinin cixardigi ses insana aglama hickiriq sesi kimi gelir ve qulaq asana derinden tesir edirmis Bulaq bugunku yerine qoyulanda bulagin bu orjinalligi itmisdir Bulagin uzerindeki sekillerin menalari da bulaginin tikilis hekayesini tesdiq edir Mermerden duzeldilmis gul goz yaslari dolu bir goz menasina gelir Goz yaslari urek kurnesini yuxaridaki boyuk quruculuguna kederle doldurur Zaman butun acilari yungullesdirir iki kicik quruculuguna lakin zehinde qalanlar yene de aci xatirladir ortadaki boyuk quruculuguna ve heyat belece davam edib geder fondaki spiral Tikilis hekayesi ve tarixde qoydugu izler bu bulagin ziyaretcilerine derinden tesir gostermis ve sohretinin her terefe yaymisdir Bulaq tikildiyi tarixden etibaren Goz yasi bulagi kimi adlandirilmisdir Mehz o gunden bulagin su xezinesine qoyulan ve her gun yenilenen sari ve qirmizi guller bir birini seven bu iki insanin simvoludur 1822 ci ilde meshur Rus sair ve yazici Puskin surgunde iken sarayi gezmis ve bulagin hekayesinden cox tesirlenmis ve Bagcasaray bulagi adli eserini qeleme almisdir Seir o dovrde Car Rusiyasinda ve Avropada meshur olmusdur Adina bulaqlar qurulan seirler yazilan Dilare Bikecin turbesi Bagcasarayda Xan sarayi divarina bitisikdir Bezi menbelerde Goz gasi bulaginin turbenin divarina bitisik olaraq tikildiyi de bildirilir Divan zaliBulaqli heyetin xarici kuncunde yer alan Divan zalinin orjinalinda uc terefi aciq idi Ancaq ruslar terefinden otagin bagcaya acilan uc terefi rengli suselerle ortulerek bugunku halina getirilmisdir Ortasinda kicik bir fevvarenin axdigi salonda kecmisden gunumuze yalniz uc dene sidr tatami orijinal hali catmisdir Sani yuksek Xanlar hansi divanin taxtinda otursa butun qapi qullari ve qaraci haqlari el qaldirib edeb ve usul kimi yerlerinde dayanirlar Xanin sag terefinde Titul Sultan oturur Onun Krim olkesindeki taxt merkezi Akmescit seheridir Xanin sol terefinde Nureddin Sultan oturur Divan iclasindan sonra boyuk ziyafet verilir Vaxtile Krim xanliginin gundelik meselelerinin muzakire edilib qerar verildiyi Divan zali artiq turistleri qebul edir MescidDivan zalinin duz yaninda 1741 ci il tarixli yatiq duzbucaqli formali bir mescid yerlesir Das bunovreli bu kicik formali binada gunumuzde elyazma Quranlar ve muxtelif dini motivli esyalar numayis etdirilir ve bura gelen turistlere Islam dini haqqinda muxtelif melumatlar verilir Herem dairesiTuristlerin sarayda en cox maraq etdikleri yerlerden biri de Heremxana dairesidir Vaxtile dord boyuk musteqil binadan ibaret Heremxana dairesinden gunumuze diger uc bina Ruslar terefinden ortadan qaldirildigi ucun tekce bir bina cata bilib Bir nece pilleli pillekenle cixilan Herem Dairesinin girisindeki divarda Krim Tatar evlerine aid erker terzi taxta qefesler otaqlarinda ise Krim xanlarinin aileleri ile birlikde gundelik heyatlarinda istifade etdikleri muxtelif geyim ve esyalar numayis etdirilir Herem dairesinin arxasindaki bagda vaxtile Xanin xanimlari ve usaqlari oynayarmislar Bagcada yer alan Ay nenni bulagi ndan su icenlerin genclesmesine inanildigi ucun ziyaretcisi de ve su icenleri de coxdur Xidmetci otaqlariXanliq dovrunde sarayin xidmetcilerinin qaldigi hisseler olan bu otaqlar gunumuzde Krim tatarlarina aid etnoqrafik eserlerin paltarlar metbex levazimati mebeller fotosekiller ve gundelik heyata aid diger materiallar numayis olundugu sergi salonlarina cevrilmisdir Bu hissedeki otaqlardan birinde de Ismayil Bey Gaspraliya aid muxtelif esyalar ve tarixi senedler numayis etdirilir Daha evveller 1944 cu ilde Krim tatarlarinin deportasiya ile bagli sekil ve senedlerin numayis olundugu otaq ise artiq movcud deyil Xan mescidiKrim xan sarayinin umumi gorunusu ile mukemmel bir harmoniya yaradan Xan mescidi bugunku menzeresini 1740 1743 cu illerde almisdir Ilk insa edildikde gunbezli bir qurulus olan mescid 1736 ci ilde General Munnich komandanligi altindaki Rus qosunlari terefinden darmadagin edildikden sonra bugunku gorunusu ile Selamet Geray xan terefinden yeniden tikilmisdir Mescid bezi menbelere gore Goz Yasi bulagini da memari olan Iranli Omer Usta terefinden 1763 cu ilde insa edilmisdir Zengin bezekli das oymali mehrabi cox xos taxta minberi ve iki ince minaresi saray ile tam bir harmoniya icindedir Qarsisinda qapali son camaat yeri yanlarda asirimlar vardir Cenub qerb gusesinde zengin bezekli Padsah Mahfiline dik bir taxta pilleken ile cixilir Bunun divarlari Turk cinileri ile ortuludur Mescid yalniz ume gunleri ibadete aciqdir Xususile Bagcasarayda yasayan Krim tatarlarinin namaz vaxtinda mescid gorulmeye deyer bir gozellikdiQebiristanliqXan mescidinin qebiristanliq hissesi Car ve Sovet dovrunde agir bir texribata meruz qalmisdir Xan mescidinin derhal yani basindaki qebiristanliq hissesi Car ve Sovet dovrunde agir bir texribata meruz qalmisdir 1944 cu il surgununden sonra qebiristanliq umumi bir talana meruz qalmis ve mezar daslarina qeder her sey viran edilmisdir Qebir daslarinin bir coxu insaatlarda tikinti materiali olaraq istifade edildikleri ucun tapilmamisdir Bir az torpagin altindan ve ya hec elaqesi olmayan muxtelif yerlerden gelmis ve bu ecdad yadigari istirahatgahin yeniden ayaga qaldirilmasina calisilmisdir Qebiristanliqda 1592 ci ilden etibaren Tatar xanlarinin ve heyat yoldaslarinin mezarlari yerlesir Qebiristanliqda yer alan kunbezleri qurgusun ortuklu iki turbede Krim Xanlarindan I Menqli Dovlet Geray xan II Qazi Geray xan III Islam Geray xan ve IV Mehmed Geray xanin qebirleri yer alir Iki turbenin yaninda aciq turbe ise II Menqli Geray xana mexsusdur Qebiristanligin yanindaki bagin basindaki zerif turbede ise Krim Geray xanin genc yasda olen heyat yoldasi Dilare Bikecin qebri yerlesir Qebiristanliqda turbelerin basqa sahede Krim Geray xan Arslan Geray xan II Selim Geray xan kimi Krim xanlari ile Titul sultanlarin ve diger xanedan numayendelerinin qebirleri yerlesir Qebiristanligin cenub serqinde peyeler serqinde arxa bagcada ise bir cut hamam yer yerlesir Olduqca daxma halda bu hissenin berpa edilmesine ehtiyac var Qizil otaqKirim xan sarayinin bezi hisselerinde berpa isleri davam etdiyi ucun bezi hisseler ise berpaya ehtiyac duydugu ucun turistlere baglidir Bu hisselerden biri de Qizil otaqdir Movqeyi etibarile sarayin en hakim noqtesinde yer alir Heyetin ve Divan zalinin divarina bitisik boyuk xarici heyete boyuk bir cixinti halinda uzanan bu xususi hisse 1764 cu ilde tikdirilmisdir Iki pencere ile isiqlanan Qizil otaqda 24 eded bezekli tavanda bir birine kecen hisseler qabariq olaraq islenmisdir Sidrler tund qirmizi mexmer uzerine qizil siriq naxisli parcalarla dosenilidir Divar bezeklerinde ise mavi reng hakimdir Divarlara o dovrun bir sairinin dilinden gozellikleri terifleyen beyt yazilib Sarayin Divan zalinin oldugu meydandan ikinci mertebeye cixanda Elci qebul salonuna dusulur Krim xaninin qebuluna gelen elcilere Xanliginin ezemetini gostermesi ucun bu otaqda debdebeli terzde bezemeler edilmisdir Elci qebul salonundaki iki boyuk eyvandan birinda xan digerinde ise musiqi heyeti oturardi Bu salonun fonu mermer doseme ustune hesir Tavan taxta ve naxislarla bezeklidir Yaz cardagiXVII esrde insa edilen yaz cardagi XVIII esrde yeniden tikilib Cardagin ortasinda Turk barokko stilinde mermerden kicik bir fevvare var Temiz hava isiq ve fevvarenin sakitlesdirici sesi ile dolu bu otaq divan toplantilarindan sonra cox gozel bir istirahet yeridi Xan ve idareediciler burada sobbet eder musiqi dinleyir ve yungul yemekler yeyerdiler Sarayda bir cox musiqici olardi Edebiyyat Krim xanligi medeniyyetinin inkisaf etmis bir hissesi idi Krim yaxin serq edebiyyatina bir cox sair ve yazici qazandirib Hetta bunlardan bezileri sulale neslinden gelir Helim Geray Rammal Xoca Mehemmed Rza Mehmed Senai kimi bir cox Krim Tatar yazicilarnin eserleri muasir tarixciler ucun menbe teskil etmisdir Bora Qazi Geray Bahadir Geray El Haci Selim Geray kimi bezi xanlar seirler yazib musiqi eserleri yaratmisdilar Meselen Bora Qazi Geray Qezayi texellusu ile taninan meshur bir sairdir Krim xanligi sairlerinin gorduyu islerden bezileri son illerde xalqa Krim Tatar medeniyyetini xatirlamaq ucun yeniden nesr olunmusdur Cardagin penceresinden gorunen ciceklerle dolu hovuzlu heyet yeniden canlandirilan bir diger gozel mekandir Sarayin soylu yerlileri bu bereketli bagda yurusler edirdiler Hovuzlu otagin merkezinde bezekli hovuza su token mermer fevvare yerlesir Sahin qullesiHerem dairesinin qarsi heyet bagca divarina bitisik veziyyetdeki Sahin qullesi Krim xani ve saray eyanlarinin merasimleri ve etrafi seyr etmesi ucun insa edilmisdir Berpasi basa catmasina baxmayaraq hele de ziyaretcilere baglidir Sarigozel hamamlariDemir qapinin qerbinde xarici tinde 1533 cu il tarixinde tikdirilen Sarigozel hamamlari yerlesir Altdan istilik sistemi ile qizdirilan hamam asimmetrik planli olub soyunma yeri soyuqluq ve istilik kimi uc hisse halinda tikilmisdir MenbeHansaray 2015 04 24 at the Wayback Machine Hanskij dvorec Bahchisaraj Bahchisarajskij hanskij dvorec 2015 04 27 at the Wayback Machine