Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Virus proqramları və ya kompüter virusları — texniki vasitələrlə bir kompüterdən digər kompüterə keçməyə cəhd edir, verilənlərin silinməsinə, zədələnməsinə, dəyişdirilməsinə gətirən və ya istifadəçinin işinə mane olan, digər proqramlarda gizlənmiş kiçik həcmli proqramlardır. Virus proqram özünü təxminən bioloji virus kimi aparır: özü-özünə çoxalır, sistem faylları daxilində gizlənir və kompüterə və ya sistemə ziyanlı təsirlər göstərir (əməliyyatlar yerinə yetirir).
Virus xarici yaddaş qurğularından (disketlərdən), elektron poçt və ya digər İnternet resurslarından istifadə edilən zaman təhlükə yarada bilər, bu zaman lazım olmayan və tanımadığınız məktubları və resursları maksimum dərəcədə az istifadə etməniz məsləhətdir.
Virus faylları kompüterə yalnız icra edilən fayllarla birlikdə daxil ola bilər. Mətn sənədləri, rəsmlər, arxivlər, cədvəllər və s. risk obyekti hesab oluna bilməz. Yeganə istista bir sıra ofis proqramlarındakı ssenarilərdir ki, bunlara makrovirus deyilir (makroviruslar hazırda böyük təhlükə təşkil etmir, bu, daha çox proqramların xətalarından irəli gələn problemlərdən qaynaqlanır).
Tarixi
Kompüter virusları təxminən 1980-ci illərin əvvəllərində meydana çıxmışdır. "Kompüter virusu" termini 1984-cü ildə ABŞ-də keçirilən informasiya təhlükəsizliyi üzrə 7-ci konfransda Fred Koen tərəfindən işlədilmişdi.
Virus proqramlarının təsnifatı
Virusları aşağıdakı əlamətlərə görə təsnif etmək olar:
- yaşayış mühitinə görə: fayl virusları (com, exe, bat, doc virusları), yükləmə virusları, makro viruslar;
- yaşayış mühitini yoluxdurma üsuluna görə: rezident və qeyri-rezident;
- əməliyyat sisteminə görə: MS-DOS, linux, Mac OS, Windows 7/8/10/11
- destruktiv imkanlarına görə: ziyansız, təhlükəsiz, təhlükəli, çox təhlükəli;
- virus alqoritminin xüsusiyyətlərinə görə: "tələbə" virusları, kompanyon-viruslar, ""soxulcanlar" (worm), "stels"-viruslar ("görünməz" viruslar), "polimorf"-viruslar (özüşifrlənən viruslar), şəbəkə virusları və s.
Virusların yaradılması
Hər gün 10–15 yeni növ virus meydana çıxır. Virusların miqdarı həndəsi silsilə üzrə artı təxminən 500 virus, 1992-ci ildə — 3 000, 1994-cü ildə — 5 000, 1996 – 9 000, 1999 – 30 000, 2001 – 50 000, 2004-cü ildə 112 000-dən çox virus məlum idi.
Kompüter viruslarının sayının artması ilk növbədə onunla bağlıdır ki, proqramlaşdırmanı bir qədər öyrəndikdən sonra istənilən şəxs virus yaza bilər. Bu işdə ona leqal və qeyri-leqal ədəbiyyat, virusların yazılması üçün xüsusi proqram təminatı kömək edə bilər. Hətta müxtəlif mutasiya generatorları mövcuddur ki, birinci kurs tələbəsinin yaratdığı sadə virusdan onun köməyi ilə mürəkkəb virus yaratmaq olar.
Virusların yayılması
Şəbəkə və kommunikasiya texnologiyalarında hər bir yenilik virusların yaradılması və yayılması üçün yeni imkanlar, yollar açır. Yaxın vaxtlara kimi viruslar disketlər və digər daşıyıcılar vasitəsilə yayılırdı, İnternet viruslar üçün geniş magistral açdı. Kompüter virusları İnternetdə bioloji virusların real dünyada yayılmasından daha sürətlə yayılır. 2003-cü ildə Slammer "soxulcanı" 10 dəqiqə ərzində 75 min kompüter yoluxdurmuşdu.
2 noyabr 1988-ci ildə ABŞ-də altı min kompüterin işini iflic etmiş Morris soxulcanı şəbəkəyə buraxılmışdır. Bu virusun müəllifi ABŞ-nin Kornel Universitetinin aspirantı Robert Morris () idi. 26 iyul 1989-cu ildə 24 yaşlı amerikalı tələbə Robert Morris kompüter virusunun hazırlanması və işə salınmasında ittiham edilmişdir. Morris cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmiş ilk virus müəllifidir. 1988-ci ilin noyabrında Morrisin şəbəkə soxulcanı ABŞ-də 6000 kompüterin işini iflic etmişdi. Hal-hazırda bu virusun kodu olan disket Bostonun Elm Muzeyində saxlanılır. Maraqlısı budur ki, Morris hal-hazırda Massaçusets Texnoloji İnstitutunun professorudur.
6 mart 1992-ci ildə ən məşhur yükləmə virusu olan Mikelancelo virusu aktivləşmişdir. Amsterdamdan olan bir gənc "Stonad" adlı ziyanverici proqramı elə dəyişdirmişdi ki, o, yalnız bir dəfə – ayın 13-ü cümə günündən (6 mart 1992-ci il) bir həftə əvvəl "işini görsün". Bu hadisəni araşdıran jurnalistlər gördülər ki, bu tarix ad gününə təsadüf edir və virusu buna uyğun olaraq Mikelancelo virusu adlandırdılar.
1999-cu ildə ilk dəfə dünya miqyasında virus epidemiyası yaranmışdı. Melissa virusu on minlərlə kompüteri yoluxdurmuş və 80 milyon dollar ziyan vurmuşdu. Bu insidentdən sonra dünyada antivirus proqramlara böyük tələb yarandı. 2000-ci ilin mayında Melissanın rekordunu bir neçə saat ərzində milyonlarla kompüteri yoluxdurmuş I Love You! virusu təzələdi. Praktik olaraq virusla "yoluxdurmaq" mümkün olmayan fayl növü qalmamışdır. Artıq mobil telefonları və proqram təminatından istifadə edən digər qurğuları yoluxduran viruslar da sürətlə yayılır.
Virus müəllifləri təkcə texnoloji zəifliklərdən deyil, "psixoloji" zəifliklərdən də istifadə edirlər. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, "Anna Kournikova", "Sean Connery", "Julia Roberts", "Elvis Presley Lives", "Explicit Hot Porn" kimi viruslardan əziyyət çəkmiş hər beşinci İnternet istifadəçisi edilmiş xəbərdarlıqlara baxmayaraq həmin adlı qoşma faylları açmışdılar.
Virus proqramlar 3 məqsəqlə yaradılır: intiqam, kommersiya, özünü təsdiq. Virusun aşkar edilməməsi üçün o çox kiçik həcmə malik olmalıdır. Odur ki, virus proqramları çox zaman proqram dilində yazılır.
Viruslar kompüterə necə keçir
- İnternetdən götürülmüş və daxilində virus olan proqramlar və digər informasiya ilə. Bunun qarşısını almaq üçün İnternetdən yüklənən hər bir informasiyanı əvvəlcədən antivirus proqramları ilə yoxlamaq lazımdır.
- Proqramın və ya informasiyanın disketdən və ya fləş-yaddaşdan kompüterə köçürülməsi zamanı.
- Mürəkkəb sənədlərin daxilində makrosların icrasına icazə verilərkən. Tanımadığımız makrosların icrasına icazə vermək olmaz.
Bir neçə təhlükəsizlik qaydaları
- Brauzerinizi düzgün quraşdırmamış şübhəli tərkibli saytlara daxil olmayın.
- Daxil olduğunuz halda oradan heç bir şey qəbul etməyin.
- Qəbul etdikdə, onu dərhal açmadan antivirusun yoxlanmasına verin. İstənilən antivirus standart hücum kodunu dərhal tapır. Ağıllı düşünülmüş qeyri standart kodu isə heç bir antivirus tapa bilməz.
- Heç kəs sizə heç nədən hücum etməyəcək, amma əgər bilirsinizsə ki, hücuma məruz qala bilərsiniz, firewalla ehtiyatlansanız pis olmaz. Bu açıq portlardan gələn hücum kodlarının və ya sizin kompüterə artıq düşmüş troyanın qarşısını alar.
- Spam kimi gələn məktubları açmadan dərhal silin.
- Asan yazılıb pozula bilən xarici daşıyıcılardan məlumatı yükləməmişdən öncə onu antivirusla yoxlayın.
- Profilakatika üçün isə bütün kompüteri ayda bir dəfə yoxlamaq məsləhətdir.
- Məktuba əlavə olunmuş faylları dərhal açmayın.
- Word proqramında makrosları qeyri-aktiv edin.
- Javascript-i qeyri-aktiv edin.
İstinadlar
- Osman Gündüz, "Jurnalistlər üçün informasiya texnologiyaları", Virus nədir? səh.64
Mənbə
Y N. Imamverdiyev, "İnformasiya təhlükəsizliyi", AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Fred Cohen "Computer Viruses — Theory and Experiments"(en.) 2011-03-21 at the Wayback Machine
- Leonard Adleman "An Abstract Theory of Computer Viruses"(en.) 2005-10-29 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Virus proqramlari ve ya komputer viruslari texniki vasitelerle bir komputerden diger komputere kecmeye cehd edir verilenlerin silinmesine zedelenmesine deyisdirilmesine getiren ve ya istifadecinin isine mane olan diger proqramlarda gizlenmis kicik hecmli proqramlardir Virus proqram ozunu texminen bioloji virus kimi aparir ozu ozune coxalir sistem fayllari daxilinde gizlenir ve komputere ve ya sisteme ziyanli tesirler gosterir emeliyyatlar yerine yetirir Virus komputere yayildina gore hali zeifdir Virus xarici yaddas qurgularindan disketlerden elektron poct ve ya diger Internet resurslarindan istifade edilen zaman tehluke yarada biler bu zaman lazim olmayan ve tanimadiginiz mektublari ve resurslari maksimum derecede az istifade etmeniz meslehetdir Virus fayllari komputere yalniz icra edilen fayllarla birlikde daxil ola biler Metn senedleri resmler arxivler cedveller ve s risk obyekti hesab oluna bilmez Yegane istista bir sira ofis proqramlarindaki ssenarilerdir ki bunlara makrovirus deyilir makroviruslar hazirda boyuk tehluke teskil etmir bu daha cox proqramlarin xetalarindan ireli gelen problemlerden qaynaqlanir TarixiKomputer viruslari texminen 1980 ci illerin evvellerinde meydana cixmisdir Komputer virusu termini 1984 cu ilde ABS de kecirilen informasiya tehlukesizliyi uzre 7 ci konfransda Fred Koen terefinden isledilmisdi Virus proqramlarinin tesnifatiViruslari asagidaki elametlere gore tesnif etmek olar yasayis muhitine gore fayl viruslari com exe bat doc viruslari yukleme viruslari makro viruslar yasayis muhitini yoluxdurma usuluna gore rezident ve qeyri rezident emeliyyat sistemine gore MS DOS linux Mac OS Windows 7 8 10 11 destruktiv imkanlarina gore ziyansiz tehlukesiz tehlukeli cox tehlukeli virus alqoritminin xususiyyetlerine gore telebe viruslari kompanyon viruslar soxulcanlar worm stels viruslar gorunmez viruslar polimorf viruslar ozusifrlenen viruslar sebeke viruslari ve s Viruslarin yaradilmasiHer gun 10 15 yeni nov virus meydana cixir Viruslarin miqdari hendesi silsile uzre arti texminen 500 virus 1992 ci ilde 3 000 1994 cu ilde 5 000 1996 9 000 1999 30 000 2001 50 000 2004 cu ilde 112 000 den cox virus melum idi Komputer viruslarinin sayinin artmasi ilk novbede onunla baglidir ki proqramlasdirmani bir qeder oyrendikden sonra istenilen sexs virus yaza biler Bu isde ona leqal ve qeyri leqal edebiyyat viruslarin yazilmasi ucun xususi proqram teminati komek ede biler Hetta muxtelif mutasiya generatorlari movcuddur ki birinci kurs telebesinin yaratdigi sade virusdan onun komeyi ile murekkeb virus yaratmaq olar Viruslarin yayilmasiSebeke ve kommunikasiya texnologiyalarinda her bir yenilik viruslarin yaradilmasi ve yayilmasi ucun yeni imkanlar yollar acir Yaxin vaxtlara kimi viruslar disketler ve diger dasiyicilar vasitesile yayilirdi Internet viruslar ucun genis magistral acdi Komputer viruslari Internetde bioloji viruslarin real dunyada yayilmasindan daha suretle yayilir 2003 cu ilde Slammer soxulcani 10 deqiqe erzinde 75 min komputer yoluxdurmusdu 2 noyabr 1988 ci ilde ABS de alti min komputerin isini iflic etmis Morris soxulcani sebekeye buraxilmisdir Bu virusun muellifi ABS nin Kornel Universitetinin aspiranti Robert Morris idi 26 iyul 1989 cu ilde 24 yasli amerikali telebe Robert Morris komputer virusunun hazirlanmasi ve ise salinmasinda ittiham edilmisdir Morris cinayet mesuliyyetine celb edilmis ilk virus muellifidir 1988 ci ilin noyabrinda Morrisin sebeke soxulcani ABS de 6000 komputerin isini iflic etmisdi Hal hazirda bu virusun kodu olan disket Bostonun Elm Muzeyinde saxlanilir Maraqlisi budur ki Morris hal hazirda Massacusets Texnoloji Institutunun professorudur 6 mart 1992 ci ilde en meshur yukleme virusu olan Mikelancelo virusu aktivlesmisdir Amsterdamdan olan bir genc Stonad adli ziyanverici proqrami ele deyisdirmisdi ki o yalniz bir defe ayin 13 u cume gununden 6 mart 1992 ci il bir hefte evvel isini gorsun Bu hadiseni arasdiran jurnalistler gorduler ki bu tarix ad gunune tesaduf edir ve virusu buna uygun olaraq Mikelancelo virusu adlandirdilar 1999 cu ilde ilk defe dunya miqyasinda virus epidemiyasi yaranmisdi Melissa virusu on minlerle komputeri yoluxdurmus ve 80 milyon dollar ziyan vurmusdu Bu insidentden sonra dunyada antivirus proqramlara boyuk teleb yarandi 2000 ci ilin mayinda Melissanin rekordunu bir nece saat erzinde milyonlarla komputeri yoluxdurmus I Love You virusu tezeledi Praktik olaraq virusla yoluxdurmaq mumkun olmayan fayl novu qalmamisdir Artiq mobil telefonlari ve proqram teminatindan istifade eden diger qurgulari yoluxduran viruslar da suretle yayilir Virus muellifleri tekce texnoloji zeifliklerden deyil psixoloji zeifliklerden de istifade edirler Tedqiqatlar gostermisdir ki Anna Kournikova Sean Connery Julia Roberts Elvis Presley Lives Explicit Hot Porn kimi viruslardan eziyyet cekmis her besinci Internet istifadecisi edilmis xeberdarliqlara baxmayaraq hemin adli qosma fayllari acmisdilar Virus proqramlar 3 meqseqle yaradilir intiqam kommersiya ozunu tesdiq Virusun askar edilmemesi ucun o cox kicik hecme malik olmalidir Odur ki virus proqramlari cox zaman proqram dilinde yazilir Viruslar komputere nece kecirInternetden goturulmus ve daxilinde virus olan proqramlar ve diger informasiya ile Bunun qarsisini almaq ucun Internetden yuklenen her bir informasiyani evvelceden antivirus proqramlari ile yoxlamaq lazimdir Proqramin ve ya informasiyanin disketden ve ya fles yaddasdan komputere kocurulmesi zamani Murekkeb senedlerin daxilinde makroslarin icrasina icaze verilerken Tanimadigimiz makroslarin icrasina icaze vermek olmaz Bir nece tehlukesizlik qaydalariBrauzerinizi duzgun qurasdirmamis subheli terkibli saytlara daxil olmayin Daxil oldugunuz halda oradan hec bir sey qebul etmeyin Qebul etdikde onu derhal acmadan antivirusun yoxlanmasina verin Istenilen antivirus standart hucum kodunu derhal tapir Agilli dusunulmus qeyri standart kodu ise hec bir antivirus tapa bilmez Hec kes size hec neden hucum etmeyecek amma eger bilirsinizse ki hucuma meruz qala bilersiniz firewalla ehtiyatlansaniz pis olmaz Bu aciq portlardan gelen hucum kodlarinin ve ya sizin komputere artiq dusmus troyanin qarsisini alar Spam kimi gelen mektublari acmadan derhal silin Asan yazilib pozula bilen xarici dasiyicilardan melumati yuklememisden once onu antivirusla yoxlayin Profilakatika ucun ise butun komputeri ayda bir defe yoxlamaq meslehetdir Mektuba elave olunmus fayllari derhal acmayin Word proqraminda makroslari qeyri aktiv edin Javascript i qeyri aktiv edin IstinadlarOsman Gunduz Jurnalistler ucun informasiya texnologiyalari Virus nedir seh 64MenbeY N Imamverdiyev Informasiya tehlukesizliyi AMEA nin Informasiya Texnologiyalari InstitutuHemcinin baxInformasiya tehlukesizliyi Komputer sebekeleri Komputer proqramlari Antivirus proqram AIDS komputer virusu Acid virus Makrovirus ILOVEYOUXarici kecidlerFred Cohen Computer Viruses Theory and Experiments en 2011 03 21 at the Wayback Machine Leonard Adleman An Abstract Theory of Computer Viruses en 2005 10 29 at the Wayback Machine