Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kometa və ya Quyruqlu ulduz (q.yun. κομήτης, komḗtēs, tərc. uzun saçlı) — Günəş Sisteminin kiçik cisimlərindən biri.
Kosmik fəzada təsadüf edilən müxtəlif ölçülü cisimlər olub, toz və qazdan ibarət "quyruğa" malikdirlər. Çox zaman Günəş ətrafında fırlanırlar. Kometalar Günəş sisteminin kiçik cisimləridir. Onlar olduqca sıxılmış orbit boyunca hərəkət edirlər və Günəşə yaxınlaşdıqca formalarını kəskin dəyişirlər. Kometalar Günəşdən uzaq məsafədə olduqca dumanlı, zəif işıqlanan obyekt kimi görünürlər. Günəşə yaxınlaşdıqca əks tərəfə yönəlmiş "quyruğu" yaranır. Kometa yunanca "kometos" sözündən olub, "quyruqlu ulduz" deməkdir. Mürəkkəb kimyəvi tərkibə malik donmuş qazlardan, buzdan, toz və daha iri fraqmentlər şəklində olan, gecəriyən mineral maddələrdən ibarət olan bu özünəməxsus səma cisimlərini kosmik aysberqlər də adlandırırlar. Hər il təqribən 25–30 yeni kometa kəşf olunur, 2–3 ildən bir isə Yerin və Günəşin yaxınlığından kifayət qədər iri quyruğa malik olan bir neçə parlaq kometa keçir. Kometalar təkçə astronomları deyil, digər elm sahələrindən olan alimləri də, fizikləri, kimyaçıları, bioloqları, tarixçiləri və s. maraqlandırır. Bir çox alimlər belə hesab edirlər ki, kometalar Günəş sisteminə daxil olan planetlərin ilkin qaz-toz buludundan sonra qalan özünəməxsus "qalıqlardır". Kometaların səmada hərəkəti ilk dəfə ətraflı şəkildə Edmund Halley tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Onun apardığı elmi tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, kometalar fokusunda Günəş yerləşən elliptik, parabolik və hiperbolik orbitlər üzrə hərəkət edirlər. O, 24 parlaq kometanın orbitini təyin edir və onların hətəkət orbitlərinin parabola olması fikrini irəli sürməklə ilk kometa kataloqunu tərtib etmişdir. Halley 1531 və 1682-ci illərdə görünən kometaların orbitlərini diqqətlə öyrəndikdən sonra tamamilə düzgün olaraq belə qərara gəlmişdir ki, bunlar eyni kometalardır. Orbitləri çox oxşar olan bu kometalar Günəşin ətrafında 76 illik dövrlə, elliptik orbit boyunca hərəkət edən eyni bir kometanın 1531 və 1682-ci illərdəki qayıdışlarının görüntüləri olmuşdur. Halley bu kometin növbəti qayıdışının 76 il sonra olduğunu əvvəlcədən hesablamışdır. Həqiqətən, 1758-ci ilin dekabr ayında həmin kometa qayıdır – səmada müşahidə olunur. Ona görə də sonradan bu kometaya Halleyin adı verilir və onun dövr periodunun qiyməti daha da dəqiqləşdirilir — 75.5 il. Bəşəriyyətin tarixi boyunca ən məşhur kometa Neptun kometa ailəsinə mənsub olan, ilk dəfə b.e.ə. 467-ci ildə qeydə alınan, 75.5 il dövrlük periodu olan və 32 dəfə müşahidə olunan Halley kometasıdır. Növbəti dəfə 2061-ci ildə müşahidə ediləcəkdir. Komet qruplarının və ailələrinin öyrənilməsi istiqamətində azərbaycan alimi Əyyub Quliyev komleks tədqiqatlar aparmışdır.
Quruluşu və hərəkət sistemi
Hər bir kometanın əsas hissəsi onun nüvəsidir. Nüvə — kometanın bütün maddəsini özündə saxlayan, bir – biri ilə kosmik buzla sıx əlaqəlı olan kosmik toz, daş, donmuş qaz və mürəkkəb kimyəvi birləşmələrdən ibarətdir. Kometa nüvələrinin ölçüləri çox kiçikdir və bir neçə metr ilə bir neçə kilometr arasında dəyişir, kütlələri isə Yerin kütləsinin milyonda bir hissəsindən kiçik olur. Bir çox alimlərin fikrincə, Günəşdən çox-çox uzaqda olarkən kometalar ammonyak, metan, adi su buzundan və tərkibində dəmir və metal hissəçiklər olan bərk maddələrdən ibarətdir. Günəşə yaxınlaşdıqca Günəş şüalarının təsiri ilə kometanın qızması nəticəsində çirkli buz buxarlanaraq nüvənin ətrafında nəhəng qaz-toz örtüyünü əmələ gətirir. Günəşdən uzaqda olarkən kometanın baş hissəsi simmetrik olur, lakin ona yaxınlaşdıqca tədricən oval forma alır, sonra daha da dartılır və kometanın Günəşdən əks tərəfində onun baş hissəsinə daxil olan qaz və tozdan təşkil olunmuş quyruq əmələ gəlir.
Bütün kometalar adətən iki hissədən ibarət olur. Bu sərt maddələrdən ibarət(Günəşdən uzaqlaşarkən buzlaşan maddələr) bütöv "baş" hissə və Günəşə yaxınlaşdıqca artan qaz-toz buludundan ibarət "quyruq" hissəldir. Günəş küləyi təsiri altında kometaların "quyruq" hissəsi adətən Günəşdən əks istiqamətə yönəlir. Eliptik orbitlə hərəkət edən kometalar, qravitasiya təsiri altinda yüksək sürətlə Günəş istiqamətinə doğru yönəlir və "baş" hissənin əriyərək "quyruq" buluduna cevrilməsi müşahidə olunur. Əks qravitasiya və qüvəsiylə, Günəş ətrafinda devr edən kometa, yenidən Günəş sisteminin sərhədlərinə dogru yonəldilir və bu zaman "quyruq" buludunun donub kiçilərək "baş" hissədə olması müşahidə olunur. Uzun dövrlü və qısa dövrlü kometalar var. Günəş ətrafında dolanma dövrləri 200 ildən çox olan kometalər, uzundövrlü kometalar adlanır. Müşahidə olunan kometaların böyük əksəriyyəti Günəş sisteminin uzaq oblastlarından gəlirlər. Uzundövrlü kometalar planetlərin hərəkət zonasında qısa bir zaman ərzində qalaraq cüzi dinamik və fiziki dəyişikliyə məruz qalırlar. Sonra isə gəldikləri yerə qayıdırlar. Məlum olduğu kimi, bunlar əsasən uzundövrlü kometalardır. Bu kometlər planet zonasından cox az bir zaman müddətində keçdikləri üçün demək olar ki, ciddi dəyişikliyə uğramamışlar. Ona görə də, uzundövrlü kometalar kainatın sirlərini özündə mühafizə edən ilkin maddə haqqında qiymətli informasiya daşıyıcıları sayılırlar. Uzundövrlü kometaların 200 ildən artıq tədqiqat obyekti olmasına baxmayaraq, onların xeyli mürəkkəb olan mənşəyi ilə bağlı problemləri hələ ki, bu günə qədər öz həllini tam mənada tapa bilməmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, indiyədək uzundövrlü kometaların cox cüzi bir hissəsi müşahidə olunmuşdur. Aydındır ki, bu kometaların yeni-yeni nümayəndələri tapıldıqdan sonra indiyə qədər məlum olmayan xüsusiyyətləri aşkarlanacaq və onların mənşəyinin müəyyən edilməsi istiqamətində ciddi addımlar atılacaqdır. Qısa peridlu kometaların (onların sayı 200-dən çoxdur) orbitlərinin ekliptika müstəvisinə meylləri bir qayda olaraq kiçikdir. Bu kometaların Günəş ətrafında dolanma dövrləri 20 ildən çox olmur, onların indiyə kimi məlum olan sayı isə təqribən 400-ə yaxındır. Günəş sistemində başqa kometa ailələri də mövcuddur. Məsələn, nümunə olaraq Saturn, Uran, Neptun kometa ailələrini göstərmək olar. Saturn kometa ailəsində kometaların sayca az olması onunla əlaqədardır ki, Yupiterin cazibə qüvvəsi Saturnun cazibə qüvvəsindən 10 dəfə, digər planetlərin cazibə qüvvəsindən isə 100 dəfə böyükdür. Ehtimal olunur ki, bütün periodik kometalar əvvəllər uzundövrlü olmuşlar və nəhəng planetlərin, xüsusilə də Yupiterin uzunmüddətli qravitasiya təsiri nəticəsində bu kometalar uygun planetlərin orbitlərinə keçərək onların kometa ailələrinin üzvləri olmuşlar.
Kometaları müşahidə etmək üçün müxtəlif qurğulardan istifadə olunur. Müşahidələr göstərir ki, kometaların nəhəng quyruqlarını adi gözlə, görüş sahəsi böyük olan teleskop və ya binokl vasitəsilə müşahidə etmək mümkündür. Lakin, kometanın nüvəsinin mürəkkəb quruluşunu müşahidə etmək üçün böyük aperturalı teleskoplardan istifadə olunmalıdır
Kometa xofu
Qədim zamanlardan "quyruqlu ulduzun" qöy üzündə görsənməsi insanlarda mifoloji qorxuya, xofa səbəb olmuşdur.
Xarici keçidlər
- Kometalar haqqında söhbət 2009-02-04 at the Wayback Machine
- Kometalar haqqında populyar məqalələr (rus dilində) 2008-01-20 at the Wayback Machine
- Kometalar
- Kometoqrafiya
- УKometa və asteroidlərin təhlükəsi
İstinadlar
- "Kometa nədir ?". 2016-03-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-07-29.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kometa ve ya Quyruqlu ulduz q yun komhths komḗtes terc uzun sacli Gunes Sisteminin kicik cisimlerinden biri KometHalley kometi 1910 Kosmik fezada tesaduf edilen muxtelif olculu cisimler olub toz ve qazdan ibaret quyruga malikdirler Cox zaman Gunes etrafinda firlanirlar Kometalar Gunes sisteminin kicik cisimleridir Onlar olduqca sixilmis orbit boyunca hereket edirler ve Gunese yaxinlasdiqca formalarini keskin deyisirler Kometalar Gunesden uzaq mesafede olduqca dumanli zeif isiqlanan obyekt kimi gorunurler Gunese yaxinlasdiqca eks terefe yonelmis quyrugu yaranir Kometa yunanca kometos sozunden olub quyruqlu ulduz demekdir Murekkeb kimyevi terkibe malik donmus qazlardan buzdan toz ve daha iri fraqmentler seklinde olan geceriyen mineral maddelerden ibaret olan bu ozunemexsus sema cisimlerini kosmik aysberqler de adlandirirlar Her il teqriben 25 30 yeni kometa kesf olunur 2 3 ilden bir ise Yerin ve Gunesin yaxinligindan kifayet qeder iri quyruga malik olan bir nece parlaq kometa kecir Kometalar tekce astronomlari deyil diger elm sahelerinden olan alimleri de fizikleri kimyacilari bioloqlari tarixcileri ve s maraqlandirir Bir cox alimler bele hesab edirler ki kometalar Gunes sistemine daxil olan planetlerin ilkin qaz toz buludundan sonra qalan ozunemexsus qaliqlardir Kometalarin semada hereketi ilk defe etrafli sekilde Edmund Halley terefinden tedqiq olunmusdur Onun apardigi elmi tedqiqatlar neticesinde melum olmusdur ki kometalar fokusunda Gunes yerlesen elliptik parabolik ve hiperbolik orbitler uzre hereket edirler O 24 parlaq kometanin orbitini teyin edir ve onlarin heteket orbitlerinin parabola olmasi fikrini ireli surmekle ilk kometa kataloqunu tertib etmisdir Halley 1531 ve 1682 ci illerde gorunen kometalarin orbitlerini diqqetle oyrendikden sonra tamamile duzgun olaraq bele qerara gelmisdir ki bunlar eyni kometalardir Orbitleri cox oxsar olan bu kometalar Gunesin etrafinda 76 illik dovrle elliptik orbit boyunca hereket eden eyni bir kometanin 1531 ve 1682 ci illerdeki qayidislarinin goruntuleri olmusdur Halley bu kometin novbeti qayidisinin 76 il sonra oldugunu evvelceden hesablamisdir Heqiqeten 1758 ci ilin dekabr ayinda hemin kometa qayidir semada musahide olunur Ona gore de sonradan bu kometaya Halleyin adi verilir ve onun dovr periodunun qiymeti daha da deqiqlesdirilir 75 5 il Beseriyyetin tarixi boyunca en meshur kometa Neptun kometa ailesine mensub olan ilk defe b e e 467 ci ilde qeyde alinan 75 5 il dovrluk periodu olan ve 32 defe musahide olunan Halley kometasidir Novbeti defe 2061 ci ilde musahide edilecekdir Komet qruplarinin ve ailelerinin oyrenilmesi istiqametinde azerbaycan alimi Eyyub Quliyev komleks tedqiqatlar aparmisdir Kometalarin hereketiTempley kometasiQaliley kometasinin Yer etrafinda gorunmesi 1066 ci il Qurulusu ve hereket sistemiHer bir kometanin esas hissesi onun nuvesidir Nuve kometanin butun maddesini ozunde saxlayan bir biri ile kosmik buzla six elaqeli olan kosmik toz das donmus qaz ve murekkeb kimyevi birlesmelerden ibaretdir Kometa nuvelerinin olculeri cox kicikdir ve bir nece metr ile bir nece kilometr arasinda deyisir kutleleri ise Yerin kutlesinin milyonda bir hissesinden kicik olur Bir cox alimlerin fikrince Gunesden cox cox uzaqda olarken kometalar ammonyak metan adi su buzundan ve terkibinde demir ve metal hissecikler olan berk maddelerden ibaretdir Gunese yaxinlasdiqca Gunes sualarinin tesiri ile kometanin qizmasi neticesinde cirkli buz buxarlanaraq nuvenin etrafinda neheng qaz toz ortuyunu emele getirir Gunesden uzaqda olarken kometanin bas hissesi simmetrik olur lakin ona yaxinlasdiqca tedricen oval forma alir sonra daha da dartilir ve kometanin Gunesden eks terefinde onun bas hissesine daxil olan qaz ve tozdan teskil olunmus quyruq emele gelir Butun kometalar adeten iki hisseden ibaret olur Bu sert maddelerden ibaret Gunesden uzaqlasarken buzlasan maddeler butov bas hisse ve Gunese yaxinlasdiqca artan qaz toz buludundan ibaret quyruq hisseldir Gunes kuleyi tesiri altinda kometalarin quyruq hissesi adeten Gunesden eks istiqamete yonelir Eliptik orbitle hereket eden kometalar qravitasiya tesiri altinda yuksek suretle Gunes istiqametine dogru yonelir ve bas hissenin eriyerek quyruq buluduna cevrilmesi musahide olunur Eks qravitasiya ve quvesiyle Gunes etrafinda devr eden kometa yeniden Gunes sisteminin serhedlerine dogru yoneldilir ve bu zaman quyruq buludunun donub kicilerek bas hissede olmasi musahide olunur Uzun dovrlu ve qisa dovrlu kometalar var Gunes etrafinda dolanma dovrleri 200 ilden cox olan kometaler uzundovrlu kometalar adlanir Musahide olunan kometalarin boyuk ekseriyyeti Gunes sisteminin uzaq oblastlarindan gelirler Uzundovrlu kometalar planetlerin hereket zonasinda qisa bir zaman erzinde qalaraq cuzi dinamik ve fiziki deyisikliye meruz qalirlar Sonra ise geldikleri yere qayidirlar Melum oldugu kimi bunlar esasen uzundovrlu kometalardir Bu kometler planet zonasindan cox az bir zaman muddetinde kecdikleri ucun demek olar ki ciddi deyisikliye ugramamislar Ona gore de uzundovrlu kometalar kainatin sirlerini ozunde muhafize eden ilkin madde haqqinda qiymetli informasiya dasiyicilari sayilirlar Uzundovrlu kometalarin 200 ilden artiq tedqiqat obyekti olmasina baxmayaraq onlarin xeyli murekkeb olan menseyi ile bagli problemleri hele ki bu gune qeder oz hellini tam menada tapa bilmemisdir Qeyd etmek lazimdir ki indiyedek uzundovrlu kometalarin cox cuzi bir hissesi musahide olunmusdur Aydindir ki bu kometalarin yeni yeni numayendeleri tapildiqdan sonra indiye qeder melum olmayan xususiyyetleri askarlanacaq ve onlarin menseyinin mueyyen edilmesi istiqametinde ciddi addimlar atilacaqdir Qisa peridlu kometalarin onlarin sayi 200 den coxdur orbitlerinin ekliptika mustevisine meylleri bir qayda olaraq kicikdir Bu kometalarin Gunes etrafinda dolanma dovrleri 20 ilden cox olmur onlarin indiye kimi melum olan sayi ise teqriben 400 e yaxindir Gunes sisteminde basqa kometa aileleri de movcuddur Meselen numune olaraq Saturn Uran Neptun kometa ailelerini gostermek olar Saturn kometa ailesinde kometalarin sayca az olmasi onunla elaqedardir ki Yupiterin cazibe quvvesi Saturnun cazibe quvvesinden 10 defe diger planetlerin cazibe quvvesinden ise 100 defe boyukdur Ehtimal olunur ki butun periodik kometalar evveller uzundovrlu olmuslar ve neheng planetlerin xususile de Yupiterin uzunmuddetli qravitasiya tesiri neticesinde bu kometalar uygun planetlerin orbitlerine kecerek onlarin kometa ailelerinin uzvleri olmuslar Kometalari musahide etmek ucun muxtelif qurgulardan istifade olunur Musahideler gosterir ki kometalarin neheng quyruqlarini adi gozle gorus sahesi boyuk olan teleskop ve ya binokl vasitesile musahide etmek mumkundur Lakin kometanin nuvesinin murekkeb qurulusunu musahide etmek ucun boyuk aperturali teleskoplardan istifade olunmalidirKometa xofuQedim zamanlardan quyruqlu ulduzun qoy uzunde gorsenmesi insanlarda mifoloji qorxuya xofa sebeb olmusdur Xarici kecidlerKometalar haqqinda sohbet 2009 02 04 at the Wayback Machine Kometalar haqqinda populyar meqaleler rus dilinde 2008 01 20 at the Wayback Machine Kometalar Kometoqrafiya UKometa ve asteroidlerin tehlukesiVikianbarda Kometa ile elaqeli mediafayllar var Istinadlar Kometa nedir 2016 03 23 tarixinde Istifade tarixi 2014 07 29 Hemcinin baxTebiet elmleri Gunes Yer