Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Həsən Xeyrullah Əfəndi (1834, Konstantinopol – 1898, Taif, Məkkə bölgəsi[d]) — Osmanlı alimi və şeyxülislamı. Sultan Əbdüləzizin imamlarından olduğu üçün İmam-ı sultani olaraq anılır.
| Həsən Xeyrullah Əfəndi | |
|---|---|
| Əvvəlki | Turşucuzadə Əhməd Muxtar Əfəndi |
| Sonrakı | Həsən Fəhmi Əfəndi |
| 12 may 1876 – 26 iyul 1877 | |
| Əvvəlki | Həsən Fəhmi Əfəndi |
| Sonrakı | Qara Xəlil Əfəndi |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1834 |
| Doğum yeri | İstanbul, Osmanlı imperiyası |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri |
|
Həyatı
Təxminən 1834-cü ildə İstanbulda dünyaya gəldi. Əsl adı Həsən Xeyrullah olub, Kasımpaşalı Osman Əfəndinin nəvəsi və tərsanədə çalışan Həmdullah Əfəndinin oğludur. İlk dini təhsilini Hacı Hafiz Əhməd Əfəndi və Əyinli Mehmed Qasım Əfəndidən aldı. Səsinin gözəlliyi və Quran-ı Kərimi səlis oxuması səbəbilə qısa zamanda digərlərindən seçildi və saraya alındı. Sultan Əbdülməcid dönəmində 9 il boyunca ikinci imam olaraq xidmət etmiş, 1861-ci ildə Sultan Əbdüləzizin cülusundan sonra isə Hacı Mehmed Şükrü Əfəndinin yerinə birinci imam (imam-ı sultani) olaraq təyin edilmişdir. Sultan Əbdüləzizin Bursa səyahətinə qatıldı, Gəmlik və Molava qəzalarının mülkləri ona hədiyyə edildi. Bir müddət sonra İstanbul qazılığına, 6 oktyabr 1861-ci ildə isə Anadolu qazəsgərliyinə namizəd göstərildi.
Sultan Əbdüləzizin Avropa səyahətinə imam-ı sultani ünvanıyla qatıldı və bu səyahəti əsnasında Fransa kralı III Napaleon tərəfindən qiymətli daşlarla bəzəli tütün qabı hədiyyə edildi. Səyahətin ardından imam-ı sultani vəzifəsindən alındı və Anadolu qazəsgəri təyin olundu. 2 il bu vəzifədə xidmət etdikdən sonra 22 mart 1869-cu ildə Rumeli qazəsgərliyinə namizəd göstərildi. 1871-ci ilin iyununda tərsanə müftüsü, 1872-ci ilin noyabrında yenidən imam-ı sultani təyin edildi.
Xeyrullah Əfəndi 11 iyun 1874-cü ildə Turşucuzadə Əhməd Muxtar Əfəndinin yerinə şeyxülislamlığa yüksəlsə də, onun bu ilk şeyxülislamlığı 1 ay 8 gün davam etdi və 19 iyulda vəzifədən alınaraq 2500 lirə ilə təqaüdə ayrıldı. Vəzifədən alınma səbəbi isə o dönəmin sədrəzəmi Hüseyn Avni Paşa ilə bank imtiyazlarının müddətinin uzadılması məsələsində ziddiyyət yaşaması oldu.
Şeyxülislamlığa ikinci dəfə təyini isə 12 may 1876-cı ildə Həsən Fəhmi Əfəndinin vəzifədən alınması ilə baş tutdu. Bu təyinatda, onun səbəbsiz olaraq vəzifədən alınmasına məyus olan Sultan Əbdüləzizin Xeyrullah Əfəndinin könlünü almaq istəməsinin mühüm rolu oldu. 7 iyun 1876-cı ildə Osmani və nişanlarıyla təltif olunan Xeyrullah Əfəndinin bir ildən çox davam edən ikinci şeyxülislamlığı isə siyasi fəaliyyət, gizli məclislər və intriqalarla keçdi. Siyasi rəqibi olan Hüseyn Avni Paşanın etirazlarına baxmayaraq, Rüşdü Paşanın səyiylə Sultan Əbdüləzizi devirməyi planlaşdıran gizli komitəyə üzv oldu. Komitənin gizli iclasları və məclisləri də əksəriyyətlə Xeyrullah Əfəndinin Kuruçeşmədəki sahil sarayında baş tuturdu. Xeyrullah Əfəndi bir tərəfdən sultanı, əhalinin və üləma zümrəsinin padşahdan razı olduğuna inandırır, digər tərəfdən isə onu taxtdan endirmək üçün fətva hazırlayırdı. Xeyrullah Əfəndi adına dönəmin fətva əmini Qara Xəlil Əfəndi tərəfindən qələmə alınan həmin fətvada, "padşahın əqli cəhətdən zəif olduğu, dövlət idarəsindən xəbərsiz olduğu, dövlət xəzinəsinə yüklü miqdarda borc qazandırdığı" kimi olduqca sərt və ağır ittihamlara yer verilmişdir. Buna baxmayaraq taxtdan endirilib Topqapı sarayında həbs olunan Sultan Əbdüləzizin daha sonra Fəriyə sarayına daşınması əsnasında, şəxsən Xeyrullah Əfəndi tərəfindən nəşr olunan məqalə ilə onun vaxtilə padşahın əqli zəif olması barədə yazdığı fətva arasında məntiqi uyğunsuzluqlar şeyxülislama qarşı etriazlara səbəb oldu. Yeni padşaha biat (tabe) etməsi üçün saraya dəvət edilən Şərif Əbdülmütəllib Əfəndi, Sultan Əbdüləzizin taxtdan bu şəkildə endirilməsinə etiraz edərək şeyxülislamı bu məsələdə günahlandırmış və yeni padşaha biat etməkdən imtina etmişdir.
Sultan Əbdüləzizin ölüm səbəbinin araşdırılmasında da Xeyrullah Əfəndi aktiv rol oynamış, şeyxülislamlıq qurumunda vəzifəli Qazəsgər Mustafa İzzət Əfəndi və Hüsnü Əfəndi tərəfindən yazılan rəsmi məlumatda sabiq padşahın vəfat səbəbinin intihar olduğu göstərilmişdir. Ancaq çox keçmədən yeni sultanın əqli zəifliyi, hətta dəlilik sayılacaq hərəkətləri üzə çıxdı və bu dəfə də onun haqqında fətva vermək Xeyrullah Əfəndiyə tapşırıldı.
Sultan Əbdülhəmid etimad etmədiyi halda cülusundan sonra Xeyrullah Əfəndini bir müddət daha vəzifədə saxladı. 26 iyul 1877-ci ildə vəzifədən alsa da, daim göz önündə saxlamaq üçün bəzi məsələlərin müzakirəsində saraya dəvət etdi. Daha sonra öz istəyilə Mədinəyə göndərildi. Sultan Əbdüləzizin ölümündən birinci dərəcəli təqsirkar olsa da, nə mühakimə olunmaq, nə də dindirilmək məqsədilə məhkəməyə çağırılmadı. Ancaq siyasi rəqiblərindən Şərif Əbdülmütəllib Əfəndinin Məkkə şərifliyinə gətirilməsindən sonra olduqca çətin günlər yaşadı. Başda Mithat Paşa olmaqla, digər təqsirləndirilən şəxslərlə birlikdə Taifə sürgün edildi və orada 1898-ci ildə vəfat etdi.
Mənbə
- BA, YEE, nr. 18/1858–93–39.
- Ali Kemali Aksüt, Sultan Aziz’in Mısır ve Avrupa Seyahati, İstanbul 1944, s. 234.
- Hayrullah Efendi, Cennetmekân Sultan Abdülaziz Han Hazretlerinin Suret-i Hal’leri Hakkında Hayrullah Efendi’nin Risalesi (Fahri Bey, İbretnüma [haz. Bekir Sıtkı Baykal] içinde), Ankara 1968, s. 121–137.
- Mehmed Memduh Paşa, Mir’ât-ı Şuûnât, İzmir 1328, s. 67.
- a.mlf., Hal‘ler-İclâslar, İstanbul 1329, tür.yer.
- İlmiyye Salnâmesi, s. 605–607.
- İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Midhat Paşa ve Tâif Mahkûmları, Ankara 1950, tür.yer.
- a.mlf., Midhat Paşa ve Yıldız Mahkemesi, Ankara 1967, tür.yer.
- Karal, Osmanlı Tarihi, VII, 106, 108, 140; VIII, 307, 308.
- Fahri Bey, İbretnüma (haz. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1968, tür.yer.
- Danişmend, Kronoloji, V, 156, 157.
- "Hayrullah Efendi", TA, XIX, 127–128.
- Cevdet Küçük, "Abdülaziz", DİA, I, 183–184.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Hesen Xeyrullah Efendi 1834 Konstantinopol 1898 Taif Mekke bolgesi d Osmanli alimi ve seyxulislami Sultan Ebdulezizin imamlarindan oldugu ucun Imam i sultani olaraq anilir Hesen Xeyrullah Efendi150 Osmanli seyxulislamiEvvelkiTursucuzade Ehmed Muxtar EfendiSonrakiHesen Fehmi Efendi152 Osmanli seyxulislami12 may 1876 26 iyul 1877EvvelkiHesen Fehmi EfendiSonrakiQara Xelil EfendiSexsi melumatlarDogum tarixi 1834Dogum yeri Istanbul Osmanli imperiyasiVefat tarixi 1898Vefat yeri Taif Mekke bolgesi d Seudiyye ErebistaniHeyatiTexminen 1834 cu ilde Istanbulda dunyaya geldi Esl adi Hesen Xeyrullah olub Kasimpasali Osman Efendinin nevesi ve tersanede calisan Hemdullah Efendinin ogludur Ilk dini tehsilini Haci Hafiz Ehmed Efendi ve Eyinli Mehmed Qasim Efendiden aldi Sesinin gozelliyi ve Quran i Kerimi selis oxumasi sebebile qisa zamanda digerlerinden secildi ve saraya alindi Sultan Ebdulmecid doneminde 9 il boyunca ikinci imam olaraq xidmet etmis 1861 ci ilde Sultan Ebdulezizin culusundan sonra ise Haci Mehmed Sukru Efendinin yerine birinci imam imam i sultani olaraq teyin edilmisdir Sultan Ebdulezizin Bursa seyahetine qatildi Gemlik ve Molava qezalarinin mulkleri ona hediyye edildi Bir muddet sonra Istanbul qaziligina 6 oktyabr 1861 ci ilde ise Anadolu qazesgerliyine namized gosterildi Sultan Ebdulezizin Avropa seyahetine imam i sultani unvaniyla qatildi ve bu seyaheti esnasinda Fransa krali III Napaleon terefinden qiymetli daslarla bezeli tutun qabi hediyye edildi Seyahetin ardindan imam i sultani vezifesinden alindi ve Anadolu qazesgeri teyin olundu 2 il bu vezifede xidmet etdikden sonra 22 mart 1869 cu ilde Rumeli qazesgerliyine namized gosterildi 1871 ci ilin iyununda tersane muftusu 1872 ci ilin noyabrinda yeniden imam i sultani teyin edildi Xeyrullah Efendi 11 iyun 1874 cu ilde Tursucuzade Ehmed Muxtar Efendinin yerine seyxulislamliga yukselse de onun bu ilk seyxulislamligi 1 ay 8 gun davam etdi ve 19 iyulda vezifeden alinaraq 2500 lire ile teqaude ayrildi Vezifeden alinma sebebi ise o donemin sedrezemi Huseyn Avni Pasa ile bank imtiyazlarinin muddetinin uzadilmasi meselesinde ziddiyyet yasamasi oldu Seyxulislamliga ikinci defe teyini ise 12 may 1876 ci ilde Hesen Fehmi Efendinin vezifeden alinmasi ile bas tutdu Bu teyinatda onun sebebsiz olaraq vezifeden alinmasina meyus olan Sultan Ebdulezizin Xeyrullah Efendinin konlunu almaq istemesinin muhum rolu oldu 7 iyun 1876 ci ilde Osmani ve Mecidi nisanlariyla teltif olunan Xeyrullah Efendinin bir ilden cox davam eden ikinci seyxulislamligi ise siyasi fealiyyet gizli meclisler ve intriqalarla kecdi Siyasi reqibi olan Huseyn Avni Pasanin etirazlarina baxmayaraq Rusdu Pasanin seyiyle Sultan Ebdulezizi devirmeyi planlasdiran gizli komiteye uzv oldu Komitenin gizli iclaslari ve meclisleri de ekseriyyetle Xeyrullah Efendinin Kurucesmedeki sahil sarayinda bas tuturdu Xeyrullah Efendi bir terefden sultani ehalinin ve ulema zumresinin padsahdan razi olduguna inandirir diger terefden ise onu taxtdan endirmek ucun fetva hazirlayirdi Xeyrullah Efendi adina donemin fetva emini Qara Xelil Efendi terefinden qeleme alinan hemin fetvada padsahin eqli cehetden zeif oldugu dovlet idaresinden xebersiz oldugu dovlet xezinesine yuklu miqdarda borc qazandirdigi kimi olduqca sert ve agir ittihamlara yer verilmisdir Buna baxmayaraq taxtdan endirilib Topqapi sarayinda hebs olunan Sultan Ebdulezizin daha sonra Feriye sarayina dasinmasi esnasinda sexsen Xeyrullah Efendi terefinden nesr olunan meqale ile onun vaxtile padsahin eqli zeif olmasi barede yazdigi fetva arasinda mentiqi uygunsuzluqlar seyxulislama qarsi etriazlara sebeb oldu Yeni padsaha biat tabe etmesi ucun saraya devet edilen Serif Ebdulmutellib Efendi Sultan Ebdulezizin taxtdan bu sekilde endirilmesine etiraz ederek seyxulislami bu meselede gunahlandirmis ve yeni padsaha biat etmekden imtina etmisdir Sultan Ebdulezizin olum sebebinin arasdirilmasinda da Xeyrullah Efendi aktiv rol oynamis seyxulislamliq qurumunda vezifeli Qazesger Mustafa Izzet Efendi ve Husnu Efendi terefinden yazilan resmi melumatda sabiq padsahin vefat sebebinin intihar oldugu gosterilmisdir Ancaq cox kecmeden yeni sultanin eqli zeifliyi hetta delilik sayilacaq hereketleri uze cixdi ve bu defe de onun haqqinda fetva vermek Xeyrullah Efendiye tapsirildi Sultan Ebdulhemid etimad etmediyi halda culusundan sonra Xeyrullah Efendini bir muddet daha vezifede saxladi 26 iyul 1877 ci ilde vezifeden alsa da daim goz onunde saxlamaq ucun bezi meselelerin muzakiresinde saraya devet etdi Daha sonra oz isteyile Medineye gonderildi Sultan Ebdulezizin olumunden birinci dereceli teqsirkar olsa da ne muhakime olunmaq ne de dindirilmek meqsedile mehkemeye cagirilmadi Ancaq siyasi reqiblerinden Serif Ebdulmutellib Efendinin Mekke serifliyine getirilmesinden sonra olduqca cetin gunler yasadi Basda Mithat Pasa olmaqla diger teqsirlendirilen sexslerle birlikde Taife surgun edildi ve orada 1898 ci ilde vefat etdi MenbeBA YEE nr 18 1858 93 39 Ali Kemali Aksut Sultan Aziz in Misir ve Avrupa Seyahati Istanbul 1944 s 234 Hayrullah Efendi Cennetmekan Sultan Abdulaziz Han Hazretlerinin Suret i Hal leri Hakkinda Hayrullah Efendi nin Risalesi Fahri Bey Ibretnuma haz Bekir Sitki Baykal icinde Ankara 1968 s 121 137 Mehmed Memduh Pasa Mir at i Suunat Izmir 1328 s 67 a mlf Hal ler Iclaslar Istanbul 1329 tur yer Ilmiyye Salnamesi s 605 607 Ismail Hakki Uzuncarsili Midhat Pasa ve Taif Mahkumlari Ankara 1950 tur yer a mlf Midhat Pasa ve Yildiz Mahkemesi Ankara 1967 tur yer Karal Osmanli Tarihi VII 106 108 140 VIII 307 308 Fahri Bey Ibretnuma haz Bekir Sitki Baykal Ankara 1968 tur yer Danismend Kronoloji V 156 157 Hayrullah Efendi TA XIX 127 128 Cevdet Kucuk Abdulaziz DIA I 183 184